میرداماد: تفاوت میان نسخه‌ها

'''میر برهان‌الدین محمد باقر استرآبادی مشهور به میرداماد''' معلم ثالث و متخلص به [[اشراق]]، [[فیلسوف]]، [[متکلم]] و [[فقیه]] برجسته دوره [[صفویه]] <ref>ر. ک:مقاله صفویه</ref> و از ارکان مکتب فلسفی [[اصفهان]] بود.  

میرداماد فرزند میرشمس‌الدین محمد استرآبادی مشهور به داماد و از سادات حسینی [[گرگان]] است. محمد استرآبادی با دختر علی بن عبدالعالی معروف به [[محقق کرکی]] ازدواج کرد و به همین خاطر او را داماد نامیدند. میرداماد این لقب را از پدر خود به [[ارث]] برده است درباره سال تولد او اطلاعات کافی در دست نیست. اما کتاب نخبه المقال فی اسماء الرجال تولد او را سال 969 ذکر کرده است.

معمولا در بین اهل علم رسم این است که [[طلاب]] و دانشجویان «استاد» را انتخاب می‌‌کنند ولی روش میرداماد این بود که او شاگردانش را پس از قبولی در امتحان انتخاب می‌‌کرد. او استاد [[ملاصدرای شیرازی]] فیلسوف معروف است و تألیفات متعددی در رشته‌های مختلف دارد که مشهورترین آنها کتاب [[قبسات]] در فلسفه است.  

سید محمد باقر فرزند محمد داماد استرآبادی مشهور به «میرداماد» از علمای بزرگ وحکمای برجسته [[عهد صفوی]] است. نسب میرداماد به [[امام حسین(ع)]] <ref>ر. ک:مقاله امام حسین(ع)</ref> می‌رسد.  

آن خواب بعدها به واقعیت پیوست و میرداماد در جوانی در تمامی [[علوم شرعی]] و [[عقلی]] تبحر یافت و به استادی رسید و بر همتایان خود برتری یافت.  

از آنجا که محمدباقر در خاندانی شریف و اهل فضل و کمال رشد می‌یافت، از همان اوان کودکی به تحصیل علم تشویق و ترغیب شد. تحصیلات [[علوم دینی]] را در خردسالی در [[مشهد]] آغاز نمود و پس از چندی نزد اساتید و فضلای آن دیار به تلمذ پرداخت.

استاد دیگر میرداماد که در رشد علمی وی تاثیر گذاشت فقیه بلند مرتبه [[شیخ عزالدین حسین فرزند عبدالصمد عاملی]] (م 984ه 0 ق)، پدر [[شیخ بهایی]] <ref>ر. ک:مقاله شیخ بهایی</ref> از علمای بزرگ منطقه جبل عامل لبنان بود. وی شاگرد برجسته [[زین الدین علی بن احمد عاملی|زین‌الدین علی بن احمد عاملی]] معروف به شهید ثانی (شهادت در 966ه 0ق) بود و پس از کشته شدن شهید ثانی به دست طرفداران [[عثمان]] <ref>ر. ک:مقاله عثمان</ref>، جبل عامل را که ناامن شده بود ترک کرد و چون در ایران [[مذهب تشیع]] رسمیت یافته و محل امن و مناسبی برای [[شیعه]] محسوب می‌شد به ایران مهاجرت کرد. در این سفر پسرش محمد، شیخ بهایی که هنوز این لقب را نداشت و بیش از سیزده سال از عمر وی نمی گذشت همراه او بود.

استفاده میرداماد از حضور این فقیه بزرگ در همین دوران صورت گرفته است. گفتیم که فقیه گرانقدر عزالدین حسین بن عبدالصمد عاملی (ره) تا حدود سال 971ه 0ق را در مشهداقامت داشت و میرداماد نیز تحصیلاتش را در مشهد آغاز نمود. لیکن با توجه به این که درآن سالها میرداماد در حدود یازده سال بیشتر نداشته نمی‌توانسته از محضر درس عالم بزرگی چون شیخ عزالدین حسین که در سطوح عالی تدریس می‌نموده استفاده کرده باشد.

