تاریخ تصوف در غرب (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

این از آن‌روست که محققان غربی عموماً اسلام را منحصر به مسلمانانِ متولدِ شرق می‌دانستند و نوگروندگان به آن را جزو مجموعۀ یک‌پارچۀ جامعۀ مسلمانان به شمار نمی‌آوردند.

۲. هم‌زمانی نسبی ظهور گروه‌های صوفی در غرب، با روی آوردن جامعۀ غربی به ادیان شرقی در دهۀ ۱۹۶۰م، که موجب شد برخی پژوهش‌گران دانشگاهی، مسلمانان سنتی و گروه‌های ضدفرقه‌ای، ظهور این گرایش‌ها را به‌ویژه در آمریکا، صرفاً پدیده‌ای از نوع جریان‌های فرقه‌گرایی، جنبش‌های ضدفرهنگی، و یا جنبش‌های نوظهور عصر جدید به شمار آورند و آن را از جمله موضوعات جدی در حوزۀ مطالعات ادیان ندانند.

این امر به نوبۀ خود به جای‌گاه تاریخی تصوف در درون و بیرون جامعۀ اسلامی باز می‌گردد که گاه در کنار جریان اصلی دین و گاه در برخورد با آن مطرح بوده است و امروزه نیز رابطۀ میان نهضت‌های صوفیانۀ فعلی با اسلام را پیچیده و مشکل کرده است، به‌ویژه که برخی از آنان این رابطه را انکار می‌کنند و برخی دیگر به احیای مجدد آن قائل‌اند.

افزون بر این، دیدگاه‌های نقادانۀ تجددگرایان، مسلمانان اصلاح‌طلب، بنیادگرایان و برخی از مستشرقان که تصوف را مجموعه‌ای از عناصر خرافی عوام‌زده، مخالف تجدد و گاه غیراسلامی می‌دانند که ریشه در عقب‌ماندگی و انحطاط ناشی از دوران‌های استعماری و عواقب ناگوار پس از آن دارد، در این عدم توجه نقش داشته است.

با این‌همه، هویت اسلامی این گروه‌ها همچنان مسئله‌ای مورد مناقشه باقی‌مانده است و امروزه در کشورهای غربی، صوفیان ۳ نوع روی‌کرد مختلف در این زمینه دارند:

۱. گروهی که با جدیت از شریعت و مناسک اسلامی پیروی می‌کنند و در پوشش و روش تابع کشور مبدأ هستند.

افزون بر این‌ها، شاید به‌توان جریان نسبتاً جدیدتری را که در سدۀ ۲۰م پس از این روی‌کردها شکل گرفت، نیز به این دسته‌بندی افزود و آن جنبش باوا محیی‌الدین در آمریکاست که ضمن تلاش برای حفظ رسالت تاریخی تصوف در پای‌بندی به اعتقادات دینی و تأکید بر رابطۀ مرید و مراد (قطب)، توانسته است خود را با ملزومات جهانی شدن سازگار نماید و با جمع جنبه‌های باطنی و ظاهری اسلام، مخاطبانی در میان مسلمانان و غیرمسلمانان بیابد.

=نظرات درباره تأثیرات تصوف=

چنان‌که گفته شد، مطالعات اخیر نشان‌دهندۀ تأثیر مهم و فزایندۀ نهضت‌های صوفیه در جهان غرب است.

==گیسلا وب==

گیسلا وب، که چارچوبی زمانی از ۳ مرحلۀ تحول را ارائه می‌دهد:

ظهور کسانی چون عنایت خان در این دوره بود.

ب ـ دهۀ ۱۹۶۰م که در آن، ظهور نهضت ضدفرهنگی «دهۀ شصتی‌ها» که در آن جوانانی از طبقات متوسط آمریکا، تبعیض نژادی، جنگ ویتنام و اثرات زیان‌بار تکنوکراسی را معلول نوعی بیماری معنوی یافتند که ادیان موجود در آمریکا از درمان آن ناتوان می‌نمودند. از این‌رو، در جست‌وجوی استادانی از حکمت شرق به‌ویژه هندویی، ذن، یوگا و تصوف برآمدند.

