امر بین الامرین: تفاوت میان نسخه‌ها

با نگاه به مبانی [[اشاعره]] و [[ماتریدیه]] در تفسیر [[نظریه کسب]] توجه ما به این مسئله جلب می شود که خالق فقط خداوند و انسان فقط کاسب است. مذاهب یاد شده به شدت از استفاده از کلمه خلق پرهیز می‌کنند و خلق را منحصر به خالق می دانند. با این حساب، اشاعره و ماتریدیه در واقع سخنی جدای از سخن شیخ مفید نمی گویند، زیرا که شیخ مفید نیز معتقد بود که مکروه است که انسان نسبت به فعل و صنعتی که انجام می‌دهد، خود را خالق آن حساب کند و  بگوید که من آن فعل و صنعت را خلق کردم! البته تفاوتی در تفسیر شیخ مفید با تفسیر برخی از اشاعره دیده می شود با این توضیح که در کلام شیخ مفید از جمله «إن الخلق یفعلون» استفاده و به طور واقعی به انسان منسوب شده است که می تواند پاسخی برای انکار برخی از اشاعره خاصه [[ابوالحسن اشعری]] نسبت به واقعی بودن انتساب افعال به عباد باشد که وی علاوه بر این که هیچ اعتقادی مبنی بر واقعی بودن نسبت میان فاعل کاسب و افعالش نداشت، مدعی بود که فاعل کسب حتی قادر نیست تا عناوین افعال را نیز تغییر دهد.

==تفسیر خواجه نصیر الدین طوسی از امر بین الامرین==

==تفسیر ملاصدرا از امر بین الأمرین==

ملا صدرا  با سه نگاه متفاوت [[افعال عباد]] را تفسیر می‌کند. وی در نگاه اول از دریچه [[عرفان]] و [[اشراق]] و به تعبیر دیگر، از منظر [[توحید]] افعال بندگان را رصد و آن گاه تفسیر می‌کند والبته در چنین ساحتی، جز خدای متعال، موثر یا فاعل دیگری را نمی بیند.<ref>صدرالمتالهین، [[الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه]]، ج‏6، ص387</ref>البته این نوع نگرش می تواند صدرالمتالهین را به عنوان یک متکلم جبرگرا معرفی می‌کند، زیرا در این تعریف، انسان هیچ جایگاهی برای فاعلیت خود ندارد، بلکه تمام افعالش تابع مشیت و [[اراده الهی]] است. اما صدرا در نگاه دوم، پنجره اشراق را بسته و از فراز تفکر توحیدی اش فرود می آید و آن گاه خودش و آن فعل را می بیند که به طور مباشری و با اراده و اختیار انجامش می‌دهد پس خودش را محکوم جبر نمی داند، بنا بر این، بر انتساب حقیقی فعل به فاعل تاکید می‌کند و می گوید ای جبری! شعله اوهام و خیالاتت رو خاموش کن! چرا که صدور فعل بر تو ثابت است، زیرا تو خود می فهمی که بی هیچ واسطه ای مباشر آن هستی و قیام فعل تنها به تو وابسته است. <ref>صدرالمتالهین، [[الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه]]، ص 58</ref>او با این نگاه معتقد است که انسان به طور مستقیم و بدون وساطت فاعلی دیگر، فعل خود را ایجاد می‌کند و شاهد آن، قیام فعل به فاعل مباشر قریب( علت نهایی فعل) همراه با درک فطری و غیر قابل انکار آن است.

پس هر یک از افعال قوای نفس نیز در واقع فعل خود نفس نیز به حساب می آید. مثلا هنگامی که دیدن و شنیدن را به قوه باصره و سامعه نسبت می دهیم و می گوییم با چشم ها و گوش های خودم دیدم و شنیدم، همان وقت نیز می توانیم این نسبت را به خود نفس بدهیم و بگوییم من دیدم و شنیدم، چنین انتسابی از نظر علمی صحیح و از نظر عرفی رایج است.