دیگر استاد میرداماد دایی گرامی‌اش، فقیه جلیل، مرحوم [[عبادالعالی عاملی]] (م 993ه 0ق)فرزند مرحوم محقق کرکی است. مرحوم شیخ حر عاملی در امل الامل درباره وی می‌گوید:«او فردی فاضل، فقیه، [[محدث]]، محقق، [[متکلم]]، عابد و از [[مشایخ]] بسیار بزرگ بود. وی ازپدرش و معاصرین دیگر روایت می‌کند و محمد باقر حسینی داماد - میرداماد از او [[اجازه روایی]] دارد. او را رساله‌ای است دقیق درباره [[قبله]] و قبله [[خراسان]] بالخصوص.» <ref>فهرست مشاهیر ایران، دکتر ابوالفتح حکیمیان، انتشارات دانشگاه ملی ایران</ref>

اساتید میرداماد در علوم عقلی که وجه مشخصه علمی اوست و ما وی را به این جهت به شهرت می‌شناسیم بدرستی معلوم نیست، مگر اشاره‌ای که در [[تاریخ عالم آرای عباسی]] آمده است. در این کتاب از میان کسانی که میرداماد در مدت اقامتش در هرات و تردد به دربارولیعهد محمد خدابنده با آنان مباحثات علمی‌داشته تنها از [[امیر فخرالدین سماک استرآبادی]] نام برده شده است. <ref>سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، سید علی خان مدنی، مکتبة الرضویه</ref>

در همین کتاب در شرح حال [[فخرالدین سماک استرآبادی]] آمده است که وی در علوم معقول تبحر داشته و از شاگردان [[امیر غیاث الدین منصور شیرازی|امیر غیاث‌الدین منصور شیرازی]] بوده است. [[حاشیه برالهیات]] [[تجرید الاعتقاد]] [[خواجه نصیرالدین طوسی]] از تالیفات اوست. <ref>تاریخ فلاسفه ایرانی، علی اصغر حلبی، چاپ دوم، کتابفروشی زوار</ref>

بنابر آنچه [[قطب الدین لاهیجی|قطب‌الدین لاهیجی]]، شاگرد میرداماد درباره استاد خود گفته است میر برخی ازکتب را خود مطالعه می‌کرده و با نیروی فهم خویش فرا می‌گرفته است. <ref>احوال و اشعار شیخ بهایی، سعید نفیسی، چاپخانه اقبال، تهران 1316</ref>

به همین جهت باید گفت آنچه میرداماد را حکیمی صاحب نظر و بلند مرتبه گردانیده هماناسعی فکری او و نبوغ وی بوده است. نبوغی که او را در فهم و تحلیل مباحث دقیق و پیچیده فلسفی که به ذهنی دقیق و نقاد نیاز دارد مدد رسانیده است.

از آنجا که ولیعهد، محمد خدابنده در سال 980ه 0ق هرات را ترک کرد و در [[شیراز]]اقامت گزید میرداماد در پایان قامت خدابنده در هرات بیش از بیست سال نداشته است. باتعبیری از کتاب عالم آرای عباسی چنین برمی‌آید که وی دارای نبوغ و استعداد فراوان بوده است. در عالم آرای عباسی آمده است: «- میرداماد - در زمان نواب اسکندر شان - محمدخدابنده - به اردوی معلی - هرات - آمده به صحبت علما و افاضل درگاه معلی مشرف گشته مدتی با امیر فخرالدین سماک استرآبادی و سایر دانشمندان مباحثات نمود و در علوم معقول و منقول سرآمد روزگار خود گشت.» <ref>الشواهد الربوبیه فی مناهج السلوکیه، صدرالدین شیرازی، تعلیق و تصحیح جلال‌الدین آشتیانی، چاپ دوم، مرکز نشر دانشگاهی</ref>

