سازمان همکاری شانگهای

سازمان همکاری شانگهای
نام رویداد	سازمان همکاری شانگهای
تاریخ رویداد	۱۹۹۶ م
روز رویداد	۲۶ آوریل
عوامل	کشور‌های قزاقستان جمهوری خلق چین قرقیزستان روسیه تاجیکستان
دلیل اهمیت	تعمیق اعتماد نظامی در مناطق مرزی برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو
پیامدها	ایجاد فرصت‌های سیاسی، اقتصادی، امنیتی و فرهنگی برای کشورهای عضو

سازمان همکاری شانگهای (SCO)، (Shanghai Cooperation Organization)، یک سازمان منطقه‌ای (اوراسیایی) بین‌الدولی که برای همکاری‌های چندجانبه در زمینه‌های امنیتی، اقتصادی و سیاسی است. این سازمان در ۲۶ آوریل سال ۱۹۹۶ م، با امضای توافقنامه‌ای به منظور تعمیق اعتماد نظامی در مناطق مرزی و با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه توسط رهبران وقت کشور‌های قزاقستان، جمهوری خلق چین، قرقیزستان، روسیه و تاجیکستان تشکیل شد. در حال حاضر، این سازمان شامل 9 عضو دائم شامل کشورهای چین، هند، ایران، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان و سه عضو ناظر مغولستان، افغانستان و بلاروس است. این کشورها در مجموع ۲۰ درصد ذخایر نفتی، ۵۰ درصد ذخایر گاز جهان، 28 درصد سطح خشکی‌های زمین و جمعیت 3 میلیارد نفری، 43.62 درصد از جمعیت جهان را در اختیار دارند. در این میان عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای می‌تواند فرصت‌های سیاسی، اقتصادی، امنیتی و فرهنگی زیادی را در اختیار ایران قرار دهد که با برنامه‌ریزی درست می‌توان از ظرفیت‌های این سازمان برای تأمین منافع ملی استفاده کرد.

تاریخچه

سازمان همکاری شانگهای، با هدف اولیه تأسیس این سازمان، غیرنظامی‌کردن مرز بین چین و شوروی از دل رقابت قدرت‌های بزرگ بر سر منطقه ژئوپلیتیک آسیای میانه ظهور کرد. گروه «شانگ‌های ۵» در ۶ اردیبهشت ۱۳۷۵ ش، برابر ۲۶ آوریل سال ۱۹۹۶ م، با امضای توافقنامه‌ای به منظور «تعمیق اعتماد نظامی در مناطق مرزی» و با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه توسط رهبران وقت کشور‌های قزاقستان، جمهوری خلق چین، قرقیزستان، روسیه و تاجیکستان تشکیل شد. این کشور‌ها مجدداً در تاریخ در ۲۴ آوریل سال ۱۹۹۷ م، توافقنامه‌ای به منظور «کاهش نیرو‌های نظامی در مناطق مرزی» در مسکو به امضا رساندند. نشست‌های کشور‌های عضو شانگ‌های ۵ در سال ۱۹۹۸ م، در شهر آلماتی (قزاقستان)، در سال ۱۹۹۹ م، در بیشکک (قرقیزستان)، و در سال ۲۰۰۰ م، در شهر دوشنبه (تاجیکستان) برگزار شد. نشست این گروه در سال ۲۰۰۱ م، در شهر شانگهای در چین برگزار شد. در این نشست، نخست کشور ازبکستان به‌عنوان عضو جدید پذیرفته شد که عملاً نام گروه را به «شانگ‌های ۶» تغییر داد. سپس در ۱۵ ژوئن سال ۲۰۰۱ م، سران کشور‌های عضو در نشستی ضمن قدردانی از عملکرد گروه شانگ‌های ۵، تأسیس «سازمان همکاری شانگهای» را به هدف افزایش سطح همکاری‌ها اعلام کردند.

