امر بین الامرین: تفاوت میان نسخه‌ها

شیخ مفید صریحا اعتقاد خود در باره خلق افعال عباد را این گونه بیان می‌کند:«القول فی کراهة إطلاق لفظ خالق على أحد من العباد و أقول إن الخلق یفعلون و یحدثون و یخترعون و یصنعون و یکتسبون و لا أطلق القول علیهم بأنهم یخلقون و لا أقول إنهم خالقون و لا أتعدی ذکر ذلک فیما ذکر الله تعالى و لا أتجاوز به مواضعه من القرآن» <ref>شیخ مفید، أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، ص 58</ref> یعنی مسئله در باره ناخوشایند بودن استفاده از لفظ خالق برای بندگان خدا است. اعتقاد من این است که بندگان انجام می دهند، احداث می کنند، اختراع می کنند، صنعت و کسب می کنند، و من برای آن ها کلمه خلق را اطلاق نمی کنم ( یعنی آن ها را خلق نمی کنند) و از آن چه که در کتاب خدا نسبت به این موضوع بیان و حدود آن تعیین شده است، تعدی نمی کنم. البته باید بدانیم که کراهت در کلام با کراهت در فقه تفاوت دارد و کراهت کلامی می تواند به معنای منع شدید باشد، اما کراهت فقهی صرفا یک ناخوشایندی  است.

با نگاه به مبانی [[اشاعره]] و [[ماتریدیه]] در تفسیر [[نظریه کسب]] توجه ما به این مسئله جلب می شود که خالق فقط خداوند و انسان فقط کاسب است. مذاهب یاد شده به شدت از استفاده از کلمه خلق پرهیز می کنند و خلق را منحصر به خالق می دانند. با این حساب، اشاعره و ماتریدیه در واقع سخنی جدای از سخن شیخ مفید نمی گویند، زیرا که شیخ مفید نیز معتقد بود که مکروه است که انسان نسبت به فعل و صنعتی که انجام می‌دهد، خود را خالق آن حساب کند و  بگوید که من آن فعل و صنعت را خلق کردم! البته تفاوتی در تفسیر شیخ مفید با تفسیر برخی از اشاعره دیده می شود با این توضیح که در کلام شیخ مفید از جمله «إن الخلق یفعلون» استفاده و به طور واقعی به انسان منسوب شده است که می تواند پاسخی برای انکار برخی از اشاعره خاصه [[ابوالحسن اشعری]] نسبت به واقعی بودن انتساب افعال به عباد باشد که وی علاوه بر این که هیچ اعتقادی مبنی بر واقعی بودن نسبت میان فاعل کاسب و افعالش نداشت، مدعی بود که فاعل کسب حتی قادر نیست تا عناوین افعال را نیز تغییر دهد.

اضافه بر مطالبی که گذشت، نگاه محوری خواجه نصیر الدین در باره امر بین الامرین چنین است که خدا فاعل بعید و انسان فاعل قریب افعال اختیاری است، اما چگونگی تصور این موضوع که می توان برای یک فعل دو فاعل بعید و قریب در نظر گرفت که به محال نینجامد، این است که بگوییم فاعل بعید و فاعل قریب در طول هم فعل را ایجاد می کنند و سلسله طولی فاعل ها مومجب مزاحمت یا تداخل فاعل ها با هم نمی‌شود. و اما دلیل بر این که چرا ایجاد فعل به وسیله فاعل های عرضی امکان پذیر نیست، منوط به این توضیح است که افعال انسان چون با اراده و قدرتش انجام می شود، می تواند موجب صدور فعل و منشا آثار شود و  فعل به طور حقیقی به انسان منسوب می شود. و اما از زاویه دیگر معتقدیم در هستی هیچ موثری غیر از خداوند وجود ندارد، زیرا او منشا هر گونه فعل و انفعالی در نظام هستی از جمله قدرت،اراده و افعال اختیاری است. پس وجه الجمع این دو مسئله در این است که افعال اختیاری انسان را از یک طرف به خود او به عنوان فاعل قریب منسوب کنیم و از طرفی آن را وابسته به فاعل بعید بدانیم، چون او منشا اصلی صدور همه افعال است، در حالی که چنین فرضی در صورت فاعل های عرضی به نتیجه نمی رسد.

وجه تشابه در این است که هر دو مکتب، فقط خدا را موثر اصلی در عالم هستی می دانند که می تواند ناشی از تشابه دو نگاه در بستر عرفانی و شهودی باشد. اما نقطه تفاوت در این است که صدرا همان طور که خدا را فاعل حقیقی افعال انسان می داند، انسان را نیز فاعل حقیقی فعل خویش می داند و آن را از مسیر قواعد فلسفی و پذیرش فاعلیت طولی تفسیر می‌کند. ولی مدافعان کسب، فاعلیت حقیقی انسان نسبت به افعالش را انکار می کنند و برای وی جز کسب آگاهانه که می تواند در نوع و جهت فعل اثر داشته باشد، نقش دیگری قایل نیستند.