از جملات صریح ملا صدرا به دست می آید که او در تفسیر افعال عباد، از بلندای عرفان و عرصه توحید به آن می نگرد. به عقیده وی در این دیدگاه هیچ فاعل و موثری جز خدا قابل شناخت نیست. البته انحصار این نگرش می تواند بهانه دفاع از تفکر متعصبانه اعتقاد به خالقیت در توحید شود و بیشتر در جلب آرای مکاتبی باشد که به جبر گرایی متهم هستند و برای فرار از اتهام به جبر، مسئله کسب را مطرح کرده و تفاسیر قابل اعتنایی بیان کرده اند.در هر صورت، هدف از این جمله که جز خدا هیچ موثر دیگری در عالم هستی وجود ندارد، توجه تام به خالقیت در توحید است. از نتیجه چنین تفکری می توان فهمید سایر موجودات از جمله انسان، حتی علت ناقصه ایجاد یک فعل هم نباشند چه برسد که بتوانند آفریننده آن باشند.! واضح است که در تفسیر صدرایی و تفسیر پیروان کسب در باره خلق افعال، می توان از دو مسیر به طرف یک مقصد مشخص حرکت کرد و آن، تقویت توحید و انحصار فاعلیت برای خدای متعال است، اما با یک تفاوت که صدرا علاوه بر دفاع شدید از مبانی خالقیت در توحید و فاعلیت الهی که همراه با نگاه عرفانی و آفاقی است، از فاعلیت انسان و انتساب حقیقی افعال به او نیز دفاع می‌کند.  

در ضمن به نظر می رسد مقصود این فیلسوف از بیان کلمه موثر، موثر به معنای خالق و فاعل باشد. یعنی در عرصه وجود هیچ موثری (خالق،فاعل،علت) جز خدای متعال شناخته نمی‌شود. به تعبیر دیگر، آن چیزی که بر جهان هستی اثر واقعی دارد و می تواند وجود آفرین باشد، خدای متعال است. پس انسان نمی تواند موجد و موثر در هستی باشد، بلکه فعلی که آفریده می شود را ابزار کسب خود قرار داده به آن عنوان وجهت می‌دهد. در نتیجه، جمله جز خدا موثر دیگری در عالم هستی وجود ندارد، به معنای انحصار فاعلیت برای خدای متعال است. با این حال همان طور که اشاره کردیم، صدرا تلاش می‌کند هم زمان با فاعلیت الهی، برای انسان نیز فاعلیتی حقیقی فرض کند. بنابراین، اگر هیچ موثری جز خدا شناخته نشود که در واقع نیز چنین است، پس نمی توان برای دیگر موجودات از جمله انسان قدرت مستقلی تصور کرد که دارای تاثیر خارجی باشد به گونه ای که فعل بیافریند! بلکه باید انسان را فاعلی تبعی یا ظلّی دانست که می تواند در سایه قدرت خدا، اثر خود را روی فعل آفریده شده بگذارد. پس انسان نمی تواند به عنوان فاعل حقیقی روی موجودات تاثیر مستقیم بگذارد، زیرا اثر واقعی مربوط به موثر واقعی یعنی خدای متعال است.علاوه، اگر فرض کنیم انسان هم مثل خداوند فاعل حقیقی افعال خویش است، با محظور ورود و تداخل هم زمان دو موثر در یک وجود روبرو می شویم که قابل توجیه و پذیرش نیست! زیرا یک فعل نمی تواند دو فاعل حقیقی داشته باشد.چون با تالی فاسد های مختلف روبرو می شود! هم چنین اشاره شد که تعبیر فاعلیت برای انسان، تعبیری مسامحی است و گرنه انسان در قالب مباشر آخرین واسطه انجام فعل در زنجیره علت ها و معلول های مربوط به افعالش است. وی در این حلقه، رفتاری هوشمندانه دارد و صاحب فکر و اختیار است و می تواند به فعل آفریده شده عنوان و جهت معین بدهد.