گذری بر زمینه‌های تقریب در اندیشه‌ شیخ طوسی (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

برای مثال، در این تفسیر، ذیل آیه «الْیوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِینَكُمْ»<ref>(مائده/3)</ref> آمده است: ابن عباس و سدی و اكثر مفسران معتقدند معنای آیه این است كه: من برای شما فرایض، حدود، امر و نهی و حلال و حرامم را بنابر آن‌چه نازل كردم كامل نمودم، از این رو نه در آن زیادتی وجود دارد نه نقصی كه به واسطه نسخ بعد از این روز متوجه آن گردد... حَكم و سعید بن جبیر و قتاده می‌گویند معنای آیه این است كه: من برای شما حجتتان را كامل كردم ... و زجاج می‌گوید: اكملت لكم دینكم، یعنی شما را از ترس دشمنانتان نگه داشته‌ام و شما را بر آنها مسلط نموده‌ام ... آن‌گاه پس از نقل این نظرات، روایتی از امام [[محمد باقر]] و امام [[جعفر صادق]](علیه‌السلام) ذکر نموده و دلالت آیه را به نصب امام علی(علیه‌السلام) از طرف حضرت رسول (صلی الله علیه و آلعه) و ماجرای [[غدیرخم]] بیان می‌نماید. <ref>طوسی، بی‌تا، ج3، ص435</ref>.<br>

امام صادق(علیه‌السلام) رئیس این مكتب با صاحبان اندیشه‌های مختلف كلامی و فقهی، مناظره می‌کرد و آرای فقهای حجاز و عراق<ref>- بعد از رحلت پیامبر( بعضی از تابعین كه به امامت تن نداده بودند با هم اختلافاتی داشتند كه هر گروهی مطابق روش و اصول خاص درباره‌ آن مسائل، فتوا می‌داد. به علاوه بعضی احكام كه عنصر محیط یا زمان در آنها مؤثر بود، برای مثال، در حجاز به نوعی مطرح می‌شد و در عراق یا خراسان رنگ دیگری به خود می‌گرفت. [ر.ك: خزائلی، پیشین، ص 423].</ref> را به تفصیل بیان کرده و رأی درست را درباره هر مسئله اظهار می‌نمود، از این رو امام صادق(علیه‌السلام) را باید مؤسس فقه مقارن دانست. <ref>ر.ک: خزائلی، 1362، ص‌423</ref>.

تاریخ فقه نشان می‌دهد كه اولین كتاب مستقل در باب فقه مقارن، كتابی است كه «محمد بن احمد بن جنید اسكافی»، دانشمند قرن چهارم نوشته است و مهم‌ترین كتاب پس از كتاب «جنید اسكافی» كتاب «خلاف» شیخ طوسی است كه در نوع خود بی‌نظیر است. <ref>پیشین، ص 424</ref>.

بنای شیخ طوسی در كتاب «خلاف» بر این بوده است كه آرای همه فقهای مذاهب مخالف را گردآوری نماید و اگر در مسئله‌ای میان فقهای شیعه، اختلاف وجود داشت، بیان كند و در پایان هر مسئله، نظر صحیح را اظهار نماید. <ref>ر.ك: مقدمه «الخلاف»، ج1، ص45</ref>. در این كتاب كه 78 باب دارد، تمامی زمینه‌های لازم برای ایجاد فقه مقارن، وجود دارد. از این‌رو فقهای بزرگ چون علامه حلی در «تذكره الاحكام» و «مختلف الشیعه» به پیروی از شیخ، حق فقه مقارن را ادا كردند. <ref>ر.ك: پیشین، ص406</ref>.

