صهیونیسم در فرایند بحران های گذشته و چالش پیش رو (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

یکی از مهم‌ترین جلوه‌های این مخالفت‏ها پست‌صهیونیسم (post zionism) است. پست‌صهیونیسم یک اعتراض یهودى است که بر پایه آن، برخى از یهودیان، صهیونیست را از بعد مذهبى و غیرمذهبى رد مى‏نمایند. (صبح صادق،20 مهر 1383، ص 11). پست‌صهیونیست‏ها، اساس اندیشه‏هاى خود را بر ایجاد و برقرارى صلح گذاشته‌‏اند. این اندیشه ابتدا در میان روشن‌فکران و نویسندگان شکل گرفت، امّا در حال حاضر در میان دولت‏مردان یهود نیز جا افتاده است. پست‌صهیونیست‏ها به دنبال سرزمین موعود نیستند، بلکه معتقدند تجمع یهودیان در هر جاى دیگر نیز امکان‏پذیر است و آنها باید به جاى برترى‏طلبى، راه برتری اقتصادى را در پیش گرفته و در مقام گسترش سلطه اقتصادى باشند. (مهرداد، مرداد1382، ص‌153). یهودیانى که صهیونیسم را از بُعد مذهبى و غیرمذهبى رد مى‏کنند، به سه دسته تقسیم مى‏شوند که عبارت‌اند از: یهودیان ارتدوکس، اصلاح-طلبان، و مخالفان صهیونیسم از بعد مذهبى. (ادیب مرتضی، 1388، ص109ـ119).  

1 ـ برخى از یهودیان ارتدوکس مانند گروه نتورى کارتا، جنبش صهیونیسم را جنبش غیرمذهبى مى‏دانند و معتقدند رهبران سیاسى صهیونیسم با آن‌که خود به یهودیت ارتدوکسى اعتقادى ندارند، و حتّى بسیارى از آنان از منکران خدا بوده و به احکام دینی اعتنا نمى‏کنند، دین را به عنوان یک ابزار کارآمد برای دست‏یابى به اغراض سیاسى خود بهانه کرده و آن را وسیله‌ای براى ترغیب گروه‏هاى یهودى جهت مهاجرت به فلسطین قرار داده‏اند. صهیونیسم از یهود، امّتى نژادپرست و غیرمذهبى مى‏سازد که این موضوع با تعالیم مذهب یهود، در تعارض است. ارتدوکس‏ها خواهان تشکیل یک امّت کاملاً مذهبى مى‏باشند که هویتش با اجراى اوامر و نواهى خداوند مرتبط باشد. این یهودیان جنبش صهیونیسم را جنبش مسیحایى دروغین مى‏دانند که با اراده خداوند به ستیز پرداخته است. به نظر آنها، صهیونیسم باید یهود را به صبر و انتظار دعوت کند، تا خداوند به آنها اجازه بازگشت دهد. در واقع خداوند، آنها را برای به دست گرفتن زمام امور و بازگشت به فلسطین دعوت نمى‏کند. برخى یهودیان ارتدوکس افراطى، که اکنون نام ‏هاحردییم به خود داده‌اند، بر اساس اصول و عقایدى که بدان پاى‏بند هستند، مشکلات زیادى را در جامعه اسرائیل به وجود آورده‌‏اند. برخى از اصول و عقاید این گروه‏ها عبارت است از:

ـ فرایض دینى و شریعت مکتوب یهودیان به خدا بازمى‏گردد؛

ـ دین یهود غیرقابل تغییر و تأویل بوده و قوانین دینى آن، آباد کننده دنیا و آخرت است و پیروى از آن، امکان هم‌زیستى یهودیان را با غیریهودیان مهیا مى‏سازد؛

ـ آیین‏‌هاى دینى را فقط کارشناسان دینى و فارغ‌التحصیلان علوم دینى انجام مى‏دهند؛

ـ نجات نهایى، فقط با ظهور حضرت مسیح ممکن است. (ابوحسنه، 1381، ص 29).  

