بارگاه زینب دختر علی بن ابی‌طالب در مصر (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

نباید بانو زینب دختر امام علی(ع) را با بانو زینب بزرگترین دخترپيامبراکرم(ص) اشتباه گرفت. بانو زينب دخترپيامبراکرم(ص) از همسرش بانو خديجه دختر خويلد بود و پيامبراکرم(ص) او را پيش از ظهور اسلام (ابن سعد، الطبقات الکبری، ج8ص30؛ محمود طعمة، نساء حول الرسول، ص154) به عقد ازدواج پسرخاله‌اش (هالة بنت خويلد) يعني العاص بن الربيع درآورد و زماني که پيامبراکرم(ص) به پيامبري مبعوث گرديد، بانو زينب از همسرش العاص بن الربيع خواست که اسلام بیاورد ولي او نپذيرفت، لذا از وي طلاق گرفت(چون همسری زن مسلمان با مشرک جایز نیست) و او نيز تا سال هفتم هجري بر دين پدران ماند ولي در سال هفتم هجري اسلام آورد و به اين دين ايمان آورد؛ در اين هنگام بود که همسرش بانو زينب به وي بازگشت و صاحب دو کودک از وي شد ولي تنها يکسال پس از بازگشت به همسر پس از اسلام آوردن او، مرگ ميان آن‌ها جدايي انداخت و پيکرش در بقيع به‌خاک سپرده شد. در برخي روايات تاريخي اشاره شده که بانو زينب دختر پيامبراکرم (ص) در يک حادثه، وفات يافت. گفته می‌شود بانو زينب دختر پيامبرخدا پس از غزوة بدر در راه مدينه با يکي از مشرکان روبرو شد و او ضربه‌اي به شکمش که در آن زمان حامله بود وارد آورد که علاوه بر سقط جنين به مرگ وي منجر شد.

بانو زينب دختر امام علي(ع) در سال ششم هجري در خانواده پيامبر(ص) در مدينة منوره به دنيا آمد و جدش پيامبرخدا(ص) او را تبرک کرد و نام زينب را در جهت زنده نگه‌داشتن نام دخترش ـ که در سال دوم هجري تحت تأثير زخم خود وفات يافته بود ـ براي وي انتخاب کرد.  

هنگاميکه بانو زينب دختر امام علي(ع) به سن ازدواج رسيد، پدرش پسرعموي وي عبدالله بن جعفر را به همسري وي برگزيد. از همسرش عبدالله بن جعفر صاحب سه پسر به نام‌هاي: جعفر، عون و علي و نيز دو دختر به نام‌هاي: ام‌کلثوم و ام عبدالله گرديد.(ابن عساکر، اعلام النساء، ص190؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج8ص365)

بانو زينب(س) با چندين حادثة سياسي که خانواده‌اش و پيشاپيش ايشان پدر گرامي‌اش امام علي و نيز برادرانش حسن و حسين را درگير کرد روبرو بود؛ او شاهد نبرد کربلا که در آن برادرش امام حسين به شهادت رسيد نيز بود و پس از همين نبرد بود که همراه با اسرا به نزد عبيدالله بن زياد والی يزيدبن معاويه به بصره و سپس همراه اسرا به دمشق رفت در حاليکه سر مبارک امام حسين (رضي‌الله عنه) پيشاپيش اين کاروان قرار داشت. سپس يزيد بن معاويه به او دستور داد که مکان اقامت خود را انتخاب کند او نيز ترجيح داد به مدينه منوره بازگردد از آنجا که وجود او مي‌تو‌انست انگيزه‌اي براي برافروختن آتش قيام عليه بني‌اميه گردد، کارگزار مدينه او را مجبور تا مدينه را ترک گويد، او نيز مصر را براي اقامت برگزيد و تا زمان مرگ در اين سرزمين باقي ماند.

منابع تاريخي اتفاق نظر دارند که ضريح بانو زينب، ابتدا گوشه کوچکي بود که در حومه دريايي شهر [[فسطاط]] و آنجايي که بستان‌هاي زيبايی مشرف بر خليج مصري که در آن زمان از اين منطقه مي‌گذشت، قرار داشت.

بانو زينب دختر امام علي‌بن ابي‌طالب(ع) در خانه‌اي که به مدت يک سال در آن اقامت داشت به خاک سپرده شد؛ اين خانه متعلق به کارگزار مسلمة بن مخلد الانصاري بود. ضريح نيز در همان جايي که اين بانوي پاک به‌خاک سپرده شد براي او بنا گرديد که تا به امروز همچنان وجود دارد. کارگزار اموي در آن زمان در منطقه‌اي در فسطاط اقامت داشت که آن را «الحمراء القصوي» مي‌ناميدند. اين منطقه سرشار از باغ‌ها و بستان‌ها بود ولي منطقه‌اي که اکنون ضريح در آن قرار دارد «قنطرة السباع» (پل شيران) نام داشت، نام اين منطقه منسوب به مجسمه شيرهايي بود که روي پلي که [[الظاهر بيبرس]] (بيبرس العلایی البندقداری الصالحی الملک الظاهر صاحب فتوحات و آبادانی‌ها در سال 625 هجری در سرزمين قپچان متولد شد و در سال 676 هجری در دمشق وفات يافت و آرامگاهش در آنجا معروف است و المکتبة الظاهرية در آنجا بنا شده است، نگاه کنيد به: النجوم الزاهرة، ج7ص94) بر اين خليج بنا کرده بود، قرار داشت؛ از اين خليج آب به دهانه خليج و از آنجا به سوئز مي‌رسيد و شيران نيز وجه مشخصة «الظاهر بيبرس» باني اين پل بودند.