بااین‌كه شیخ در تفسیر تبیان، آن‌جا كه درباره آیه‌ای نظر خلاف وجود داشته باشد،‌ نظرهای مذاهب را مطرح، آن‌گاه نظر امامیه را بیان می‌نماید، اما در بعضی از جاها تنها به نقل اقوال بسنده می‌كند و همین امر می‌تواند به معنای پذیرش نظرات آنان تلقی شود؛ برای مثال، ذیل آیه 177 اعراف (من یهدی الله فهو المهتدی...) آمده است: «قال الجبائی: معنی الآیه من یهدیه الله الی نیل الثواب... فهو المهتدی للایمان و الخیر... و قال البلخی: المهتدی هو الذی هداه الله فقبل الهدایه و اجاب الیها... و قیل: معنی «من یهدی الله» من یهدیه الله بهدایته «فهوالمهتدی». <ref>طوسی، پیشین، ج5، ص 35؛ ر.ك: فاضل، پیشین، ص537</ref>.

در برشمردن زمینه‌های ایجاد تقریب بین مذاهب، بدون شك، تعصب به معنای طرفداری شدید، بی‌چون و چرا و غیر منطقی، آفت بزرگی است، زیرا  اصلاً مجالی برای هم‌اندیشی‌، وحدت و هم‌بستگی به وجود نمی‌آورد. به همین دلیل، عبدالحسین مغنیه از اعضای تقریب بین مذاهب اسلامی، در آغاز مجموعه‌ای به‌ نام «دعوه التقریب» كه مقالات جمعی از اندیشمندان و نویسندگان در آن درج شده است، ضمن بیان ضرورت تقریب، پنج هدف را برای منشورات جماعه‌التقریب، بر‌می‌شمارد كه هدف چهارم آن، جنگ و ستیز با تعصب ناپسند است؛ بیان مغنیه چنین است: «با تعصب ناپسند مبارزه می‌كنیم، زیرا تعصب، عقل‌ها و قلب‌ها را كور می‌كند و متون قرآن و سنت نبوی از تعصب نهی و به تسامح دینی و مذهبی و برادری بین مردم دعوت می‌‌نماید». <ref>جمعی از نویسندگان، ‌بی‌تا، ص6</ref>.<br>

امام علی(علیه‌السلام) در نهج‌البلاغه به شدت از تعصب كوركورانه نهی کرده و می‌فرماید: «من در اعمال و رفتار جهانیان نظر دوختم، هیچ كس را نیافتم كه بدون علت درباره چیزی تعصب ورزد جز با دلیلی كه با آن ناآگاهان را بفریبد و یا برهانی آورد در عقل سفیهان نفوذ كند... <ref>دشتی، 1362ش، ص393</ref>.<br>

مردان بزرگ در میدان اندیشه و عمل، اهل تعصب، به معنای جانب‌داری كوركورانه از عقاید و اعمال خویش، نیستند. شهید مطهری در مقاله «الهامی از شیخ الطایفه» به این ویژگی شیخ طوسی به طور صریح اشاره كرده است. در آن‌جا آمده است: «شیخ طوسی، صد در صد یك عالم اسلامی است. جز رنگ اسلامی، رنگ دیگری ندارد. او از كسانی است كه از بركت تعلیمات اسلامی پا بر روی تعصبات قومی و نژادی گذاشتند، شعوبی‌گری‌ها را محكوم كردند و مقیاس‌های جهانی و انسانی را محترم شمردند.» <ref>ر.ك: مطهری، 1362ش، ص 339</ref>.<br>