سران کشور‌های عضو در ۱۷ خرداد ۱۳۸۱ ش، برابر با ژوئن ۲۰۰۲ م، در شهر سن پترزبورگ کشور روسیه گرد آمدند تا جزئیات اساسنامه سازمان را، شامل اهداف، ساختار و راهکار‌ها، به بحث و بررسی بگذارند. پس از این توافقنامه موجودیت سازمان عملاً از نظر حقوق بین‌المللی رسمیت پیدا کرد. ایران در سال ۲۰۰۵ م، به‌عنوان عضو ناظر به سازمان همکاری شانگ‌های پیوست و یک سال بعد برای عضویت کامل در این سازمان درخواست داد. این درخواست بحث‌های زیادی را برانگیخت. تا قبل از به نتیجه رسیدن مذاکرات هسته‌ای ایران و غرب، عضویت ایران در این سازمان بعید به نظر می‌رسید. در تاریخ ۱۰ ژوئیه ۲۰۱۵ م، این سازمان با عضویت کامل هندوستان و پاکستان موافقت نمود، ولی در ژوئیه ۲۰۱۷ م، با فراهم آوردن شرایط عضویت این دو کشور عمده جنوب آسیا، به سازمان همکاری شانگ‌های پیوستند.

اهداف سازمان شانگهای

به طور کلی اهداف سازمان شانگهای می‌توان در سه دسته سیاسی، اقتصادی و امنیتی مرتبط با منطقۀ آسیای مرکزی و خاورمیانه دسته‌بندی کرد:

• هدف‌های سیاسی: تقویت همکاری‌های بین‌المللی، تحقق تعادل منطقه‌ای، توسعۀ روابط دوجانبه و چندجانبه، حفظ حقوق و منافع کشورهای عضو و ارتقای شکوفایی و پیشرفت منطقۀ آسیای مرکزی.
• هدف‌های اقتصادی: توسعۀ همکاری‌های تجاری، افزایش تجارت و سرمایه‌گذاری، توسعه شبکه‌های حمل و نقل، توسعۀ صنعت و کشاورزی، تقویت تعاملات بانکی و مالی، افزایش تبادلات فرهنگی و آموزشی.
• هدف‌های امنیتی: همکاری در مبارزه با تهدیدات امنیتی مانند تروریسم، جرم سازمان‌یافته، مواد مخدر، جرایم سایبری و خشونت‌های مرتبط، تقویت ارتش و نیروهای نظامی، توسعۀ همکاری در زمینۀ امنیت مرزی و کنترل تردد مرزی.

اعضای سازمان همکاری شانگهای

اکنون این سازمان 9 عضو دائم و 3 عضو ناظر دارد. مساحت کشورهای عضو (اصلی و ناظر) پیمان شانگهای روی هم معادل 37 میلیون کیلومتر مربع یا بیش از 28 درصد سطح خشکی‌های زمین است و اعضای آن از حیث ‌جغرافیایی نزدیک به‌هم و در واقع جزء شرکای تجاری طبیعی یکدیگرند. این سازمان با جمعیت 3 میلیارد نفر، 43.62 درصد از جمعیت جهان را شامل می‌شود. این کشورها در مجموع ۲۰ درصد ذخایر نفتی و ۵۰ درصد ذخایر گاز جهان را در اختیار دارند.

عضو‌های اصلی

بر اساس آخرین تغییرات در حال حاضر روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان، هند، ایران و پاکستان اعضای اصلی سازمان هستند.

عضو‌های ناظر

همچنین بر اساس آخرین تغییرات، مغولستان، افغانستان و بلاروس اعضای ناظر این سازمان هستند.