2ـ اصلاح‌طلبان بر این باورند که صهیونیسم، یهود را از جنبه‏هاى مذهبى تهى کرده و تنها در صدد بازگشت به گذشته پرشکوه یهود است. بسیارى از اطلاح‌طلبان عقیده دارند صهیونیسم با عملکرد خود، باعث شده است که در وجدان یهودیان، اقامه شعائر صهیونیسم، جاى خداوند و وفادارى به آن و حمایت از او را بگیرد. الکساندر شندلر، یکى از خاخام‏هاى اصلاح‏طلب مى‏گوید: «یهود در حال حاضر تصور مى‏کند اسرائیل معبد آنها و رئیس دولت آن، بزرگ خاخام‏هاى آنها است». به علاوه، یکى از خاخام‏هاى دیگر، صهیونیسم را مانند گوساله طلایى توصیف کرده و مى‏گوید: «در حال حاضر بت‏پرستى، جاى واقعیت و حقیقیت را گرفته است».  

3 ـ مخالفان صهیونیسم در بُعد مذهبى، یا لیبرال هستند یا کمونیسم. آن دو در این دیدگاه اشتراک‌نظر دارند که مى‏توان مشکل یهود را در جوامع غرب، یا از طریق افزایش لیبرالیسم در جامعه یا از طریق قوانین اشتراکى و سوسیالیستى حل کرد. این گروه که صهیونیسم را ردّ مى‏کنند در جوامع غرب در اقلیت قرار دارند امّا روز به روز، رو به افزایش هستند. (موسسه الدرسات الفسطینیه، 1384، ص329ـ332).  

4 ـ پساصهیونیسم به شکل دیگرى هم ظهور کرده است و آن این‌که برخى از یهودیان به این سو رفته‏اند که صهیونیسم به آنها مربوط نیست و مسئله‏اى است وابسته به شهرک‌نشینان صهیونیسم، یا به برخى از یهودیان که به دنبال وطن جدیدى براى خود هستند. پس مى‏توان گفت که عدم توجّه به صهیونیسم، دیدگاه غالب یهودیان در جهان است و بسیارى از بزرگان با فرهنگ و تحصیل‌کرده یهود در جهان به این دیدگاه وابسته‏اند. (1387، ص59).  

5 ـ با گسترش صهیونیسم و به دست گرفتن رهبرى گروه‏هاى یهودى جهان، رهایى یا رد نمودن آشکار آن مشکل گردیده است. به همین دلیل برخى از اعضاى گروه‏هاى یهود به خاطر اسرائیل، به جنگ روى آورده‏اند، امّا در عمل، برای منافع صهیونیسم خدمتی نکرده‌اند، و چه بسا، صهیونیسم ملّى ـ میهنى در هر نوع آن، تعبیرى از این نوع رهایى است. یکى از طرفداران این ایده، این نوع از صهیونیسم را به گروه‏ ارشاد نظامى تشبیه کرده است که سرود نظامىِ به پیش را مى‏خواند ولى بر جاى خود قرار دارد و از جایش تکان نمى‏خورد؛ به بیان دیگر، بسیارى از یهودیان جهان دولت صهیونیستى را به عنوان یک واقعیت موجود مى‏پذیرند، امّا گاهى اوقات، به نقد ریشه‏اى دولت صهیونیسم می‌پردازند. (ملک‏محمدى، پائیز1378، ص‌11). برای مثال، برخى از ارتدوکس‏ها، دولت صهیونیسم را دولتى غیرمذهبى به شمار مى‏آورند که در آن لامذهبى، منتشر شده و شعائر دینى بپا داشته نمى‏شود. برخى یهودیان غیرمذهبى، اصلاح‌طلب و محافظه‏کار، آن را دولتى خشک‌مذهب مى‏دانند که تعدد و تنوع را در درون خود رد مى‏کند. برخى از لیبرالیست‏ها نیز آن را دولتى می‌دانند که در بخش عمومى و دولتى آن، برخى از سمبل‏ها و اصول خشک کمونیسم تسلط دارد و چنین دولتی، سیاست دولت‏هاى نژادى و نژادپرست را دنبال مى‏کند. برخى از چپى‏ها نیز آن را دولتى فردگرا هم‌چون آمریکا مى‏دانند که حول محور اقتصاد سرمایه‏دارى در گردش است. هم‏چنین بسیارى از یهودیان اعتقاد دارند مفهوم صهیونیسم در مرکزیت اسرائیل نقش نداشته و ندارد.  