در سال 1315 هـ / 1898م بخشي از اين خليج، خاکريزي شد و با اين‌کار، اين پل نيز پنهان گرديد و ميدان‌گاه و خشکي آن توسعه پيدا کرد.

برخي منابع تاريخي حکايت از آن دارند که اين خليج آب خود را از آب رود نيل در مصر قديم مي‌گرفت و سپس تا حي غمرة در شمال مي‌رفت زماني که در سال 1898م. ويران شد، از ابتداي 1901م. خط تراموا از آن گذر کرد.

در آغاز عمليات توسعه اين ميدان، باستان شناسان نماي زاويه و ضريح بانو زينب را که پيش از آن علي باشا الوزير کارگزار عثماني در 951هـ / 1547م بنا کرده و اميرعبدالرحمن کتخدا در 1174هـ / 1761م آن‌را بازسازي نموده بود، پيدا کردند. پس از آن معايبي در اين بنا ظاهر شد و به دنبال آن عثمان بيک معروف به الطنبورجي المرادي در 1212هـ / 1798م‌ آن‌را ويران و دوباره بنا کرد ولي با حمله فرانسوی‌ها، بناي آن متوقف گرديد تا سرانجام محمدخسرو پاشا در سال 1217هـ / 1802 م آن را تکميل کرد.

سپس اين بنا به دست احمد المحروقي دوباره بازسازي شد و بعد از آن عباس پاشا کار بازسازي و توسعه و پي‌ريزي آن‌را در 1270هـ / 1854م آغاز کرد ولي پيش از اتمام، وفات يافت، و سعيد پاشا ناظر اوقاف در آن زمان کار را دنبال کرد و تالار دريايي را که ضريح شيخ [[محمد العتريس]] برادر سيدابراهيم الدسوقي و شيخ عبدالرحمن الحسين العلوي العيدروسي التريمي متوفي 1192هـ / 1758م در آن قرار دارد، به آن ضميمه کرد و علاوه بر اين پيرامون اين مسجد، ديواره‌اي آهني ساخت و سپس «خديوي توفيق» دستور ويران ساختن مسجد و برجاي گذاردن ضريح و تجديد بناي آن‌را صادر کرد و فضاي پيراموني را به آن افزود و در 1305هـ / 1898م کار بنا به پايان رسيد. (نگاه کنيد: «مدينة القاهرة من ولاية محمدعلی الی اسماعيل»، للدکتور محمدحسان‌الدين اسماعيل).  

خديوي اسماعيل برآن بود که چندين خيابان بنا کند که مرکز آن‌ها مسجد بانو زينب و آرامگاه و ضريح او باشد تا بهداشت عمومي نيز رعايت شده باشد؛ يکي از اين خيابان‌ها از ميدان السيدة تا برکة الفيل و تا خيابان محمدعلي ادامه مي‌يافت؛ مؤرخ علي پاشا مبارک در کتاب خود «الخطط التوفيقية» به ذکر اين مسجد و ضريح پرداخته مي‌گويد: در سال هزار و دويست و هشتاد و شش زماني که ناظر ديوان اوقاف بودم، و از سمت شرق مقبره‌اي به مسجد بانو زينب چسبيده بود و پس از آن زمين‌هاي آزاد و مزارع قرار داشت، مواردي را که در مالکيت افراد بود خريداري کردم و آن‌ها را به زمين مقبره افزودم و سپس به کساني که مي‌خواستند واگذار شد تا هرکسي بخواهد در آن بنا کند. اندک زماني بعد، آنجا کاملا شلوغ شد و خيابان‌ها و محله‌ها و خانه‌هاي بسيار زيادي متعلق به امرا و ديگران، بنا گرديد. به همين علت بود که بخش اعظم برکه (برکة ابن طولون) ويران شد. اين برکه در فاصله ميان قلعة الکبش و قبرستان زين‌العابدين قرار داشت. (علی پاشا مبارک، الخطط التوفيقية، ج3ص178)

پس از انقلاب ژوييه 1952م، به اين مسجد توجه ويژه‌اي شد و مورد توسعه و بازسازي قرار گرفت؛ در 1964م. نيز مساحت اين مسجد بالغ بر 7800 مترمربع گرديد حال آنکه تا پيش از آن اين رقم 4500مترمربع بود. با اين توسعه جديد، مسجد متشکل از هفت رواق موازي با قبله است که صحن مربعي با يک گنبد در وسط آن‌ها قرار دارد. در برابر اين گنبد [زير آن] ضريح بانو زينب واقع شده است. در اين مسجد از سمت شمال دو ميدانگاه قرار داد که در هرکدام داراي يک ورودي اصلي که فضاي مستطيل شکلي، آن‌ها را از هم جدا مي‌کند، هستند، در سمت شمال غرب اين فضا ضريح حضرت العتريس قرار دارد.

در 1969م. وزارت اوقاف، مساحت ديگري درست مشابه مسجد اصلي و با همان اندازه به آن افزود لذا در نيمه تازه تأسيس اين بنا، محرابي در وسط مسجد جديد بنا گرديد و در عين حال محراب قديمي به‌جاي گذاشته شد. در برابر ضريح بانو زينب در بازسازي دوم، فضاي بازي‌مشابه صحن سرپوشيده، وجود دارد.