اخلاق نیکو

اخلاق نیکو

عنوان مقاله	اخلاق نیکو
زبان مقاله	فارسی
اطلاعات نشر	ایران – قم – پژوهشگاه مطالعات تقریبی

این نوشتار به معنای حسن خلق و نوع رفتار نیکو و شایسته که اسلام برآن تکیه کرده می‌پردازد و به مفاهیم مرتبط با حسن خلق اشاره دارد.

معنای حسن خلق

در ذیل به معنای لغوی و اصطلاحی حسن خلق اشاره خواهد شد.

در لغت

خُلق عبارت است از ملکه‌ای راسخ در نفس (چه خوب و چه بد) که در مقابل عمل قرار دارد. و حُسن در لغت یعنی زیبایی؛ بنابراین، حُسن خلق در لغت یعنی ملکات اخلاقی زیبا.

در اصطلاح

در اصطلاح دارای تعاریفی مختلف است و عمدتاً در سه تعریف قابل ارائه است: ۱. نرم‌خویی و خوش‌سخنی و گشاده‌رویی که مرحوم نراقی، معتقد است مراد از حُسن خلق در روایات، به همین معنی است.

۲.اعتدال در قوای عقلی و غضبی و شهوی که درون فرد را از انوار افاضات علوم و معارف الهی، درخشان و اعضای او را به طاعات و وظایف مشغول می‌کند و این حالت درونی با علاماتی چون معاشرت نیکو با مردم و بروز صفاتی مثل خوش‌برخوردی، محبت، راستی و... شناخته می‌شود. بنابراین، حُسن خلق تابع استقامت تمام اعضای ظاهری و باطنی و زیبایی صورت درونی انسانی در اثر این تناسب اخلاقی است و همانطور که حسن ظاهری با زیبایی و تناسب همه‌ اعضا محقق می‌شود، حسن خلق که زیبایی باطنی است نیز با زیبایی همه‌ صفات و اخلاق محقق می‌شود. ۳. فرد همتی جز خدا نداشته باشد و جلوه‌ الهی را مشاهده کند و دیگر جفای خلق را به آن انگیزه تحمل نماید.

به نظر می‌رسد سه تعریف فوق، همگی قابل انطباق بر روایات هستند و بلکه مراتب حسن خلق می‌باشند. توضیح این‌که تعریف اول را باید خوش‌رویی نامید که در مدخلی به همین قلم تدوین شده است. و همانطور که مرحوم نراقی فرمودند

تعداد قابل توجهی از مصادیق حُسن خلق که در این مقاله ذکر شده است نیز ناظر به این معنی است. ‌ معنی دوم نیز قابل انطباق بر برخی مصادیق حُسن خلق است که در ادامه ذکر خواهند شد. معنی سوم نیز مورد توجه اشاراتی لطیف از قرآن و روایات است، ‌همانطور که برخی بزرگان معتقدند حُسن خلقی که سبب برتری پیامبر اکرم بر سایر انبیا شد،

خصوص خوشرویی نیست؛ بلکه تخلق به اخلاق الهی و صفات عالی او در همه شئون زندگی با همه خلق است که آن حضرت بهره فراوان‌تری از آن داشته‌اند.

مفهوم خاص و عام

مفهوم حسن خُلق در سنّت اسلامی، در دو دلالت خاص و عام به کار می‌رود. در معنای خاص، حسن خلق بر فضائل اخلاقیِ ناظر بر مدارا و حسن معاشرت با مردم دلالت دارد و در معنای عام، مراد از آن، مجموعه تمامی‌رفتارهای نیکو و اخلاق پسندیده است. حسن خلق، به معنای نرم‌خویی، پاکیزه‌گفتاری، گشاده‌رویی و منش زیبا و با دیگران پاکیزه برخورد کردن است.

مفاهیم مرتبط

این مفاهیم، واژه‌هایی هستند که در قرآن کریم، روایات شریف یا منابع اخلاق اسلامی به گونه‌ای هم‌معنی با خوش‌خلقی یا جزء لازم خوش خلقی یا از مصادیق برتر حسن خلق و یا نقطه‌ مقابل آن هستند:

• ۱. معاشرت نیک: آداب معاشرت.
• ۲. فتوت و مروت: گاهی در روایات، خوش‌خلقی را یکی از مولفه‌های مروت ذکر فرموده‌اند و در روایات بسیار دیگر، مولفه‌های مروت را هم از مولفه‌های خوش خلقی بیان نموده‌اند. بنابراین این دو با هم ارتباطی وثیق دارند.
• ۳. سوء خلق: که ضد خوش خلقی است.
• ۴. مکارم اخلاق: که طبق روایات، عبارت است از طیفی از اخلاق متعالی که مورد عنایت ویژه‌ اولیای دین قرار گرفته‌اند، یا به این جهت که ریشه برای همه‌ اخلاق دیگر هستند و یا دارای برجستگی خاصی در کمال‌یابی انسان هستند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) فرمود: ‌ای علی، سه چیز است که از مکارم اخلاق در دنیا و آخرت است: با کسی که از تو بریده بپیوندی، به کسی که تو را محروم کند عطا کنی، کسی که به تو بدی کرده را ببخشی.

در روایت دیگری این صفات را بهترین اخلاق در دنیا و آخرت نامیده‌اند.

امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: مکارم اخلاق از مختصات سرشتی انبیای الهی است که اگر آنها را در خود یافتید خدا را شکر کنید وگرنه آنها را از خدا خواسته و برای به‌ دست آوردن آنها تلاش کنید و آنها ده صفت‌اند: یقین، قناعت، صبر، شکر، بردباری، حسن خلق، سخاوت، مروت، غیرت، شجاعت.

در روایت دیگری، صدق و ادای امانت را هم افزودند.

• ۵. خلق عظیم: که خدای متعال، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) خود را به آن می‌ستاید و همان مکارم تکمیل شده است که طبق روایت فوق در انبیا همگی مسجّل بوده است و در پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) به کمال رسید، همانطور که فرمودند: من مبعوث شدم تا مکارم اخلاق را به کمال برسانم.