confirmed
۵٬۸۵۶
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
خط ۵۸: | خط ۵۸: | ||
== طرح امت وسط == | == طرح امت وسط == | ||
شخصیت دیگری از اهل حدیث که میباید به آرای او در تفسیر جبر و اختیار توجه کرد، | ا'''ین قیم جوزیه''' شخصیت دیگری از اهل حدیث است که میباید به آرای او در تفسیر جبر و اختیار توجه کرد، نام وی، محمد بن ابی بکر بن ایوب بن سعد بن حریز زرعی دمشقی است. او شاگرد ابن تیمیه است که همانند سلف و استاد خود در فرازهای مختلف آثار کلامیاش در انتخاب راهی میان جبر و اختیار تردید نکرده است و انسان را در باره افعال اختیاریاش مسئول میداند. البته وی نیز مطابق با فهم خود در برخی از موارد مطالبی بیان کرده است که میتواند از عقیده امامیه فاصله بگیرد، اما در فهم کلی موضوع مورد بحث، با امامیه همراه است. | ||
ابن قیم به بهانه خلقافعالعباد، بحث [[امت وسط]] را مطرح و در اینباره مطالب جالبی بیان | ابن قیم به بهانه خلقافعالعباد، بحث [[امت وسط]] را مطرح و در اینباره مطالب جالبی بیان میکند که میتواند تصویری از نظریه امر بین الامرین باشد. نوشته است: «فصل و للناس هاهنا مسلکان یعتمد المتکلمون فی هذا الباب لا نرتضیهما بل نسلک مسلک العدل و التوسط بین طرفی الافراط و التفریط فدین الله بین الغالی فیه و الجافی عنه کا لوادی بین الجبلین و الهدی بین الضلالتین و قد جعل الله هذه الامة هی الامة الوسط فی جمیع ابواب الدین ...و کانت وسطا فی القدر بین الجبریة الذین ینفون ان یکون للعبد فعل او کسب او اختیار البتة، بل هو مجبور مقهور لا اختیار له ولا فعل، و بین القدریة النفاة الذین یجعلونه مستقلا بفعله و لا یدخل فعله تحت مقدور الرب تعالی و لا هو واقع بمشیة الله تعالی و قدرته، فاثتبوا له فعلا و کسبا و اختیار حقیقة هو متعلق الامر و النهی و الثواب و العقاب و هو مع ذلک واقع بقدرة الله و مشیئتة. فما شاء الله من ذلک کان و ما لم یشا لم یکن و لا تتحرک ذرة الا بمشیئته و ارادته و العباد اضعف و اعجز ان یفعلوا ما لم یشأ الله» <ref>ابن قیم جوزیه، مفتاح دار السعادة و منشور ولایة العلم والارادة. عربستان، جده، انتشارات مجمع الفقه الاسلامی، ص 1513</ref> | ||
یعنی و برای مردم درباره جبر و اختیار دو مسلک وجود دارد که اهل کلام به آن اعتماد دارند، ولی هیچ کدام مورد قبول ما نیست، بلکه ما مسلک مورد قبول ما راهی میان افراط و تفریط یعنی مسلک عدل است. دین خدا میان پستی و بلندی قرار دارد و مثل دشتی میان دو کوه و راه نجات میان دو بیراهه است. به تحقیق خدایمتعال این امت را در تمامی ابواب دین و نیز میان قدر و جبر، امت وسط قرار داد. و همچنین این امت را میان قدر و جبر قرار داد، جبریهای که هر گونه فعل و کسب و اختیاری را برای عباد نفی میکنند و بندگان را مجبور و مقهور میدانند به گونهای که هیچ اختیار و فعلی برای او نباشد. و نیز قدریهای که عباد را درباره افعالش کاملا مستقل میدانند به طوری که فعل صادر شده از انسان کاملا از حیطه، مشیت و قدرت الهی خارج است. پس برای امت ثابت کردند که حقیقتا