علاقه و عشق اعضاى گروه‏هاى یهود به اسرائیل، علاقه‏اى واقعى نیست، بلکه مملو از اختلاف‌نظرهاست. با وجود این، اکثر یهودیان جهان پرچم صهیونیسم را برمى‏دارند و از آن دولت حمایت مى‏کنند تا پرستیژ این کشور را بالا برده و دیدگاه‏ها و شناخت‏هاى سنتى را که بر فرهنگ عامّه حاکم است از بین ببرند، مثل دیدگاهى که معتقد است یهود حیواناتى خون‏خوار و ترسو بوده و رحم و شفقت در وجود آنها نیست. به این ترتیب، یهودیان سعى مى‏کنند به جاى این دیدگاه، یهودى را تلاش‏گری معرفى کنند که صحرا را مى‏کاود. این ایده‏ها، ابعاد فرهنگ صهیونیستى اسرائیل را زیر سؤال برده و به فرهنگ‏هاى فلسطینى و عربى توجّه مى‏نماید و این، نتیجه تأثیر تحولات فرهنگ غرب بر صحنه فرهنگى اسرائیل است که خود را ادامه فرهنگ غرب در منطقه خاورمیانه مى‏داند.

یهودیان خارج اسرائیل خواهان آن هستند که دولت اسرائیل به نظرات یهودیان احترام گذاشته و در رفتارهاى نادرست خود تجدیدنظر نماید، زیرا اگر بخواهد به‌طور خودسرانه عمل کند، دیگر به مکتب صهیونیسم نیاز نیست. به عقیده آنها، باید در مکتب صهیونیسم تجدیدنظر صورت گیرد. این بحران، در درون، نتیجه عکس داشته است؛ به این معنا که مسیحیت صهیونیستی در درون مرزهای ملی فعلاً جنبه انسجام‌دهندگی دارد اما در خارج از مرزها، به‌ویژه در میان یهودیان مخالف سیاست‏های اسرائیل، وجه جداکنندگی بازی مى‏کند ولی به تدریج وجه جداکنندگی آن به درون مرزهای اسرائیل وارد خواهد شد. کشیده شدن انتقاد از مسیحیت صهیونیستی به محافل مطبوعاتى و هنرى (قصه، تئاتر و سینما و... ) نشان‌دهندۀ ورود تدریجی وجه جداکنندگی آن به داخل کشور است.  

شکاف عمده‌ای که در سطح جامعه اسرائیل وجود دارد و به طور شکننده‌ای ادامه خواهد یافت، شکاف بین اشکنازی‏ها و سفاردی‏ها است. در سال‌های اخیر، میزان فعالیت سفاردی‏ها افزایش یافته و آنها خواستار مطالبات اجتماعی بیشتری شده‌اند.  

در میان سفاردی‏ها حس عمیقی از نوعی آسیب‌دیدگی اجتماعی وجود دارد. آنها نسبت به یهودیان اشکنازی، همواره خود را در حال ضعف می‌بینند. اشکنازی‏ها مدعی‌اند که در تأسیس دولت اسرائیل نقش اصلی را داشته‌اند و مهاجران اولیه به اسرائیل محسوب می‌شوند.  

سفاردی‏ها همواره به تعبیض‏های سیستماتیک اقتصادی و قومی و در سطوح شخصی و خانوادگی بین خود و یهودیان اشکنازی اشاره می‌کنند و به آنها اعتراض دارند. نزاع بین اشکنازی‏ها و سفاردی‏ها از همان ابتدای تشکیل دولت اسرائیل، مشهود بوده است.  

سفاردی‏های معتقدند صهیونیسم آنها را از هویت تاریخی و اصیل خود جدا ساخته است. آنها با اشاره به سابقه چند دهه حضور در اسرائیل، خود را در مقایسه با مهاجران شوروی سابق که در طول دهه 90 به اسرائیل مهاجرت کردند نیز در سطحی پایین‌تر می‌بینند.  

طی سال‏های اخیر، حاکمیت اسرائیل تلاش خود را به کاهش و رفع تبعیض‏ها و محدودیت‏ها علیه یهودیان شرقی‌تبار و عرب معطوف داشته است. موشه کاتساف، رئیس‌جمهور سابق، و تنی چند از وزرای شاخص در کابینه‏های چند سال اخیر اسرائیل همگی دارای ریشه‏‌های شرقی می باشند. علاوه بر عرصه‏های سیاسی، در عرصه‏‌های فرهنگی نیز تلاش دولت اسرائیل بر نزدیکی فرهنگی شرق‌تبارها و غرب‌تبارها بوده است.  