گفتیم که فقیه گرانقدر شیخ عزالدین حسین بن عبدالصمد عاملی، استاد میرداماد در سال 980ه 0ق هرات را ترک کرد و به قزوین بازگشت. در همین سال بود که محمد خدابنده ولیعهد نابینای شاه طهماسب به امر شاه هرات را ترک گفت و به حکومت شیراز منصوب شدو حکمروایی هرات به پسر هشت ساله او حمزه میرزا سپرده شد. انتقال محمد خدابنده ازهرات به شیراز به معنای روگردانی شاه از ولیعهد خویش و در واقع عزل وی از منصب ولایتعهدی بود.

در اثنای همین تحولات بود که شیخ عزالدین حسین عاملی هرات را ترک گفته و به پایتخت یعنی قزوین بازگشت. پس از مهاجرت وی، هرات دیگر اهمیت علمی خود را ازدست داد. از همین رو میرداماد نیز باید هرات را در همین سالها ترک گفته باشد.  

== سایر اساتید شناخته شده ی میر داماد ==

1. دایی میر داماد، شیخ عبدالعالی بن عبدالعالی عاملی کرَکَی، فرزند محقق کرکی، که به میر داماد اجازه ی روایت داده و این اجازه در [[بحار الانوار]]<ref>ر. ک:مقاله بحار الانوار</ref> مذکور است. <ref>مجلسی، ج106، ص 84- 86</ref>

از 56 شاگرد شناخته شده ی محقق کَرکَی، نُه نفر از ایشان اهل استرآباد بوده‌اند و این نشان می‌دهد که استرآبادیان سهم بسیاری در حوزه ی درسی محقق کَرَکی داشته‌اند. <ref>جعفریان، 1382، ج12، ص 309</ref>

2. شیخ عزّالدین حسین بن عبدالصمد عاملی (918- 984ق)، شاگرد شهید ثانی (911- 965ق) و والدِ شیخ بهائی (953- 1030 ق)، که به میر اجازه ی روایت داده و این اجازه هم در بحار الانوار مذکور است. <ref>جعفریان، 1382، ج12،ص 87 </ref>

برای شناخت منابع و مصادر اندیشه ی فلسفی میر داماد، به اهمّ منابع به کار برده ی او در کتاب قبسات اشاره می‌شود. میر داماد در تمهید مطالب قبسات، بیش از همه به [[ابن سینا]] و آثار او، هم چون [[الهیات]] [[شفا]]، الإشارات و التنبیهات، نجات، تعلیقات، عیون الحکمه، و پس از وی به آثار خواجه نصیر‌الدین طوسی، شرح اشارات، أجوبة الأسئلة القونویة، شرح رسالة العلم و نقد المحصل، أجوبة الأسئلة القونویة، شرح رسالة العلم و نقد المحصل، توجه داشته است.  

در ضمن به اقوال [[شیخ اشراق]] در مطارحات و تلویحات، و صاحب محاکمات و ابوالبرکات بغدادی، در المعتبر، و بهمنیار، درالتحصیل، و [[فخر رازی]]، در شرح عیون الحکمة، اشاره و به کتاب اثولوجیا نیز استناد می‌کند. میر داماد، برای تفصیل بیش تر، خواننده را به کتاب‌های دیگر خود مانند الصراط المستقیم و الافق المبین و ایماضات و تشریفات و تعلیقات بر الهیات شفا ارجاع می‌دهد. <ref>محقق، مقدمه بر القبسات، ص 12</ref>

میر داماد مدرّسی پر کار و تواناست و در زمان حیاتش به تدریس قبسات و الافق المبین و ایماضات وتقدیسات و بعضی دیگر از آثارش پرداخته است. گفته‌اند که میر داماد اهتمام ویژه ای به تدریس شفا داشته است و در پی این اهتمام او، گروهی از ناموران بعد از او، مانندملاصدرا، میر سید احمد علوی، [[آقا حسین خوانساری]]، [[ملا حسین تنکابنی]]، ملا محمد باقر سبزواری، به تحشیه و تعلیق شفا همت گماشتند. <ref>میر داماد، 1374، ص 93- 94</ref>