دارای فعل و کسب و اختیار و متعلق امر و نهی و ثواب و عقاب است. با اینحال ثابت کردند که همه این افعال در عینحال که واقعا از طرف انسان صادر میشود، به طور واقعی تابع قدرت و مشیت الهی است. پس آنچه را که خدا بخواهد، انجام میشود و آن چه را که نخواهد، انجام نمیشود. علاوه، هیچ ذرّهای جز به مشیت و اراده الهی به حرکت در نمیآید و بندگان خدا ضعیفتر و عاجزتر از آن هستند که بدون مشیت خدا کاری انجام دهند. | یعنی و برای مردم درباره جبر و اختیار دو مسلک وجود دارد که اهل کلام به آن اعتماد دارند، ولی هیچ کدام مورد قبول ما نیست، بلکه ما مسلک مورد قبول ما راهی میان افراط و تفریط یعنی مسلک عدل است. دین خدا میان پستی و بلندی قرار دارد و مثل دشتی میان دو کوه و راه نجات میان دو بیراهه است. به تحقیق خدایمتعال این امت را در تمامی ابواب دین و نیز میان قدر و جبر، امت وسط قرار داد. و همچنین این امت را میان قدر و جبر قرار داد، جبریهای که هر گونه فعل و کسب و اختیاری را برای عباد نفی میکنند و بندگان را مجبور و مقهور میدانند به گونهای که هیچ اختیار و فعلی برای او نباشد. و نیز قدریهای که عباد را درباره افعالش کاملا مستقل میدانند به طوری که فعل صادر شده از انسان کاملا از حیطه، مشیت و قدرت الهی خارج است. پس برای امت ثابت کردند که حقیقتا دارای فعل و کسب و اختیار و متعلق امر و نهی و ثواب و عقاب است. با اینحال ثابت کردند که همه این افعال در عینحال که واقعا از طرف انسان صادر میشود، به طور واقعی تابع قدرت و مشیت الهی است. پس آنچه را که خدا بخواهد، انجام میشود و آن چه را که نخواهد، انجام نمیشود. علاوه، هیچ ذرّهای جز به مشیت و اراده الهی به حرکت در نمیآید و بندگان خدا ضعیفتر و عاجزتر از آن هستند که بدون مشیت خدا کاری انجام دهند. | ||
جملات ابن قیم نیز در این باب همانند سلف خود ابن تیمیه به معتقدات امامیه شباهت دارد. بنابراین، نیازی به تفسیر و تاویل خاص ندارد و بالاتر، این کلمات به طور واضح امری میان دو امر را مطرح میکند، زیرا ابن قیم هر دو راه افراط و تفریط (جبر و قدر) را نفی کرده دین واقعی را راهی میان دو راه میداند. وی نیز انسان را فاعل حقیقی فعل خویش که ناشی از اراده و مشیتش است میداند و همزمان نیز همان فعل را تابع مشیت و اراده الهی میداند. نتیجه اینکه امری میان دو امر چیزی جز این نیست. توجه کنیم کلماتی با این صراحت که ترسیمی روشن از امر بین الامرین است، در منابع مهم و دست اول اهل سنت به چشم میخورد. | جملات ابن قیم نیز در این باب همانند سلف خود ابن تیمیه به معتقدات امامیه شباهت دارد. بنابراین، نیازی به تفسیر و تاویل خاص ندارد و بالاتر، این کلمات به طور واضح امری میان دو امر را مطرح میکند، زیرا ابن قیم هر دو راه افراط و تفریط (جبر و قدر) را نفی کرده دین واقعی را راهی میان دو راه میداند. وی نیز انسان را فاعل حقیقی فعل خویش که ناشی از اراده و مشیتش است میداند و همزمان نیز همان فعل را تابع مشیت و اراده الهی میداند. نتیجه اینکه امری میان دو امر چیزی جز این نیست. توجه کنیم کلماتی با این صراحت که ترسیمی روشن از امر بین الامرین است، در منابع مهم و دست اول اهل سنت به چشم میخورد. | ||
