بارگاه زینب دختر علی بن ابی‌طالب در مصر (مقاله)

عنوان مقاله	بارگاه زینب دختر امام علی (علیه‌السّلام) در مصر
زبان مقاله	فارسی
اطلاعات نشر	ایران - پژوهشگاه مطالعات تقریبی
ویکی نویس	رحیم ابوالحسینی

بارگاه زینب دختر امام علی (علیه‌السّلام) در مصر عنوان مقاله‌ای است به زبان فارسی که در پژوهشگاه مطالعات تقریبی، در موضوع جریان‌شناسی جهان اسلام به نگارش در آمده است.

کدام زینب؟

نباید بانو زینب دختر امام علی (علیه‌السّلام) را با بانو زینب بزرگ‌ترین دختر پیامبر اکرم (صلّی‌الله علیه وآله) اشتباه گرفت. بانو زینب دختر پیامبر اکرم (صلّی‌الله علیه وآله) از همسرش بانو خدیجه دختر خویلد بود و پیامبراکرم (صلّی‌الله علیه وآله) او را پیش از ظهور اسلام به عقد ازدواج پسرخاله‌اش (هالة بنت خویلد) یعنی العاص بن الربیع درآورد و زمانی که پیامبراکرم (صلّی‌الله علیه وآله) به پیامبری مبعوث گردید، بانو زینب از همسرش العاص بن الربیع خواست که اسلام بیاورد ولی او نپذیرفت، لذا از وی طلاق گرفت (چون همسری زن مسلمان با مشرک جایز نیست) و او نیز تا سال هفتم هجری بر دین پدران ماند ولی در سال هفتم هجری اسلام آورد و به این دین ایمان آورد؛ در این هنگام بود که همسرش بانو زینب به وی بازگشت و صاحب دو کودک از وی شد ولی تنها یکسال پس از بازگشت به همسر پس از اسلام آوردن او، مرگ میان آنها جدایی انداخت و پیکرش در بقیع به‌خاک سپرده شد. در برخی روایات تاریخی اشاره شده که بانو زینب دختر پیامبراکرم (صلّی‌الله علیه وآله) در یک حادثه وفات یافت. گفته می‌شود بانو زینب دختر پیامبرخدا پس از غزوة بدر در راه مدینه با یکی از مشرکان روبرو شد و او ضربه‌ای به شکمش که در آن زمان حامله بود وارد آورد که علاوه بر سقط جنین به مرگ وی منجر شد.

زینب دختر امام علی (علیه‌السّلام)

بانو زینب دختر امام علی (علیه‌السّلام) در سال ششم هجری در خانواده پیامبر (صلّی‌الله علیه وآله) در مدینة منوره به دنیا آمد و جدش پیامبرخدا (صلّی‌الله علیه وآله) او را تبرک کرد و نام زینب را در جهت زنده نگه‌داشتن نام دخترش ـ که در سال دوم هجری تحت تأثیر زخم خود وفات یافته بود ـ برای وی انتخاب کرد. هنگامیکه بانو زینب دختر امام علی (علیه‌السّلام) به سن ازدواج رسید، پدرش پسرعموی وی عبدالله بن جعفر را به همسری وی برگزید. از همسرش عبدالله بن جعفر صاحب سه پسر به نام‌های: جعفر، عون و علی و نیز دو دختر به نام‌های: ام‌کلثوم و ام عبدالله گردید. بانو زینب (سلام‌الله علیها) با چندین حادثه سیاسی که خانواده‌اش و پیشاپیش ایشان پدر گرامی‌اش امام علی و نیز برادرانش حسن و حسین را درگیر کرد روبرو بود؛ او شاهد نبرد کربلا که در آن برادرش امام حسین به شهادت رسید نیز بود و پس از همین نبرد بود که همراه با اسرا به نزد عبیدالله بن زیاد والی یزیدبن معاویه به بصره و سپس همراه اسرا به دمشق رفت در حالیکه سر مبارک امام حسین (علیه‌السّلام) پیشاپیش این کاروان قرار داشت. سپس یزید بن معاویه به او دستور داد که مکان اقامت خود را انتخاب کند او نیز ترجیح داد به مدینه منوره بازگردد از آنجا که وجود او می‌تو‌انست انگیزه‌ای برای برافروختن آتش قیام علیه بنی‌امیه گردد، کارگزار مدینه او را مجبور تا مدینه را ترک گوید، او نیز مصر را برای اقامت برگزید و تا زمان مرگ در این سرزمین باقی ماند.