حوزه ی درس میر داماد را در اصفهان باید از حوزه‌های درسی پر ثمر و شاگرد پرور آن روزگار دانست. مرحوم [[آقا علی مدرسی طهرانی]]، در رساله ی طبقات حکما، متأخرین نوشته است: «300 نفر از شاگردان او به درجه ی [[اجتهاد]] <ref>ر. ک:مقاله اجتهاد</ref> فائز شدند و از این عده بیشتر در [[اصول]] [[عقاید]] از حضیض تقلید به اوج تحقیق رسیدند.» بعید نیست که این عدد را نتوان جدی گرفت. قدر متیقّن، همان گرمی و ثمربخشی حوزه ی درسی میر است که جان کلام طهرانی است. <ref>جهان بخش، ص 44- 45</ref>

[[مدرسه ی صدر]]، که میر داماد در آن جا به تدریس مشغول بود، امروزه نیز در اصفهان در باغی بزرگ قرار دارد و هنوز از آن استفاده می‌شود. <ref>کربن، ص 148</ref>

در سال 984ه 0ق شاه طهماست (سلطنت از 920 تا 984) که به اجتناب از منهیات وعمل به [[احکام شرعی]] سخت پایبند بود درگذشت و پسرش شاه اسماعیل دوم (سلطنت از984 تا 985) به سلطنت رسید.

رفتار و اعتقادات شاه اسماعیل دوم برخلاف پدرش بود. وی کسانی را که در زمان شاه طهماسب به زهد و پاکدامنی معروف بودند از خود راند و گروهی از علما را که در دوران سلطنت پدرش به علت طرفداری از اهل سنت رانده درگاه بودند مورد حمایت قرار داد. مطربان و خنیاگران که در عهد شاه طهماسب به دلیل اجتناب از منهیات رانده شده بودنددوباره در اردوی شاه جمع شدند. <ref>استرآباد نامه، به کوشش مسیح ذبیحی، چاپ دوم، انتشارات امیرکبیر</ref>

در دوره سلطنت شاه عباس صفوی به سال 999ه0ق پایتخت از قزوین به اصفهان منتقل شد. به دلیل حمایتها و تشویقهای شاه عباس از علما و دانشمندان و به وجود آمدن محیطی امن و برخوردار از تکریم و تشویق حکومت، رفته رفته بر رونق و اهمیت [[حوزه اصفهان]] افزوده شد.  

== برخی از شاگردان میر داماد ==

1. محمد بن ابراهیم، معروف به «ملاصدرای شیرازی»؛ او شاگرد مشهور و بر جسته ی میرداماد است و بی‌تردید با نفوذترین فیلسوف دوره ی صفوی و [[مکتب اصفهان]] بوده است. ملاصدرا تعلیمات اولیه ی خویش را در زادگاه خویش، شیراز، دریافت کرد و سپس به اصفهان رفت و نزد برجسته‌ترین عالمان شیعی آن روزگار، و در رأس آنها میر داماد و شیخ بهائی و میر فندرسکی، شاگردی کرد.  

ملاصدرا، بعدها، مکتبی فلسفی - انقلابی تأسیس کرد و سعی داشت نه تنها دوگرایش متغیر [[سنت مشائی-اسلامی]] و [[سنت اشراقی-اسلامی]] را با یک دیگر آشتی دهد، بلکه حتی به صورتی بنیادی تر آنها را با آموزه‌های عرفانی و آموزه‌های [[شرعی]] نیز هم‌سو سازد.