خط ۷۰: | خط ۷۰: | ||
== انکار قدر و جبر == | == انکار قدر و جبر == | ||
ابن قیم بعد از آنکه به طور مفصل به اقوال قدریون و جبریون اشاره میکند، در رد قدر و جبر مینویسد:«و أهل السنة و حزب الرسول و عسكر الإيمان لا مع هؤلاء و لا مع هؤلاء، بل هم مع هؤلاء فيما أصابوا فيه و هم مع هؤلاء فيما أصابوا فيه، فكلّ حقّ مع طائفة من الطوائف، فهم يوافقونهم فيه، و هم براء من باطلهم، فمذهبهم جمع حقّ الطوائف»<ref>ابن قیم، شفاء العليل في مسائل القضاء و القدر و الحكمة و التعليل، بیروت، انتشارات دار الجمیل، ص 143</ref> | ابن قیم بعد از آنکه به طور مفصل به اقوال قدریون و جبریون اشاره میکند، در رد قدر و جبر مینویسد:«و أهل السنة و حزب الرسول و عسكر الإيمان لا مع هؤلاء و لا مع هؤلاء، بل هم مع هؤلاء فيما أصابوا فيه و هم مع هؤلاء فيما أصابوا فيه، فكلّ حقّ مع طائفة من الطوائف، فهم يوافقونهم فيه، و هم براء من باطلهم، فمذهبهم جمع حقّ الطوائف»<ref>ابن قیم، شفاء العليل في مسائل القضاء و القدر و الحكمة و التعليل، بیروت، انتشارات دار الجمیل، ص 143</ref> | ||
یعنی اهلسنت و پیروان پیامبر صلوات الله علیه و لشکر ایمان، نه(به طور کامل) با گروه قدر هستند و نه (به طور کامل) با گروه جبر، بلکه با آنچه در هر گروه حق است، همراهی دارند. پس هر حقی از طوایف، مورد موافقت گروه ایمان و اهل سنت و پیروان پیامبر است و از باطل آن برائت جسته میشود. بنابراین، مذهب اهلسنت جمع حقوق طوایف است. ابن قیم در ادامه به مباحث مربوط به مشیت و قدرت الهی در باره همه موجودات میپردازد و در همانحال قدرت و اراده حقیقی را برای عباد در حیطه فعل اختیاریشان ترسیم میکند و مینویسد:«و يثبتون مع ذلك قدرة العبد و إرادته و اختياره و فعله حقيقة لا مجازا و هم متفقون علی أن الفعل غير المفعول كما حكاه عنهم البغويّ و غيره، فحركاتهم و اعتقاداتهم أفعال لهم حقيقة» <ref>ابن قیم، شفاء العليل في مسائل القضاء و القدر و الحكمة و التعليل، بیروت، انتشارات دار الجمیل، ص 144</ref> و ثابت میکنند که عبد دارای قدرت و اراده و اختیار بوده و فاعلیتش حقیقی است نه مجازی. علاوه، گروه حق بر این نکته اجماع دارند که فعل غیر از مفعول است | یعنی اهلسنت و پیروان پیامبر صلوات الله علیه و لشکر ایمان، نه(به طور کامل) با گروه قدر هستند و نه (به طور کامل) با گروه جبر، بلکه با آنچه در هر گروه حق است، همراهی دارند. پس هر حقی از طوایف، مورد موافقت گروه ایمان و اهل سنت و پیروان پیامبر است و از باطل آن برائت جسته میشود. بنابراین، مذهب اهلسنت جمع حقوق طوایف است. ابن قیم در ادامه به مباحث مربوط به مشیت و قدرت الهی در باره همه موجودات میپردازد و در همانحال قدرت و اراده حقیقی را برای عباد در حیطه فعل اختیاریشان ترسیم میکند و مینویسد:«و يثبتون مع ذلك قدرة العبد و إرادته و اختياره و فعله حقيقة لا مجازا و هم متفقون علی أن الفعل غير