موسی بن جعفر (کاظم): تفاوت میان نسخه‌ها

|دین  

|[[اسلام]]

مناظرات و گفتگوهایی از موسی بن جعفر با برخی عالمان یهودی و مسیحی در منابع تاریخی و حدیثی نقل شده که در پاسخ به پرسش‌های آنان بوده است. در کتاب مسند الامام الکاظم بیش از سه هزار حدیث از وی گردآوری شده که شماری از آنها را برخی از اصحاب اجماع روایت کرده‌اند. امام کاظم (علیه‌السلام) برای ارتباط با شیعیان، سازمان وکالت را گسترش داد و در مناطق مختلف، افرادی را به عنوان وکیل تعیین کرد. از سوی دیگر، حیات امام کاظم (علیه‌السلام) همزمان با بروز انشعاباتی در [[شیعه]] بود و فرقه‌های [[اسماعیلیه]]، [[فطحیه]] و [[ناووسیه]] با آغاز امامت او و فرقه [[واقفیه]] پس از شهادت او شکل گرفت. منابع شیعه و [[سنی]]، علم، عبادت، بردباری و بخشندگی وی را ستوده‌ و او را کاظم و عبدصالح لقب داده‌اند. بزرگان اهل‌ سنت به امام هفتم شیعیان به عنوان یک عالم دینی احترام می‌گذاشته و همچون شیعیان به زیارت قبر او می‌رفته‌اند. حرم امام کاظم (علیه‌السلام) و حرم نوه‌اش امام جواد(علیه‌السلام) در منطقه [[کاظمین]] در شمال [[بغداد]]، به حرم کاظمین شهرت دارد و زیارتگاه [[مسلمانان]] به‌ویژه شیعیان است.

در تقویم جمهوری اسلامی ایران، ولادت امام هفتم در ۲۰ ذی‌الحجه ثبت شده است.<ref>طبرسی، اعلام الوری، ج۲، ص۶.2</ref> برخی منابع از علاقه فراوان امام صادق(علیه‌السلام) به او خبر داده‌اند.<ref>مسعودی، اثبات الوصیة، ص۳۵۷-۳۵۶.3</ref> بنا بر روایت احمد برقی، امام صادق(علیه‌السلام) پس از ولادت فرزندش موسی، سه روز مردم را اِطعام کرد.<ref>بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۲۹.4</ref>

موسی بن جعفر(علیه‌السلام) در دوران انتقال قدرت از امویان به عباسیان به دنیا آمد. در چهار سالگی وی، نخستین خلیفه عباسی به حکومت رسید. از زندگی امام کاظم (علیه‌السلام) تا پیش از امامت وی، اطلاعات چندانی در دست نیست، جز چند گفتگوی علمی در زمان کودکی از جمله گفتگو با [[ابوحنیفه]]<ref>بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۲۹.10</ref> و عالمان ادیان دیگر<ref>مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۳۶،۲۲۷. ؛ طبرسی، اعلام الوری، ج۲، ص۶. ؛ ابن شهر آشوب، المناقب، ج۴، ص۳۲۳. ؛ قمی</ref>که در مدینه رخ داده است.

== نصوص امامت ==

=== وصیت امام صادق و سرگردانی برخی شیعیان ===

در منابع آمده است امام صادق(علیه‌السلام) با توجه به سخت‌گیری‌های عباسیان و برای حفظ جان امام کاظم (علیه‌السلام)، پنج نفر ـ از جمله خلیفه عباسی ـ را به عنوان وصی خود معرفی کرد.<ref>جمعی از نویسندگان، مجموعه مقالات سیره و زمانه امام کاظم، ج۲، ص۷۹، ۸۱.41</ref> هر چند امام صادق، بارها امامِ پس از خود را به اصحاب خاصش معرفی کرده بود، اما این اقدام تا حدی وضع را برای شیعیان ابهام‌آلود کرد. در این دوره برخی از اصحاب برجسته امام صادق مانند مؤمن طاق و هشام بن سالم نیز دچار تردید شده بودند. آنان ابتدا به سراغ عبدالله افطح که ادعای امامت کرده بود رفتند و از او درباره [[زکات]] پرسیدند. اما پاسخ‌های عبدالله آنها را قانع نکرد. آن دو سپس با موسی بن جعفر(علیه‌السلام) ملاقات کردند و با پاسخ‌های وی قانع‌ شدند و امامت او را پذیرفتند.<ref>طبرسی، اعلام الوری، ج۲، ص۱۰.42</ref>

در دوره امامت موسی بن جعفر(علیه‌السلام)، فرقه‌های اسماعیلیه، فطحیه و ناووسیه شکل گرفت. هر چند در زمان حیات امام صادق(علیه‌السلام)، زمینه انشعاب در شیعه فراهم شده بود، اما انشعابی در میان آنان رخ نداد. ولی با شهادت امام صادق و آغاز امامت موسی بن جعفر، شیعیان به فرقه‌های مختلفی منشعب شدند؛ گروهی از آنان مرگ اسماعیل پسر امام صادق(علیه‌السلام) را انکار کرده، او را امام می‌دانستند. شماری از این گروه که از حیات اسماعیل مأیوس شدند، پسر او محمد را امام دانستند. این گروه به اسماعیلیه شهرت یافتند. برخی دیگر عبدالله اَفْطَح را امام دانسته، به فَطَحیه مشهور شدند ولی پس از مرگ او که حدود ۷۰ روز پس از شهادت امام صادق رخ داد، به امامت موسی بن جعفر معتقد شدند. شماری نیز به پیروی از شخصی به نام ناووس در امامت حضرت صادق(علیه‌السلام) توقف کردند و عده‌ای به امامت محمد دیباج معتقد شدند.<ref>مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۲۰.43</ref>.

== فعالیت غالیان ==

از امام کاظم (علیه‌السلام) فعالیت‌های علمی متفاوتی گزارش شده است؛ متن این فعالیت‌ها در قالب روایات، مناظره و گفتگوی علمی در کتاب‌های حدیثی شیعه آمده است.<ref>طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۹ق، ص۴۸۰.51</ref>

احادیث فراوانی از امام کاظم (علیه‌السلام)، در منابع حدیثی شیعه روایت شده است؛ ‌ این روایات بیشتر در موضوعات کلامی چون [[توحید]]<ref>رک: حاجی‌زاده، «جریان غلو در عصر امام کاظم (علیه‌السلام)»، ص۱۱۲.52</ref>، [[بداء]]<ref>کشّی، رجال، ص۴۸۲.53</ref> و [[ایمان]]<ref>طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۳۸۵-۳۹۶. ؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰، ص۲۳۴-۲۴۹.54</ref> و نیز موضوعات اخلاقی است.<ref>کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۴۱.55</ref> همچنین مناجات‌هایی از جمله [[دعای جوشن صغیر]] از وی نقل شده است. در اسناد این روایات از او با تعابیری چون الکاظم، ابی‌الحسن، ابی‌الحسن الاول، ابی‌الحسن الماضی، العالم<ref>کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۴۸-۱۴۹.56</ref> و العبدالصالح یاد شده است. عزیزالله عطاردی ۳۱۳۴ حدیث از او در مُسْنَدُ الامام الکاظم گردآورده است.<ref>کلینی، الکافی، ج۲، ص۳۸-۳۹.57</ref> ابوعمران مروزی از عالمان اهل‌سنت نیز شماری از احادیث امام هفتم شیعیان را در مسند الامام موسی بن جعفر آورده است.<ref>قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۲، ص۱۹۰-۲۷۸، ۲۹۷-۳۰۷.58</ref>

[[علی بن جعفر]]، برادر امام کاظم (علیه‌السلام) کتابی با عنوان المسائل داشت که در آن مسئله‌هایی را که از امام کاظم (علیه‌السلام) پرسیده و جواب آنها را دریافت کرده بود ثبت کرده بود.<ref>کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۴۹.59</ref> موضوع این کتاب مسائل فقهی است.<ref>عطاردی، مسند امام الکاظم، ج‌۱، مقدمه.60</ref> این کتاب با عنوان مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها توسط موسسه آل البیت منتشر شده است.