موافقت با عضویت دائم ایران در سازمان

سران هشت کشور عضو سازمان همکاری شانگهای در پایان بیست‌ و یکمین نشست سران که روز جمعه، ۲۶ شهریورماه ۱۴۰۰ ش، در تاجیکستان برگزار شد، نظر موافق خود را با تبدیل عضویت جمهوری اسلامی ایران از عضو ناظر به عضو اصلی اعلام و اسناد مربوط به آن را امضا کردند و جمهوری اسلامی ایران در بیست و یکمین اجلاس سازمان همکاری شانگهای که با حضور رهبران ۱۲ کشور عضو و ناظر برگزار شد، با موافقت اعضا به عضویت کامل و دائم این سازمان مهم منطقه‌ای درآمد. این اجلاس در شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان آغاز شد و در حاشیه این اجلاس رهبران شرکت‌کننده دیدارهای دوجانبه و چندجانبه با یکدیگر برگزار کردند. در این اجلاس با موافقت تمام اعضا، جمهوری اسلامی ایران به‌طور رسمی به عضویت سازمان همکاری شانگهای درآمد. جمهوری اسلامی ایران پیش از این به‌عنوان عضو ناظر در سازمان همکاری شانگهای حضور داشت و از روز جمعه ۲۶ شهریورماه ۱۴۰۰ ش، و در بیست و یکمین اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای به عضویت کامل این سازمان درآمد.

فرصت‌ها پیش روی ایران

از فرصت‌های پیش روی ایران با عضویت در سازمان همکاری شانگهای می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• انرژی و پتروشیمی: کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای بزرگترین تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان انرژی در جهان محسوب می‌شوند، به همین دلیل مهمترین فرصت پیش روی ایران با عضویت در این سازمان را باید در حوزۀ منابع انرژی جستجو کرد. جمهوری اسلامی ایران از لحاظ منابع گازی دومین کشور و از لحاظ منابع نفتی چهارمین کشور مهم جهان محسوب می‌شود، عضویت در این سازمان باعث افزایش فروش منابع انرژی از سوی ایران می‌شود. پتروشیمی نیز یکی دیگر از موارد همکاری میان ایران و اعضای سازمان به‌شمار می‌رود که نباید از آن غافل شد.
• معادن: عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای به ایران کمک می‌کند تا بتواند در بخش اکتشاف، تولید، سرمایه‌گذاری و صادرات مواد معدنی فرصت‌های بیشتری را به دست آورد. چین که عضو موثر سازمان به شمار می‌رود در ۳۲ مادۀ معدنی رتبۀ اول دنیا و ایران هم در برخی از تولیدات معدنی جزو ۱۰ کشور برتر دنیا محسوب می‌شود که همکاری این دو کشور در کنار سایر اعضا باعث پیشرفت و شکوفایی می‌شود.
• اقتصاد، تجارت و صادرات: همکاری‌های اقتصادی فرصتی مشترک برای اعضای سازمان محسوب می‌شود تا بتوانند مبادلات تجاری و اقتصادی خود را گسترش دهند، عضویت ایران در این سازمان تأثیر بسزایی در زمینۀ افزایش سطح بازرگانی با کشورهای عضو سازمان ایفا می‌کند و فرصت بهره‌برداری از امکانات و تسهیلات سازمان را در این زمینه فراهم می‌کند. ایران با عضویت دائم در این سازمان می‌تواند از امتیازات این پیمان استفاده کند و به بازار بزرگ و پرجمعیت کشورهای عضو سازمان دسترسی پیدا کند. در حال حاضر کشورهای عضو شانگهای نیز زمینه و بستر همکاری با جمهوری اسلامی ایران را از هر زمان دیگری مهیاتر می‌دانند و بر این باورند که می‌توانند همکاری‌های بهتر و بیشتری با ایران داشته باشند. هر یک از اعضای سازمان بسته به ظرفیت‌هایی که دارند مقصدی برای صادرات و همچنین واردات کالا و ... به‌شمار می‌روند.
• امنیت: با توجه به توانایی ایران در عرصه‌های امنیتی و سیاسی در منطقه و مبارزه با تروریسم می‌توان گفت که سازمان همکاری شانگهای فرصتی را در اختیار ایران قرار می‌دهد تا بتواند تجربیات خود را در زمینۀ مبارزه با تروریسم و افراطی‌گری به اعضای سازمان دیکته کند. عضویت ایران در سازمان کمک بزرگی به ثبات و امنیت منطقه است. جمهوری اسلامی ایران برای اینکه بتواند به‌عنوان قدرت منطقه قد علم کند باید در حفظ ثبات منطقه بکوشد و همکاری خود را میان همسایگان و متحدان افزایش دهد؛ از این رو عضویت در سازمان همکاری شانگهای می‌تواند پیشرو این امر برای ایران باشد.
• تقویت مرزهای ترانزیتی: ایران یک مرکز ارتباطی و ترانزیت مهم و حیاتی است؛ چراکه موقعیت جغرافیایی و ژئوپولوتیکی ایران به گونه‌ای است که در چهارراه جهان قرار دارد و شرق و غرب و شمال و جنوب را به یکدیگر متصل می‌کند. موضوع ترانزیت کالا موضوع بسیار مهمی است که باید به آن توجه داشت؛ در این زمینه بانک جهانی می‌گوید ایران پرمنفعت‌ترین کریدور اقتصادی منطقه به‌شمار می‌رود که این خود نشان‌دهنده این است که ایران می‌تواند از برندگان بزرگراه ابریشم جدید باشد.
• اقتصاد دیجیتال: کشور چین کشوری پیشرو در اقتصاد دیجیتال و رباتیک و اینترنت اشیا به‌شمار می‌رود و ایران نیز با داشتن امکانات خوب در این حوزه فعال است سرمایه‌گذاری مشترک در این حوزه بسیار راهگشا است، به همین دلیل ضروری است انتقال تکنولوژی صورت پذیرد.
• فرهنگی و گردشگری: تقویت زبان فارسی با عضویت کامل جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای علاوه بر منافع اقتصادی و سیاسی، امنیتی، منافع فرهنگی نیز خواهد داشت، یکی از عناصر مهم فرهنگی یک کشور زبان است، قدرت زبان، شعر و ادب فارسی یک میراث فکری و فرهنگی ارزشمند به‌شمار می‌رود که امروزه دارای یک قلمرو وسیع از جغرافیای انسانی است که از افغانستان تا پاکستان و تاجیکستان را شامل می‌شود. سه عضو سازمان همکاری شانگهای یعنی افغانستان به‌عنوان عضو ناظر، تاجیکستان و پاکستان به‌عنوان دو عضو از همزبانان ایران و نزدیکان زبان فارسی محسوب می‌شوند که این خود یکی از فرصت‌های فرهنگی است.