المفعول كما حكاه عنهم البغويّ و غيره، فحركاتهم و اعتقاداتهم أفعال لهم حقيقة» <ref>ابن قیم، شفاء العليل في مسائل القضاء و القدر و الحكمة و التعليل، بیروت، انتشارات دار الجمیل، ص 144</ref> و ثابت میکنند که عبد دارای قدرت و اراده و اختیار بوده و فاعلیتش حقیقی است نه مجازی. علاوه، گروه حق بر این نکته اجماع دارند که فعل غیر از مفعول است آنطور که بغوی و غیر او از گروه حق و اهلسنت این موضوع را حکایت میکند، پس حرکات و اعتقادات عباد، افعال واقعی آنها است. | ||
== اعتراف صریح به امر بین الامرین == | == اعتراف صریح به امر بین الامرین == | ||
ابن قیم بعد از طرح این مباحث به نتیجه جالبی میرسد که همان حد وسط یمین و شمال یعنی امر بین الامرین است. مینویسد:«و إذا وازنت بين هذا المذهب و بين ما عداه من المذاهب، وجدته هو المذهب الوسط و الصراط المستقيم، و وجدت سائر المذاهب خطوطا عن يمينه و عن شماله...» <ref>ابن قیم، (1417ق). شفاء العليل في مسائل القضاء و القدر و الحكمة و التعليل. بیروت: انتشارات دار الجمیل، ص: 144</ref> | ابن قیم بعد از طرح این مباحث به نتیجه جالبی میرسد که همان حد وسط یمین و شمال یعنی امر بین الامرین است. مینویسد:«و إذا وازنت بين هذا المذهب و بين ما عداه من المذاهب، وجدته هو المذهب الوسط و الصراط المستقيم، و وجدت سائر المذاهب خطوطا عن يمينه و عن شماله...» <ref>ابن قیم، (1417ق). شفاء العليل في مسائل القضاء و القدر و الحكمة و التعليل. بیروت: انتشارات دار الجمیل، ص: 144</ref> | ||
یعنی وقتی | یعنی وقتی که خواستی بین این مذهب و سایر مذاهب موازنه( قیاس) کنی، این مذهب را مذهب وسط و راه مستقیم(نجات) و سایر مذاهب را در چپ و راست آن مییابی. | ||
وی در تایید ادعای خود مبنی بر این که در فهم و تفسیر افعال اختیاری راه وسط راه نجات است، از روایت امام صادق سلام الله علیه استفاده میکند که در مواجهه با شخصی که معنای امر بین الامرین را از ایشان میپرسد فرازی از نماز را به ایشان یادآور میشود که فرمود: إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ. <ref>.ر ک، فخر رازی، | وی در تایید ادعای خود مبنی بر این که در فهم و تفسیر افعال اختیاری راه وسط راه نجات است، از روایت امام صادق سلام الله علیه استفاده میکند که در مواجهه با شخصی که معنای امر بین الامرین را از ایشان میپرسد فرازی از نماز را به ایشان یادآور میشود که فرمود: إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ. <ref>.ر ک، فخر رازی، القضاء و القدر، بیروت، انتشارات دار الکتاب العربی، ص 218</ref> | ||