ج ـ در دهۀ ۱۹۹۰م که در آن، سومین جریان عرفانی که در پاسخ به شرایط خاص آخرین دهـه، از جمله پدیـدۀ افزایش مهاجرت از جوامع سنتی مسلمان و نیز جهانی شدن ــ که جوامع غربی را به شدت تحت تأثیر قرار داده بـود ــ بـا منشـأیـی آمـریکـایـی در ۱۹۷۱م تـوسـط باوا محیی‌الدین پایه‌گذاری شد.

==اندرو راولینسن==

اندرو راولینسُن، که چشم‌انداز ظهور، رشد و تحول نهضت‌های صوفیانه در غرب را در ۴ مرحله شرح می‌دهد: کاشت دانه: ۱۸۷۵-۱۹۱۶م؛ قوام یافتن: ۱۹۱۷-۱۹۴۵م؛ تکثیر و انتشار: ۱۹۴۶-۱۹۶۲م؛ و شکوفایی کامل: از ۱۹۶۳م تا امروز.

راولینسن ضمن اشاره به نمونه‌های غیرمتعارف از مراحل اولیۀ ظهور این پدیده، دو جریان کاملاً متمـایـز را آغـازگر تصـوف غرب می‌داند: الف ـ عنـایت خان از طریقه چشتیه که اسلام را از تصوف جدا دانست و به زنان جای‌گاه مهمی در طریقۀ خود داد. به این ترتیب، جریان او پدیده‌ای غربی است، هرچند که توسط استادی از شرق آغاز می‌شود.

ب ـ رنه گنون به عنوان آغازگر طریقۀ شاذلیۀ غربی، و مسلمانان سنت‌گرا که در عین معتبر دانستن دیگر سنت‌های دینی، تصوف را به عنوان کارآمدترین روش برگزیده‌اند.

==مارشا هرمانسن==

این گروه‌ها به‌وسیلۀ مسلمانان مهاجر به وجود آمده‌اند و رهبری می‌شوند و در عین حال، در مواردی از جمله عضوگیری، خود را با بستر فرهنگی غرب سازگار کرده‌اند و اعمال آیینی خود را با برخی از عناصر آن درهم آمیخته‌اند.

ب ـ معتقدان به حکمت خالده، که رنه گنون، فریتهوف شووان و حلقۀ اندیشمندان پس از او را در بر می‌گیرد. اینان در عین اعتقاد به وحدت متعالی ادیان، التزام به شریعتی خاص، و روی‌کردی ضد تجددگرایانه را ضروری می‌شمارند.

ج ـ گروه‌های پیوندی که برای گرایش‌های صوفیانه در میان حلقه‌های کوچکی از مهاجران مسلمان به کار می‌رود که خود را چندان با محیط جدید تطبیق نداده‌اند و تأثیرپذیری کمتری از فرهنگ غربی داشته‌اند. مطالعۀ این گروه‌ها در حوزۀ تصوف، از نظر فراملیتی جالب توجه است.

مهاجرت مسلمانان از نقاط مختلف دنیا به‌ویژه در نیم قرن اخیر، نقش مهمی در گسترش اسلام، و حضور و اشاعۀ طریقه‌های صوفیانه در غرب داشته است، چندان‌که برخی از محققان برای تحلیل نهضت‌های صوفیۀ غرب، این مهاجرت‌ها را به دوره‌های مختلف تاریخی تقسیم کرده‌اند.

در این میان، نسل‌های دوم و سوم این مهاجران که به لحاظ رشد و تحصیل در محیط غرب، و در نتیجه، تأثیرپذیری از فضای خردگرایانه و دنیامدارانۀ آن، از آداب و اعتقادات سنتی والدین خود فاصله می‌گیرند، مهم‌ترند، زیرا برای آنان تصوف به عنوان جنبۀ انعطاف‌پذیر دین که روی‌کردی معنوی را دنبال می‌کند، جذاب‌تر و قابل قبول‌تر می‌نماید.

گفتنی است که پدیدۀ مهاجرت به غرب به نوعی گزینشی بوده است، چنان‌که مهاجران مسلمان در فرانسه عمدتاً از افریقای شمالی و به‌ویژه الجزایر، در آلمان از ترک‌زبانان، و در انگلیس از آسیای جنوبی به‌ویژه پاکستان هستند و چنان‌که خواهیم دید، گوناگونی طریقه‌های صوفیانه در این کشورها نیز بر مبنای همین طرح مهاجرت‌ها شکل گرفته است.