2. میر سید احمد علوی عاملی، خاله زاده و داماد میر داماد؛ او [[برهان شفا]] را نزد میر داماد خوانده و حاشیه‌ای بر شفا به نام مفتاح الشفا [[والعروة الوثقی]] دارد. دیگر آثار او عبارت‌اند از کحل الابصار، که شرحی بر اشارات ابن سینا است، و کشف الحقائق، که شرحی بر تقویم الایمان میر داماد است.

3. علاءالدین حسین بن رفیع‌الدین محمدبن شجاع‌الدین محمود حسینی آملی مازندرانی، ملقب به [[سلطان العلماء]] و [[خلیفه ی سلطان]]؛ وی داماد شاه عباس اول و وزیر او و مدتی نیز وزیر شاه صفی، شاه عباس ثانی، بود.

4. شمس‌الدین محمد گیلانی، معروف به [[ملا شمسا]]؛ مراسله ی او با ملاصدرای شیرازی، برای پرسیدن چند سؤال فلسفی، مشهور است.

5. سید حسین بن سید حیدر حسینی کَرَکی؛ او از میرداماد اجازه ی روایت دارد و این اجازه در بحار الانوار مذکور است.

6. [[ملا خلیل بن غازی قزوینی]]، صاحب دو شرح معروف فارسی و عربی بر کتاب کافی است.

8. محمد تقی بن عبدالوهاب استرآبادی؛ او صاحب [[شرحی بر فصوص]] منسوب به [[فارابی]] و رساله‌ای در اخلاق است، که به اشاره ی استادش، میر داماد، نوشته است همچنین رساله‌ای در ردّ برخی فتاوی مرحوم [[ملا عبدالله شوشتری]] دارد.

10. سید محمد میر لوحی سبزواری، صاحب [[کفایة المتهدی]]؛ وی شاگرد شیخ بهائی نیز بوده و بر خلاف هم درس خویش، آخوندملا [[محمد تقی مجلسی]]<ref>ر. ک:مقاله محمد تقی مجلسی</ref> (1003- 1070ق)، که تحت تأثیر شیخ بهائی گرایش‌های بسیار عارفانه یافت، با پیروان این مشی و از جمله با خود ملا محمد تقی مجلسی سخت درگیر شد و گویا بیش از شیخ بهائی به میر داماد گرایش داشت. به هر حال، او بارها در کفایة المتهدی به شاگردی نزد شیخ و میر اشاره کرده است.

12. ملا عبدالرزاق لاهیجی، متخلص به «فیاض»، داماد ملاصدار.

13. ملا محمد رضا کرمانی.

14. میر منصور گیلانی، که میر داماد رسالة الجمع و التوفیق بین رأیی الحکیمین فی حدوث العالم را به درخواست وی نگاشته است.

15. ملا عبدالمطلب بن یحیی طالقانی، صاحب رساله ی خلاصة الفوائد.

16. محمد حسین چلبی؛ میر داماد نبراس الضیاء را به درخواست وی نوشته است.

17. علامه ملا محسن فیض کاشانی.

18. ملا عبدالغفور، برادر فیض کاشانی.

19. ملا محمود مؤمن، برادر دیگر فیض کاشانی.

23. ملا رجبعلی تبریزی.

24. ملا محمد رضا چلبی اصفهانی.

25. ملا عبدالله بن حاج حسین بابا سمنانی. <ref>جهان بخش، ص 45- 49؛ موسوی بهبهانی، ص 53- 56</ref>

آن بزرگوار در بین راه دچار بیماری شد به طوری که جمعی او را در جایگاهی بر روی دوش می‌بردند. شاه صفی خود سریعتر حرکت کرد و در [[نجف]]<ref>ر. ک:مقاله نجف</ref> منتظر ورود میر شد. لیکن حکیم برجسته عصر صفوی درمنزل ذی الکفل در نزدیکی [[نجف اشرف]] در سن هشتاد سالگی دیده از دنیا فرو بست و به جهان ابدی سفر کرد. سال وفات وی را 1041 ه 0ق گفته‌اند. <ref>در تاریخ وفات وی سروده شده است: «عروس علم و دین را مرده داماد</ref>