امام با همین بخش از سوره حمد، معنای امر بین الامرین را به آن شخص میفهماند. مینویسد:«ثم قوله إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ مبطل لقول الطائفتين المنحرفتين عن قصد السبيل، فإنه يتضمن إثبات فعل العبد و قيام | امام با همین بخش از سوره حمد، معنای امر بین الامرین را به آن شخص میفهماند. مینویسد:«ثم قوله إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ مبطل لقول الطائفتين المنحرفتين عن قصد السبيل، فإنه يتضمن إثبات فعل العبد و قيام العبادة به حقيقة فهو العابد علی الحقيقة، و إن ذلك لا يحصل له إلا بإعانة رب العالمين عزّوجلّ له، فإن لم يعنه و لم يقدره و لم يشا له العبادة، لم يتمكن منها و لم يوجد منه البتة. فالفعل منه و الاقدار و الاعانة من الرب عزّوجلّ. یعنی قول شخصی که میگوید فقط تو را عبادت میکنیم و فقط از تو کمک میخواهیم، باطل کننده عقیده هر دو طایفه قدر و جبر است که از مسیر حق منحرفاند. به درستی که انتساب فعل عبد و قیام عبادت به وی، حقیقی است، پس این شخص واقعا عابد است. از طرف دیگر، این عبادت جز با کمک پروردگار دو عالم حاصل نمیشود، به طوری که اگر خداوند به او کمک نکند و قدرت ندهد و نخواهد که وی عبادت کند، قادر به انجام عبادت نخواهد بود. پس باید بپذیریم که فعل واقعا به عبد مربوط بوده و قدرت بر انجامش را خداوند به او داده است. <ref>ابن قیم، شفاء العليل في مسائل القضاء و القدر و الحكمة و التعليل، بیروت، انتشارات دار الجمیل، ص 146</ref> | ||
ابن قیم مدعی است همه فرقههای مسلمان معتقدند تمام مقدرات امور بر اساس مشیت الهی پیش میرود. وی برای تایید ادعای خود، به آیات متعددی از قرآن اشاره میکند که محور آن مشیت الهی است. مینویسد:«و هذه المرتبة قد دلّ عليها إجماع الرسل من أولهم إلی آخرهم و جميع الكتب المنزلة من عند اللّه و الفطرة التي فطر اللّه عليها خلقه و أدلة العقول و العيان، و ليس في الوجود موجب و مقتض إلا مشيئة اللّه وحده، فما شاء كان و ما لم يشأ لم يكن، هذا عموم التّوحيد الذي لا يقوم إلّا به. و المسلمون من أولهم إلی آخرهم مجمعون علی أنه ما شاء اللّه كان و ما لم يشأ لم يكن»<ref> ابن قیم، | ابن قیم مدعی است همه فرقههای مسلمان معتقدند تمام مقدرات امور بر اساس مشیت الهی پیش میرود. وی برای تایید ادعای خود، به آیات متعددی از قرآن اشاره میکند که محور آن مشیت الهی است. مینویسد:«و هذه المرتبة قد دلّ عليها إجماع الرسل من أولهم إلی آخرهم و جميع الكتب المنزلة من عند اللّه و الفطرة التي فطر اللّه عليها خلقه و أدلة العقول و العيان، و ليس في الوجود موجب و مقتض إلا مشيئة اللّه وحده، فما شاء كان و ما لم يشأ لم يكن، هذا عموم التّوحيد الذي لا يقوم إلّا به. و المسلمون من أولهم إلی آخرهم مجمعون علی أنه ما شاء اللّه كان و ما لم يشأ لم يكن»<ref> ابن قیم، شفاء العليل في مسائل القضاء و القدر و الحكمة و التعليل. بیروت: انتشارات دار الجمیل، ص119</ref> | ||
مشیت الهی | مشیت الهی مرتبهای است که تمام رسولان الهی از ابتدا تا انتها در اعتقاد به آن اجماع دارند و نیز تمام کتابهای آسمانی و فطرتهای الهی و دلایل عقول و عیان بر مشیت الهی گواه است و جز مشیت الهی هیچ موجب و اقتضایی در عالم وجود دیده نمیشود. پس آنچه را بخواهد خواهد بود و آنچه را نخواهد بود. این معنای خاص توحید است و تمام مسلمانان به این نکته اعتقاد دارند که همه امور مطابق با اراده و مشیت الهی پیش میرود. با یک نگاه به جملات ابن قیم به این باور میرسیم که