دولت اسرائیل با گسترش موسیقی‏های سفاردی و آداب و سنت‏های یهودیان شرقی‌تبار، برای جذب بیشتر آنها در جامعه اسرائیل تلاش کرده است. (زیدآبادی، 1381، ص14ـ16).  

تبعیض‏های مستمر باعث شده که برخی از سفاردی‏ها نگاهی حسرت‌بار به جهان عرب داشته باشند. آنها مدعی‌اند که در طول مناقشه اعراب و اسرائیل، با وجود افکار ضدصهیونیستی، یهودیان در کشورهای عربی در صلح و آرامش زندگی می‌کردند. سفاردی‏‌ها بیشتر گرایش‌های دست راستی دارند و به عنوان وفاداران به دولت یهود، نگاهی مذهبی و ناسیونالیستی نیز دارند. رفتار سیاسی سفاردی‏ها نتیجه سال‏ها نابرابری و تبعیض از سوی دولت‏های مختلف اسرائیل بوده است.  

سفاردی‏های تلاش می‌کنند مخالفان و فعالیت‏هایشان در چارچوب‏‌های دموکراتیک باشند. در آینده می‌توان سفاردی‏ها را بیشتر در عرصه‏های سیاسی و اجتماعی دید.  

در مجموع می‌توان گفت دوئل بین اشکنازی‏ها و سفاردی‏ها تداوم داشته و می‌تواند چالشی بالقوه برای اسرائیل باشد.  

از مجموع حدود 2 /6 میلیون جمعیت اسرائیل (طبق آمار مرکز آمار اسرائیل در سال 2005)، بیش از یک میلیون نفر آن، یعنی حدود20% جمعیت اسرائیل را اعراب تشکیل می‌دهند. این عده، عرب‏هایی هستند که قبل از تأسیس دولت اسرائیل در سال 1948، در آن‌جا ساکن بوده‌اند. شهروندان عرب اسرائیل شامل تعدادی از گروه‏های متفاوت مذهبی هستند که به زبان عربی صحبت می‌کنند و هویت مشخصی دارند. عرب‏های مسلمان بزرگ‌ترین اعراب اسرائیل هستند که بیشتر سنی‌مذهب می‌باشند. پس از مسلمانان، مسیحی‏ها بزرگ‌ترین گروه جامعه اعراب اسرائیل را تشکیل می‌دهند.  

حقوق اعراب اسرائیل، در اعلامیه استقلال سال 1948، تضمین شده بود. هم‌اینک مشارکت سیاسی آنها در انتخابات محلی و ملی مشهود است و همواره نمایندگانی را برای دفاع از منافع اعراب در انتخاب کنست (پارلمان) اسرائیل برمی‌گزینند.  

جامعه اسرائیل به دلیل شرایط خاص خود و ساختارهای متفاوت اجتماعی یک جامعه چندقومی، چند‌فرهنگی و چندمذهبی است، که هرکدام از بخش‏های متفاوت جامعه سعی می‌کنند در قالب علایق فرهنگی، مذهبی، ایدئولوژیک و هویت قومی جنبش زندگی کنند. قشر بزرگی از اعراب اسرائیلی، هویت خود را به‌طور واضح دنبال می‌کنند. مسلمانان، دروزی‏ها و مسیحیان دادگاه‏هایی بر اساس مذهبشان دارند. اما با وجود این تسهیلات، روابط بین اعراب اسرائیلی و یهودیان به دلیل تفاوت‏های مذهبی، اعتقادات سیاسی و ارزشی، روابط مستحکم و پایداری نبوده است. (تقی‌پور، 1383، ص459).  

جوامع اقلیت معمولاً با چالش‏هایی روبه‌رو هستند. شکاف بین جامعه اعراب اسرائیل از نظر توسعه و پیشرفت اقتصادی، نسبت به بدنه اصلی جامعه یهود، یکی از مهم‌ترین شکاف‏های موجود در سطح جامعه اسرائیل است. دلایل اصلی این تبعیض را می‌توان در میزان بالای زاد و ولد بین خانوارهای عرب اسرائیلی و مشکلات مالی و اقتصادی ناشی از آن، سطح پایین آموزش در بخش عربی نسبت به جامعه یهودیان، مشارکت کمتر نیروی کار زنان در بین اعراب اسرائیل، اشتغال اعراب در مشاغل غیرمهارتی و منع قانونی خدمت در ارتش، برشمرد. به نظر نمی-رسد چالش بین اعراب و اسرائیلی‏ها حتی در آینده دور برطرف گردد. (آگدازی، مى‏2006).  