پیشینه بارگاه زینب دختر امام علی و توصیف آن

منابع تاریخی اتفاق نظر دارند که ضریح بانو زینب ابتدا گوشه کوچکی بود که در حومه دریایی شهر فسطاط و آنجایی که بستان‌های زیبایی مشرف بر خلیج مصری که در آن زمان از این منطقه می‌گذشت قرار داشت. بانو زینب دختر امام علی‌بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) در خانه‌ای که به مدت یک سال در آن اقامت داشت به خاک سپرده شد؛ این خانه متعلق به کارگزار مسلمة بن مخلد الانصاری بود. ضریح نیز در همان جایی که این بانوی پاک به‌خاک سپرده شد برای او بنا گردید که تا به امروز همچنان وجود دارد. کارگزار اموی در آن زمان در منطقه‌ای در فسطاط اقامت داشت که آن را «الحمراء القصوی» می‌نامیدند. این منطقه سرشار از باغ‌ها و بستان‌ها بود ولی منطقه‌ای که اکنون ضریح در آن قرار دارد «قنطرة السباع» (پل شیران) نام داشت، نام این منطقه منسوب به مجسمه شیرهایی بود که روی پلی که الظاهر بیبرس (بیبرس العلایی البندقداری الصالحی الملک الظاهر صاحب فتوحات و آبادانی‌ها در سال 625 هجری در سرزمین قپچان متولد شد و در سال 676 هجری در دمشق وفات یافت و آرامگاهش در آنجا معروف است و المکتبة الظاهریة در آنجا بنا شده است، نگاه کنید به: النجوم الزاهرة، ج7ص94) بر این خلیج بنا کرده بود، قرار داشت؛ از این خلیج آب به دهانه خلیج و از آنجا به سوئز می‌رسید و شیران نیز وجه مشخصة «الظاهر بیبرس» بانی این پل بودند. در سال 1315 هـ / 1898م بخشی از این خلیج، خاکریزی شد و با این‌کار، این پل نیز پنهان گردید و میدان‌گاه و خشکی آن توسعه پیدا کرد. برخی منابع تاریخی حکایت از آن دارند که این خلیج آب خود را از آب رود نیل در مصر قدیم می‌گرفت و سپس تا حی غمرة در شمال می‌رفت زمانی که در سال 1898م. ویران شد، از ابتدای 1901م. خط تراموا از آن گذر کرد. در آغاز عملیات توسعه این میدان، باستان شناسان نمای زاویه و ضریح بانو زینب را که پیش از آن علی باشا الوزیر کارگزار عثمانی در 951هـ / 1547م بنا کرده و امیرعبدالرحمن کتخدا در 1174هـ / 1761م آن را بازسازی نموده بود، پیدا کردند. پس از آن معایبی در این بنا ظاهر شد و به دنبال آن عثمان بیک معروف به الطنبورجی المرادی در 1212هـ / 1798م‌ آن را ویران و دوباره بنا کرد ولی با حمله فرانسوی‌ها بنای آن متوقف گردید تا سرانجام محمدخسرو پاشا در سال 1217هـ / 1802 م آن را تکمیل کرد. سپس این بنا به دست احمد المحروقی دوباره بازسازی شد و بعد از آن عباس پاشا کار بازسازی و توسعه و پی‌ریزی آن را در 1270هـ / 1854م آغاز کرد ولی پیش از اتمام وفات یافت و سعید پاشا ناظر اوقاف در آن زمان کار را دنبال کرد و تالار دریایی را که ضریح شیخ محمد العتریس برادر سیدابراهیم الدسوقی و شیخ عبدالرحمن الحسین العلوی العیدروسی التریمی متوفی 1192هـ / 1758م در آن قرار دارد، به آن ضمیمه کرد و علاوه بر این پیرامون این مسجد، دیواره‌ای آهنی ساخت و سپس «خدیوی توفیق» دستور ویران ساختن مسجد و برجای گذاردن ضریح و تجدید بنای آن را صادر کرد و فضای پیرامونی را به آن افزود و در 1305هـ / 1898م کار بنا به پایان رسید.

بازسازی بارگاه بانو زینب دختر امام علی (علیه‌السّلام)

خدیوی اسماعیل برآن بود که چندین خیابان بنا کند که مرکز آنها مسجد بانو زینب و آرامگاه و ضریح او باشد تا بهداشت عمومی نیز رعایت شده باشد؛ یکی از این خیابان‌ها از میدان السیدة تا برکة الفیل و تا خیابان محمدعلی ادامه می‌یافت؛ مؤرخ علی پاشا مبارک در کتاب خود «الخطط التوفیقیة» به ذکر این مسجد و ضریح پرداخته می‌گوید: در سال هزار و دویست و هشتاد و شش زمانی که ناظر دیوان اوقاف بودم و از سمت شرق مقبره‌ای به مسجد بانو زینب چسبیده بود و پس از آن زمین‌های آزاد و مزارع قرار داشت، مواردی را که در مالکیت افراد بود خریداری کردم و آنها را به زمین مقبره افزودم و سپس به کسانی که می‌خواستند واگذار شد تا هرکسی بخواهد در آن بنا کند. اندک زمانی بعد، آنجا کاملا شلوغ شد و خیابان‌ها و محله‌ها و خانه‌های بسیار زیادی متعلق به امرا و دیگران بنا گردید. به همین علت بود که بخش اعظم برکه (برکة ابن طولون) ویران شد. این برکه در فاصله میان قلعة الکبش و قبرستان زین‌العابدین قرار داشت پس از انقلاب ژوییه 1952م، به این مسجد توجه ویژه‌ای شد و مورد توسعه و بازسازی قرار گرفت؛ در 1964م. نیز مساحت این مسجد بالغ بر 7800 مترمربع گردید حال آنکه تا پیش از آن این رقم 4500مترمربع بود. با این توسعه جدید، مسجد متشکل از هفت رواق موازی با قبله است که صحن مربعی با یک گنبد در وسط آنها قرار دارد. در برابر این گنبد [زیر آن] ضریح بانو زینب واقع شده است. در این مسجد از سمت شمال دو میدانگاه قرار داد که در هرکدام دارای یک ورودی اصلی که فضای مستطیل شکلی آنها را از هم جدا می‌کند هستند. در سمت شمال غرب این فضا ضریح حضرت العتریس قرار دارد. در 1969م. وزارت اوقاف، مساحت دیگری درست مشابه مسجد اصلی و با همان اندازه به آن افزود لذا در نیمه تازه تأسیس این بنا، محرابی در وسط مسجد جدید بنا گردید و در عین حال محراب قدیمی به‌جای گذاشته شد. در برابر ضریح بانو زینب در بازسازی دوم، فضای بازی‌مشابه صحن سرپوشیده، وجود دارد.