حضرت آیت‌الله جناتی به عنوان یكی از فعالان عرصه تقریب در كتاب «[[هم‌بستگی ادیان و مذاهب اسلامی]]» درباره پیامدهای مثبت كنارگذاشتن تعصبات به مسئله جالب توجهی اشاره می‌كند كه بدین شرح است: «[[ابوحنیفه]] پیشوای مذهب حنفیان قائل به جواز قرائت قرآن در نماز به فارسی بود. اكثر فقهای مذاهب در فقه مقارن خود این نظر را مورد نقد و بررسی قرار داده‌اند و این موجب شد كه فقهای متأخر حنفی به رأی سایر مذاهب نزدیك‌تر شوند. شیخ محمد شلتوت، شیخ الازهر مصر با این‌كه خود حنفی بود به جای تعصب‌ورزی نسبت به دیدگاه پیشوای مذهب فقهی خود با اخلاص تمام به اجماع فقیهان دیگر مذاهب فقهی پیوست و اعلام داشت كه قرآن اسمی است برای لفظ و معنای آن‌ ‌ـ حتی در قرائت نماز ـ‌ و نمی‌توان حمد و سوره را به غیر عربی خواند. <ref>جناتی، 1381‌ش، ص377</ref>.

رابطه بسیار روشنی بین جمود فكری و تعصب كوركورانه از یك طرف و این دو با نفهمیدن حقیقت دین از طرف دیگر و این سه با عدم پذیرش آهنگ اتحاد بین مذاهب از طرف سوم وجود دارد. كسی كه فكرش بسته است همه چیز را در دایره محدود نگاه خویش می‌بیند و توجیه می‌كند، از این رو قدرت تشخیص ندارد و نمی‌تواند فكر و اندیشه مقابل خود را هر چند درست باشد، تحمل كند. نمونه بارز فكر جامد در تاریخ اسلام، خوارج هستند. آنها آن‌چنان در لاك فكر محدود و جاهلانه خود فرو رفته بودند كه حتی حاضر نبودند امیرمؤمنان را با آن اندیشه بلندش تحمل كنند چه برسد به دیگران.

بنابراین در طول تاریخ، علمای طراز اول با اندیشه‌های خشك و بی‌روح و انسان‌های جامد و ظاهرنگر، سروکار داشتند و همیشه هم با آنها مبارزه می‌كردند. در بین علمای معاصر، حضرت امام خمینی(رحمة الله)  به شدت با چنین اندیشه‌هایی برخورد كرده و هرگز بنای مماشات و مسامحه با آنها را در پیش نگرفته است. نمونه بارز موضع‌گیری سخت حضرت امام(رحمة الله) علیه عالمان قشری و ظاهر‌گرا، در «منشور روحانیت» ایشان آمده است.<ref>ـ برای مثال، در صفحه‌ی 8 از این منشور آمده است: «... امروز عده‌ای با ژست تقدس‌مآبی چنان تیشه به ریشه‌ دین و انقلاب و نظام می‌زنند كه گویی وظیفه‌ای غیر از این ندارند. خطر تحجر‌گرایان و مقدس‌نمایان احمق در حوزه‌های علمیه كم نیست. طلاّب عزیز لحظه‌ای از مكر این مارهای خوش‌خط و خال كوتاهی نكنند؛ اینها مروّج اسلام آمریكایی‌اند و دشمن رسول الله! (خمینی، 1385ش).</ref>

شیخ طوسی به عنوان یكی از اولین مطرح‌کنندگان اندیشه تقریب، به مبارزه بی‌امان خود با جمود فكری پرداخته است. شیخ در مقدمه كتاب نفیس خود، «المبسوط»، از گروه جامد‌فكران گله نموده و می‌گوید: «من همیشه می‌شنیدم كه فقهای اهل جماعت، فقه ما شیعیان امامیه را تحقیر می‌كردند... همواره در اشتیاق به‌سر می‌بردم كه كتابی تألیف كنم متضمّن فروع، ولی اشتغالات و گرفتاری‌ها مانع بود و از جمله چیزهایی كه عزم مرا می‌كاست این بود كه اصحاب ما كمتر، رغبت به این كار نشان می‌دادند، زیرا با متون اخبار و صریح الفاظِ روایات خو گرفته بودند و حتّی حاضر نبودند لفظی تغییر كند. كار جمود به آن‌جا كشیده شده بود كه اگر لفظی به‌جای لفظ دیگر قرار می‌گرفت، در شگفت می‌شدند و فهمشان از درك آن معنا كوتاهی می‌كرد.» <ref>مطهری، 1362ش، ص 356 ـ 357</ref>. شهید مطهری با اشاره به حریت شیخ طوسی می‌نویسد: «سراسر وجود شیخ طوسی از ایمان اسلامی و شور اسلامی و علاقه به خدمت به اسلام موج می‌زند، او یك دلباخته سراز پا نشاخته است ولی این شور ایمان و دلباختگی هرگز او را به سوی جمود و تقشر سوق نداده است،‌ او با جامدان و قشریان نبرد كرده است...» <ref>پیشین، ص 333</ref>. در این فضای خشك اندیشه و زندانی شدن روح آزاد، آزاداندیشی شیخ طوسی زمینه مناسبی برای ترویج تعالیم بلند اسلامی ایجاد كرده بود.