نتایج بحران‏های داخلی و بیرونی اسرائیل، دست‌کم سه چالش را پیش پای آن کشور قرار مى‏دهد یا به بیان دیگر، حاکمیت اسرائیل، امروزه خود را با سه خواسته و مطالبه متناقض از جانب سه طیف اصلی درونی روبه‌رو مى‏بیند: دسته‌ای که معتقدند بقا و حیات اسرائیل به تداوم خروج اسرائیل از اراضی فلسطینی‏ها و پیشبرد دکترین «زمین در برابر صلح» و در نهایت، تشکیل دولت مستقل فلسطینی بستگی دارد. (طیف چپ و میانه در اسرائیل)؛ عده‌ای دیگر، که تهدید اولیه اسرائیل را خطر تروریسم و کشورهایی مى‏دانند که درصدد مسلح شدن به سلاح اتمی برای نابودی اسرائیل هستند و تهدیدهای استراتژیک درازمدت را عامل اصلی تهدید امنیت اسرائیل مى‏دانند، و گروه سوم، که هم‌چنان نسبت به آموزه‏های مذهبی وفادار بوده و در برابر هرگونه عقب‌نشینی فکری و سرزمینی مقاومت مى‏کنند و آن را خیانت به آرمان‏های صهیونیسم مى‏دانند.  

تحولات چند سال اخیر نشان داده است که افکار عمومی در اسرائیل هم‌سو و هم‌جهت با گروه اول است. در آینده، رویارویی و چالش بین گروه دوم و سوم با موافقان تشکیل دولت فلسطینی و خروج از اراضی اشغالی فلسطینی افزایش خواهد یافت. طرح خروج از اراضی فلسطینی (غزه و کرانه غربی)، که با طرح شارون آغاز گردید و در حال پی‌گیری از سوی حزب کادیما و اولمرت، نخست‌وزیر فعلی اسرائیل است، مى‏تواند مرهمی ـ نه دوای قطعی ـ بر بحران‏های گذشته و چالش‏های پیش روی اسرائیل باشد.  

«ترورهاى فرامنطقه‏اى»، صبح صادق، 20 مهر 1383.  

«سوسیال صهیونیسم و احزاب اسرائیل»، فصل‏نامه مطالعات فلسطین، سال اول، شماره 4، تابستان 1379.  

«ضررهاى اقتصادى رژیم صهیونیستى از انتفاضه»، فصل‏نامه مطالعات فلسطین، سال دوم، شماره اوّل، پائیز 1379.  

ابوحسنه، نافذ، کالبدشکافى جامعه صهیونیستى در فلسطین اشغالى، ترجمه محمدرضا حاجیان، اندیشه‌سازان نور، تهران، 1381.  

احمدی، حمید احمدی، ریشه‏های بحران در خاورمیانه، کیهان، تهران، 1369.

ادیب مرتضی، اجسان، تروریسم صهیونیستی: ماهیت، تاریخ و واقعیت‏ها، ترجمه محمدرضا بلوردی، موسسه مطالعات اندیشه‌سازان نور، تهران، 1388.  

ارینیک، ژان پى‏یر، خاورمیانه‏ در قرن ‏بیستم، ترجمه ‏فرنگیس ‏اردلان، جاویدان، تهران، 1368.  

اسرائیل از نگاه دیگر (مجموعه مقالات)، ترجمه پژوهشکده مطالعات استراتژیک گروه مطالعات سیاست خارجی، پژوهشکده تحقیقات استراتژیک، تهران، 1387.  

افتخاری، اصغر، جامعه‏شناسى اسرائیل، مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه، تهران، 1380.  

ایوانف، یوری، صهیونیسم، ترجمه ابراهیم یونسی، امیرکبیر، تهران، 1356.  

آگدازی، جوزف، مشغله دائمی اعراب اسرائیلی در رابطه با دولت: دولت یهودیان یا دولت تمامی شهروندان؟ ماهنامه لوموند دیپلماتیک (فارسی) مى‏2006.  