وی به پیروی از نصوص قرآنی و روایی، از حاکمیت مقتدرانه الهی سخن میگوید و اداره نظام هستی را مطابق با اراده خداوندی میداند که آن چه طلب کند، میشود و آن چه طلب نکند، نمیشود. البته این سخن حق است که تدبیر هستی فقط به دست خدای متعال انجام میشود، زیرا آن کسی که هستی آفرین است میتواند به نحو احسن مدیر و مدبر نظام خلقت باشد. اراده و مشیت آفریدگار بر هر اراده و مشیتی سبقت دارد و از این بالاتر، هر موجودی قبل از زمان تکوین تا زمان وجود، در سلطه علم و مشیت الهی است. مشیت هر موجودی بخشی از علت خلقت اوست. | ||
بنابراین، این مسئله که آنچه را خدا بخواهد میشود و آن چه را نخواهد نمیشود؛ در سیطره علم کلی الهی است که اختیار و مشیت انسان نیز جزیی از آن است که خدا میخواهد که انسان با مشیت خویش (که اختیار جزیی از آن است) فعلی را انجام بدهد یا انجام ندهد و علاوه، انتخاب فعل نیک و بد نیز تابع مشیت انسان است که تابع مشیت کلی الهی است. با این حساب، مشیت الهی هیچ مداخله جبر گرایانهای در افعال عباد و تعیین نوع آن ندارد، بلکه انسان با مشیت و ارادهاش که تابع اراده کلی الهی است، به دور از جبر، نوع فعل خویش را بر میگزیند و با اختیارش هم اصل فعل و هم نوع آن را که تابع اراده و مشیت الهی است، انتخاب میکند. | |||
== اثبات افعال اختیاری عباد | == اثبات افعال اختیاری عباد با عدل الهی = | ||
ابن قیم در دیگر اثر خود در بحث | ابن قیم در دیگر اثر خود در بحث عدلالهی و این که خداوند ظالم نیست و به هیچ شخصی بیشتر از استحقاقش کیفر نمیدهد؛ انتساب واقعی فعل به عبد را ثابت میکند و مینویسد:« و من عدله سبحانه أنه لا يزيد أحدا في العذاب علی القدر الّذي يستحقه» <ref> ابن قیم، مختصر الصواعق المرسله، بیروت: انتشارات دارالفکر، ص352</ref> و از عدل خدای سبحان این است که هیچ شخصی را بیشتر از استحقاقش عذاب نمیکند. این جمله ساده اما پر معنا، حکایت دیگری نیز دارد مبنی بر این که عدل زمانی نسبت به افعال بندگان معنا مییابد که فعل صادره از انسان تابع اراده و اختیارش باشد، زیرا مبنای اجرای عدالت، افعال اختیاری انسانها است. علاوه، ابن قیم با طرح این موضوع در صدد بیان این نکته است که ارتباط افعال به عباد واقعی و ناشی از اختیار و آگاهی انسان میباشد. | ||
= تفسیر ابن حجر عسقلانی از افعال عباد = | = تفسیر ابن حجر عسقلانی از افعال عباد = | ||
ابن حجر عسقلانی(ابوالفضل شهابالدین احمد بن علی بن محمد الکنانیّ العسقلانی. 773-852 ق) نیز همانند اسلافش درباره خلق افعال عباد نظراتی بیان کرده است که میتواند به امر بین الامرین امامیه بسیار شبیه باشد. عسقلانی در تفسیر خلق افعال عباد و نسبت آن با جبر و اختیار، به این نکته اشاره میکند که خالق فقط خدای متعال است و انسان | '''ابن حجر عسقلانی'''(ابوالفضل شهابالدین احمد بن علی بن محمد الکنانیّ العسقلانی. 