در این زمینه، محققان افزایش مهاجرت استادان صوفی از جوامع مسلمان به آمریکا از اواخر دهۀ ۱۹۶۰م را عامل مهمی در تثبیت طریقه‌های رسمی تصوف به شمار آورده‌اند.

نخستین ترجمه‌های گلستان سعدی نیز در ۱۶۳۴م توسط آندره دوریه به زبان فرانسه، و در ۱۶۵۴م توسط اُلئاریوس به زبان آلمانی، و بوستان در ۱۸۵۰م توسط ک. ه‌. گراف به زبان آلمانی صورت گرفت و سپس ترجمه‌های متعدد دیگری منتشر شد (برای اطلاعات بیشتر، به این منبع رجوع کنید [۱]).

آثار جلال‌الدین رومی نیز از سدۀ ۱۸م با ترجمه به زبان‌های انگلیسی، آلمانی، فرانسه، روسی و سوئدی به غرب راه یافت، اما بیشترین توجه را در میان انگلیسی‌زبانان دریافت نمود.

از ترجمه‌های دیگر آثار عرفانی می‌توان به ترجمۀ گلشن راز به آلمانی به وسیلۀ هامرپورگشتال اشاره کرد که توجه کسانی چون ثالوک و وینفلد به آن، سبب شهرت این کتاب نزد اروپاییان گردید. [۳]

از دیگر مستشرقان و محققان اروپایی که نقش مؤثری در معرفی تصوف و عرفان اسلامی به جهان غرب داشته‌اند، می‌توان از لوئی ماسینیون و هانری کُربن از فرانسه نام برد.

صاحب‌نظران ماسینیون را از اولین کسانی می‌دانند که فکر خاست‌گاه اسلامی تصوف را در حلقه‌های دانشگاهی غرب ارائه کرد، چندان‌که به‌رغم دیدگاه‌های مخالف کسانی چون آر. سی. زنر، امروزه طرف‌داران این نظریه کم نیستند.

در واقع، پا گرفتن مطالعات تصوف در غرب، از نظر تاریخی، زبان‌شناختی و تعالیم معنوی، به عنوان شاخه‌ای از مطالعات اسلامی، به ماسینیون باز می‌گردد.

آثار ماسینیون و کربن به سبب تأثیرپذیری از افکار شووان و پیروانش، نسبت به تحقیقاتی که مبتنی بر گرایش‌های مردم‌شناسانه و زمینه‌ای عامیانه و بیگانه با متون صوفیانه بودند، نقش مؤثرتری در شکل‌گیری تصوف در اروپا داشته‌اند.

===هلنا بلاواتسکی===

وی انجمن تئوسوفی را در ۱۸۷۵م در نیویورک بنیاد نهاد.

تفکر التقاطی او ترکیبی از ایده‌های باطنی مختلفِ سدۀ ۱۹م است که جوهر دین را نه مجموعه‌ای از اعتقادات و مناسک، بلکه تجربه‌ای درونی از امر قدسی می‌داند که در افراد مختلف، صرف‌نظر از سنت دینی که از آن پیروی می‌کنند، یکسان است، و از این‌رو، ادیان متعدد را تنها مظاهر مختلفی از این جوهرۀ معنوی می‌شمارد.

==جذابیت==

آن‌چه دربارۀ این روی‌کردها می‌توان گفت، آن است که هرچند همۀ این‌گونه جریان‌ها که از روش‌های روان‌شناسانه و روان‌درمانی معنوی بهره می‌گیرند، مستقیماً ملهم از معنویت صوفیانه نیستند، اما همه در این نکته مشترک‌اند که انسان باید راهی برای تماس و یا زیستن در نوعی وحدت یا هماهنگی با منبعی فراشخصی و متعال بیابد؛ مسلماً در بستر تصوف این واقعیت متعال خداوند است.

==منتقدین==

گرایش‌های روان‌شناسانه و علم‌گرایانه از همان ابتدا مورد انتقاد شدید سنت‌گرایان پیرو شووان قرار گرفت، زیرا آنان اساساً با نگرش‌های متجددانه در حوزۀ علوم، و به‌ویژه در موضوع معنویت، به شدت مخالف‌اند و بر آن باورند که علوم ــ کـه در جریـان تجدد تقدس خـود را از دست داده‌اند ــ بـایـد دوباره سنتی و قدسی شوند.

=تحلیل=