این گرایش به سمت نقل و دور شدن از عقل، گذشته از محدود كردن فضای ذهنی برای صدور احكام فقهی و احتجاجات كلامی، نوعی تعصب غیر منطقی در رویارویی با دیگر مذاهب اسلامی ایجاد می‌كرد. از این رو با قاطعیت می‌توان گفت بیشتر كسانی كه در گذشته مخالف طرح وحدت بین شیعه و سنی بودند و امروز هم با تمام وجود، «تقریب بین مذاهب اسلامی» را غیرممكن می‌دانند در طبقه ظاهرگرایان یا اهل حدیث یا نقل‌گرایان دو طرف عمده شیعه و سنی می‌گنجند.

شیخ طوسی نظر را واجب می‌داند و مراد او از نظر همان فكر است و تفكر هم خاص عقلاست. بنابراین تقلید كوركورانه صحیح نیست و هر كسی آزاد است بلكه لازم است كه اظهار‌نظر كند و تفكر و تعقل نماید، زیرا خداوند در مقام مذمت از كفار و مشركین می‌فرماید: «وقتی حضرت ابراهیم قومش را به عقل و فكر تحریص می‌كند آنها از به كار انداختن این موهبت الهی استنكاف كرده و می‌گویند انا وجدنا آبا‌ءنا علی‌هذا...»  <ref>ر.ك: فاضل، ج3، ص544</ref>.

اندیشه تقریب بین مذاهب و وحدت امت اسلامی، تنها از ناحیه دانشمندان بزرگ اسلامی كه دارای مؤلّفه‌های این اندیشه به معنای واقعی هستند می‌تواند ترویج شود و با صرف شعار و بیان و گفتار ظاهری هرگز عملی نمی‌گردد. شیخ طوسی از جمله علمای بزرگ اسلامی است كه تمامی زمینه‌های لازم برای تقریب را تمام و كمال داراست؛ زمینه‌هایی چون عقل‌گرایی، دوری از جمود فكری، آزاداندیشی و پرهیز از تعصب قومی و نژادی و... كه برای ورود به جریان تقریب، داشتن چنین زمینه‌هایی ضروری است.

شیخ طوسی ضمن حفظ عقاید شیعی خود، در مباحث فقهی، كلامی و تفسیری هرجا كه زمینه وحدت و تقریب بین امت اسلامی وجود داشت، وارد عمل می‌شد و بدون هیچ پروایی به بیان موضوع و طرح مسئله می‌پرداخت. برترین فكر تقریبی شیخ را می‌توان در كتاب «الخلاف» او یافت.

برگزاری كرسی درس مشترك بین شیعه و سنی در بغداد و استقبال چشم‌گیر علمای بزرگ از این اقدام، بی‌شك جزء بی‌نظیرترین اقدامات یك عالم دینی در جهت تقریب و وحدت امت اسلامی در جامعه آن روز تلقی می‌شود كه خوشبختانه بعد از قرن‌ها ترویج و توسعه‌ این اندیشه، امروز ثمراتش در حال ظهور و بروز است.