سازمان همکاری شانگهای در مقابل ناتو

در حالیکه ناتو حول یک سلسله مراتب سفت و سخت تحت سلطۀ واشنگتن ساختار یافته است، سازمان همکاری شانگهای مظهر یک دیدگاه پساهژمونیک است: حاکمیت، برابری و تکثر تمدنی. کشورهای عضو آن بیش از ۴۰ درصد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند، دارای ظرفیت‌های صنعتی گسترده هستند و تمایل جمعی برای شکستن قالب تک قطبی دارند. سازمان همکاری شانگهای نه تنها یک پناهگاه ژئوپلیتیکی، بلکه بستری برای پیشبرد یک منطق جهانی جدید ارائه می‌دهد منطقی که ریشه در استقلال استراتژیک دارد، نه وابستگی.

نقش سازمان در اوراسیای بزرگ

وضعیت متشنج ژئوپلیتیک بین‌المللی تصویر جهان را به شدت تغییر می‌دهد. واقعیت‌های ژئوپلیتیکی جدید عملاً جهان را به دو دسته شامل کشورهایی که طرفدار نظم جهانی چندقطبی هستند و کشورهای حامی و طرفدار هژمونی ایالات متحده، تقسیم کرده که در همان زمان، کار بسیاری از نهادهای بین‌المللی حتی نهادهای منطقه‌ای دچار اختلال شده است. در چنین وضعیت و زمینه‌ای، اهمیت عملکرد مؤثر سازمان همکاری شانگهای افزایش پیدا می‌کند. روند فعالی برای رسمی کردن نظم بین منطقه‌ای در اوراسیا وجود دارد و پیوستن سازمان همکاری شانگهای به این روند بسیار مهم است.