773-852 ق) نیز همانند اسلافش درباره خلق افعال عباد نظراتی بیان کرده است که میتواند به امر بین الامرین امامیه بسیار شبیه باشد. عسقلانی در تفسیر خلق افعال عباد و نسبت آن با جبر و اختیار، به این نکته اشاره میکند که خالق فقط خدای متعال است و انسان از عهده خلق بر نمیآید. مینویسد:«أَنَّ أَهْلَ السُّنَّةِ تَمَسَّكُوا بِأَصْلٍ قَامَتْ عَلَيْهِ الْبَرَاهِينُ وَهُوَ أَنَّ اللَّهَ خَالِقُ كُلِّ مَخْلُوقٍ وَيَسْتَحِيلُ أَنْ يَخْلُقَ الْمَخْلُوقُ شَيْئًا» <ref>57. عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، انتشارات دار المعرفة، ج 13، ص 449</ref> یعنی اهلسنت به اصلی تمسک کردهاند که براهینی بر آن تکیه کرده است، با این توضیح که خدای متعال خالق هر مخلوقی است و محال است که مخلوق چیزی را خلق کند. وی در این عبارات صریح که در مقام پاسخ به نظر مخالفین است، روی اصل توحید تاکید کرده و جز خداوند فاعل و خالق دیگری را معرفی نمیکند که البته این عقیده همه فرقههای اهل سنت است. ابن حجر در ادامه به مخالفین و دشمنان میتازد که برای فرار از مسئولیت در باره افعال خویش به قدر سابق و از پیش نوشته قایلاند و بر مبنای خودشان مسیر عقل و نقل را میبندند. مینویسد:«فَلَمَّا عَانَدَ الْمُشْرِكُونَ الْمَعْقُولَ وَكَذَّبُوا الْمَنْقُولَ ... تَمَسَّكُوا بِالْمَشِيئَةِ وَالْقَدَرِ السَّابِقِ وَهِيَ حُجَّةٌ مَرْدُودَةٌ لِأَنَّ الْقَدَرَ لَا تَبْطُلُ بِهِ الشَّرِيعَةُ وَجَرَيَانُ الْأَحْكَامِ عَلَی الْعِبَادِ بِأَكْسَابِهِمْ» <ref> عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری، شرح صحیح البخاری، بیروت، انتشارات دار المعرفة، ج 13، ص 449</ref> | ||
پس | پس زمانیکه مشرکین با فهم عقلی مخالفت کردند و همچنین منقول را تکذیب و برای پاسخ به رفتار خود، به مشیت و قدر پیشین الهی تمسک نمودند، حال آنکه این یک دلیل مردود است، زیرا قدر، موجب بطلان(بی خاصیت بودن) دین و مانع اجرای احکام(جزا و حدود الهی) در باره افعالی که بندگان کسب میکنند، نمیشود. ابن حجر در این جملات و ادامه آن، به طور واضح از امر بین الامرین سخن گفته است و به طور صریح، مسئولیت بندگان را در باره افعال خودشان متذکر شده است. بنابراین، میتوان از فحوای کلام وی (که از یک طرف تابع قدر است و از طرف دیگر، انسان را در باره کسب افعالش مسئول میداند؛) امر بین الامرین را اصطیاد کرد. | ||
== اعتراف صریح عسقلانی به انکار جبر و اختیار== | == اعتراف صریح عسقلانی به انکار جبر و اختیار== | ||
ابن حجر به بهانه حفظ مقام توحید و انحصار خالقیت به خدای متعال و نیز تفاوت میان خلق و عمل، مطالبی بیان میکند که به نظریه امر بین الامرین امامیه نزدیک میشود. وی در پاسخ به مخالفین در تفسیر آیه شریفه: «وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ وَمَا تَعْمَلُونَ» | ابن حجر به بهانه حفظ مقام توحید و انحصار خالقیت به خدای متعال و نیز تفاوت میان خلق و عمل، مطالبی بیان میکند که به نظریه امر بین الامرین امامیه نزدیک میشود. وی در پاسخ به مخالفین در تفسیر آیه شریفه: «وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ وَمَا تَعْمَلُونَ» سوره صافات، (37) آیه 96 مینویسد: «أَنَّ الْعَمَلَ هُنَا غَيْرُ الْخَلْقِ وَهُوَ الْكَسْبُ الَّذِي يَكُونُ مُسْنَدًا إِلَی الْعَبْدِ حَيْثُ أَثْبَتَ لَهُ فِيهِ صُنْعًا وَيُسْنَدُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی مِنْ حَيْثُ إِنَّ وُجُودَهُ إِنَّمَا هُوَ بِتَأْثِيرِ قُدْرَتِهِ وَلَهُ جِهَتَانِ جِهَةٌ تَنْفِي الْقَدَرَ وَجِهَةٌ تَنْفِي الْجَبْرَ فَهُوَ مُسْنَدٌ إِلَی اللَّهِ حَقِيقَةً وَإِلَی الْعَبْدِ عَادَةً وَهِيَ صِفَةٌ يَتَرَتَّبُ عَلَيْهَا الْأَمْرُ وَالنَّهْيُ وَالْفِعْلُ وَالتَّرْكُ فَكُلُّ مَا أُسْنِدَ مِنْ أَفْعَالِ الْعِبَادِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَهُوَ بِالنَّظَرِ إِلَی تَأْثِيرِ الْقُدْرَةِ وَيُقَالُ لَهُ الْخَلْقُ وَمَا أُسْنِدَ إِلَی الْعَبْدِ إِنَّمَا يَحْصُلُ بِتَقْدِيرِ اللَّهِ تَعَالَی وَيُقَالُ لَهُ الْكَسْبُ وَعَلَيْهِ يَقَعُ الْمَدْحُ وَالذَّمُّ» <ref>57. عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری، شرح صحیح البخاری، بیروت، انتشارات دار المعرفه، ج 13، ص 528</ref> | ||
عمل عبد در این جا غیر از خلق بوده و به معنای کسب اما مستند به عبد است، زیرا توانایی عبد برای انجام صنعت اثبات شده است. از طرف دیگر، | عمل عبد در این جا غیر از خلق بوده و به معنای کسب اما مستند به عبد است، زیرا توانایی عبد برای انجام صنعت اثبات شده است. از طرف دیگر، هرگونه عملی مستند به خداوند است، زیرا وجود عمل، نتیجه تاثیر قدرت الهی است. بنابراین، برای کسب(عمل) انسان دو جهت فرض میشود، جهتی که نافی قدر(اختیار) و جهتی که نافی جبر است. با این مبنا، فعل واقعا به خدا و عادتا به عبد مستند میشود و عمل با این صفت، مورد تعلق امر و نهی و فعل و ترک قرار میگیرد. | ||
شباهت این عبارت به امر بین الامرین کاملا معلوم است که به دو جهت پرهیز گرایانه فعل عبد از جبر و اختیار توجه دارد، زیرا از طرفی، اگرچه فعل انجام شده از سوی انسان کسب نامیده میشود، اما کسب به وی منتسب بوده ولی ناشی از قدرت الهی است. بنابراین، عمل عبد میان جبر و اختیار محقق میشود و امر بین الامرین، امری جز این نیست. البته تفاوتی کوچک در تفسیر ابن حجر وجود دارد که وی نسبت فعل به انسان را واقعی نمیداند، بلکه مدعی است که فعل عادتا از انسان صادر میشود و عادت چون تابع قانون خاصی نیست، از این رو نمیتواند موجب انتساب واقعی فعل به فاعل بشود. | شباهت این عبارت به امر بین الامرین کاملا معلوم است که به دو جهت پرهیز گرایانه فعل عبد از جبر و اختیار توجه دارد، زیرا از طرفی، اگرچه فعل انجام شده از سوی انسان کسب نامیده میشود، اما کسب به وی منتسب بوده ولی ناشی از قدرت الهی است. بنابراین، عمل عبد میان جبر و اختیار محقق میشود و امر بین الامرین، امری جز این نیست. البته تفاوتی کوچک در تفسیر ابن حجر وجود دارد که وی نسبت فعل به انسان را واقعی نمیداند، بلکه مدعی است که فعل عادتا از انسان صادر میشود و عادت چون تابع قانون خاصی نیست، از این رو نمیتواند موجب انتساب واقعی فعل به فاعل بشود. | ||