بابی، ایلان، «پست‌صهیونیسم، تجلّى بحران در اندیشه صهیونیستى»، ترجمه محمدعلى مهتدى، فصل‏نامه مطالعات خاورمیانه، سال پنجم، شماره 2 و 3، تابستان و پاییز 1377.  

بحران جانشینى عرفات، «فصل‏نامه مطالعات فلسطین، سال اول، شماره دوم، زمستان 1378.  

پتراس، جیمز، نفوذ اسرائیل در آمریکا، ترجمه غدیر نبی‌زاده، مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران، تهران، 1388.  

تقی‌پور، محمدنقی، استراتژی پیرامونی اسرائیل، مؤسسه مطالعات و پژوهش‏‌های سیاسی، تهران، 1383.  

توازن امنیت ملی اسرائیل پس از شصت سال: کنفانس هشتم هرتزیلیا، ترجمه حمید نیکو، مؤسسه مطالعات اندیشه‌سازان نور، تهران، 1388.  

جریس، صبری و خلیفه، احمد، ساختار‌های صهیونیستی، ترجمه قبس زعفرانی، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران، 1381.  

دراسیدل، آلاسدایر، جغرافیاى سیاسى خاورمیانه و شمال آفریقا، ترجمه درّه میر حیدر، دفتر مطالعات سیاسى و بین‏المللى، تهران، 1370.  

رضوى، مهدی، نیرنگ‌سازى صهیونیسم، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران، 1379.  

زعیتر، اکرم، سرگذشت فلسطین یا کارنامه سیاه استعمار، ترجمه اکبر‏‌هاشمی رفسنجانی، دفتر تبلیغات اسلامی، تهران، 1362.  

زیدآبادی، احمد، دین و دولت در اسرائیل، روزنگار، تهران، 1381.  

ساعی، احمد، مسائل سیاسى، اقتصادى جهان سوّم، سمت، تهران، 1381.  

شاهاک، اسرائیل، صهیونیسم نژاد‌پرستى عریان، ترجمه اصغر تفنگ‌ساز، نشر پرسش، اصفهان، 1367.  

شاهاک، اسرائیل، نژاد‌پرستى دولت اسرائیل، ترجمه امان‏الله ترجمان، توس، تهران، 1357.  

شیرازی، محمد، دنیا و یهود، نشر امام صادق، مشهد، بى‏تا.  

شیرودی، مرتضی، فلسطین و صهیونیسم، یاقوت، قم، 1382.  

صفاتاج، مجید، نژاد‌پرستى صهیونیسم، نشر فلسطین، تهران، بى‌تا.  

عبدالقادر سلطان، فتحی و رجب سلامه، محمد، شاباک: سازمان امنیت داخلی رژیم صهیونیستی، ترجمه صغری روستایی، مؤسسه مطالعات اندیشه‌سازان نور، تهران، 1386.  

کیالی، عبدالوهاب، تاریخ نوین فلسطین، ترجمه محمد جواهرکلام، امیرکبیر، تهران، 1366.  

ماضی، محمد، سیاست و دیانت در اسرائیل، ترجمه غلامرضا تهامی، سنا، تهران، 1381.  

مرکز مطالعات فلسطین، سیاست و حکومت رژیم صهیونیستى، ترجمه مرکز مطالعات اندیشه‌سازان نور، امیرکبیر، تهران، 1377.  

مسیری، عبدالوهاب، صهیونیسم، ترجمه لواء رودباری، وزارت امور خارجه، تهران، 1374.  

ملک‌محمدی، حمیدرضا، «پساصهیونیسم»، فصل‏نامه مطالعات فلسطین، سال اول، شماره اول، پائیز 1378.  

مهاجرانی، عطاءاللّه، «موافقت‌نامه غزّه – اریحا»، فصل‏نامه سیاسى اقتصادى و اجتماعى، شماره 3 ، بهار1373.  

مهرداد، احمدرضا، «نئوصهیونیسم و پست صهیونیسم»، خلاصه مقالات همایش بین‏المللى انتفاضه، مرداد1382.  

مؤسسه الدرسات الفسطینیه، ساختار دولت صهیونیستی اسرائیل، ترجمه علی جنتی، مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران، تهران، ج1، 1384.  

نیکیتینا، گالینا، دولت اسرائیل، ترجمه بیژن مهدوی، پیشگام، تهران، 1356.