پیش از این، روسیه، به‌عنوان بخشی از این روند، ابتکار عمل خود - مشارکت اوراسیای بزرگ - را پیشنهاد داده و به ترویج آن ادامه می‌دهد. این ابتکار شامل ایجاد شرایط لازم برای تعامل بین نهادهای مختلف در این قاره، از جمله هم نهادهای منطقه‌ای (اتحادیه اقتصادی اوراسیا؛ سازمان همکاری شانگهای؛ آسه آن و …) و هم کشورها است. سازمان همکاری شانگهای در طی بیش از ۲۰ سال از عمر خود، نه تنها زمینه ساز همکاری بین بازیگران کلیدی در قاره اوراسیا بوده است، بلکه به گسترش تعامل بین آنها کمک کرده است. وضعیت ژئوپلیتیک جدید ممکن است تحول بیشتر سازمان را تسریع بخشد.

جستارهای وابسته

• ایران
• چین
• هند
• روسیه
• پاکستان
• ازبکستان
• قرقیزستان
• تاجیکستان

یاداشت

آسه آن (ASEAN)، اتحادیۀ ملل جنوب شرق آسیا (Association of Southeast Asian Nations)، در 8 اوت 1967 م، توسط وزرای خارجۀ پنج کشور اندونزی، مالزی، سنگاپور، تایلند و فیلیپین و با صدور اعلامیه بانکوک پایه‌گذاری شد. کشورهای برونئی در سال 1984 م، ویتنام در سال 1995 م، لائوس و میانمار در سال 1997 م، و کامبوج در سال 1999 م، به این اتحادیه پیوستند. کشورهای پاپوآ گینه نو و تیمور شرقی اعضا، ناظر و در انتظار عضویت در این اتحادیه هستند. دبیرخانۀ اتحادیه در جاکارتا می‌باشد و ریاست آن به‌صورت دوره‌ای و یکساله است که در حال حاضر کشور ویتنام در سال 2020 م، آن را بر عهده دارد. اولویت‌های «آ سه آن» کمک فعالانه به فضای صلح، ثبات و امنیت منطقه‌ای، ایجاد رفاه از طریق یکپارچگی و ارتباطات منطقه‌ای، افزایش آگاهی در خصوص جامعه و هویت «آ سه آن»، مشارکت برای صلح و توسعۀ پایدار و تقویت نقش این اتحادیه در جامعۀ بین‌المللی با رویکرد همبستگی و یکپارچگی و شعار چشم انداز واحد، هویت واحد، جامعه واحد می‌باشند.

منابع

• سازمان همکاری شانگهای و مزایای عضویت دائم در آن چیست؟، وب‌سایت خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۱۴ تیرماه ۱۴۰۲ ش، تاریخ مشاهدۀ مطلب: 1 مهرماه 1404 ش.
• سازمان همکاری شانگهای سازمانی، وب‌سایت خبری تابناک، تاریخ درج مطلب: بی‌تا، تاریخ مشاهدۀ مطلب: 1 مهرماه 1404 ش.
• فرصت‌ها و چالش‌های عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای، وب‌سایت خبری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۰ آبان‌ماه ۱۴۰۱ ش، تاریخ مشاهدۀ مطلب: 1 مهرماه 1404 ش.
• یکه‌تازی ایران در شانگهای؛ اولین جایگزین ناتو شکل می‌گیرد؟، وب‌‌سایت خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۷ مردادماه ۱۴۰۴ ش، تاریخ مشاهدۀ مطلب: 1 مهرماه 1404 ش.
• ماهیت سازمان همکاری شانگهای و واقعیت های جدید ژئوپولیتیکی، وب‌سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۵ خردادماه ۱۴۰۳ ش، تاریخ مشاهدۀ مطلب: 1 مهرماه 1404 ش.