== سیره ==

=== سیره عبادی ===

در منابع شیعه و سنی، گزارش‌های مختلفی درباره بردباری<ref>ابن عنبه، عمده الطالب، ص۱۷۷..79</ref><ref>بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۲۹.80</ref> و سخاوت امام کاظم (علیه‌السلام) وجود دارد.<ref>مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۳۲.81</ref><ref>ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۱۶۴.82</ref>[[شیخ مفید]] او را بخشنده‌ترین مردم زمان خودش دانسته که شب‌ها برای فقیران مدینه آذوقه می‌برد.<ref>ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۳۱۲.83</ref> ابن عنبه درباره سخاوت موسی بن جعفر گفته است: او شب‌ها از خانه بیرون می‌رفت و کیسه‌هایی از درهم همراه داشت و به هر کس می‌رسید یا به کسانی که به احسان او چشم داشتند، می‌بخشید تا بدانجا که کیسه‌های پول او ضرب‌المثل شده بود.<ref>مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۳۳.84</ref> همچنین گفته شده موسی بن جعفر به کسانی که به او آزار می‌رساندند نیز بخشش می‌کرد و وقتی به او خبر می‌دادند فردی در صدد اذیت او بوده، برایش هدیه‌ می‌فرستاد.<ref>قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۲، ص۱۶۲-۱۶۰.85</ref>همچنین شیخ مفید امام کاظم (علیه‌السلام) را کوشاترین فرد در صله رحم با خانواده و دیگر بستگان دانسته است.<ref>بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۳۰.86</ref>.

دلیل ملقب شدن امام هفتم شیعیان به کاظم، این بود که خشم خود را کنترل می‌کرد.<ref>حاج حسن، باب الحوائج، ص۲۸۱.87</ref><ref>حلی، منهاج الکرامه، ص۵۹.88</ref>گزارش‌های مختلفی در منابع آمده که امام کاظم (علیه‌السلام) خشم خود را در برابر دشمنان و کسانی که به او بدی می‌کردند، فرو می‌برد.<ref>جعفریان، حیات سیاسی و فکری امامان شیعه، ص۴۰۶.89</ref><ref>صدوق، عیون أخبار الرضا، ج۱، ص۸۴-۸۵.90</ref>از جمله گفته شده مردی از نوادگان عمر بن خطاب در حضور امام کاظم، به امام علی(علیه‌السلام) توهین کرد. همراهان امام خواستند به او حمله کنند، اما امام مانع شد و سپس به مزرعهٔ آن مرد رفت. مرد با دیدن امام کاظم شروع به داد و بیداد کرد که محصولش را لگدمال نکند. امام به او نزدیک شد و با خوشرویی پرسید چقدر خرج کاشت مزرعه کرده‌ای؟ مرد گفت: ۱۰۰ دینار! سپس پرسید: امید داری چه اندازه از آن برداشت کنی؟ مرد پاسخ داد غیب نمی‌دانم. امام فرمود: گفتم امید داری چه اندازه از آن برداشت کنی؟ مرد پاسخ داد: ۲۰۰ دینار! امام ۳۰۰ دینار به او داد و گفت: این ۳۰۰ دینار برای توست و محصولت هم برایت باقی است. سپس به سوی مسجد رفت. آن مرد زودتر خود را به مسجد رساند و با دیدن امام کاظم برخاست و این آیه را بلند خواند: اللَّه أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِ‌سَالَتَهُ؛ خدا بهتر می‌داند رسالتش را کجا قرار دهد[انعام–۱۲۴] <ref>شبراوی، الاتحاف بحب الاشراف، ص۲۹۵.91</ref>.

برخی منابع گفته‌اند امام کاظم به شیوه‌های مختلفی از جمله مناظره و عدم همکاری، بر عدم مشروعیت خلفای عباسی تأکید می‌کرد و می‌کوشید اعتماد مردم را نسبت به آنان سست کند.<ref>کشّی، رجال، ص۴۴۱.94</ref>.

او در مواردی که خلفای عباسی با انتساب خود به [[پیامبر]] در صدد مشروعیت‌بخشی به حکومت خود بودند، نسب خود را مطرح می‌کرد و نشان می‌داد که او از عباسیان به پیامبر (صلی‌الله علیه وآله وسلم) نزدیک‌تر است. از جمله در گفت‌وگویی که میان او و هارون عباسی رخ داد، امام کاظم (علیه‌السلام) با تکیه بر آیاتی از قرآن از جمله آیه مباهله، انتساب خود به پیامبر را از طریق مادرش [[حضرت زهرا]](س) اثبات کرد.<ref>کشّی، رجال، ص۴۳۳.95</ref><ref>مجلسی، بحارالانوار، ج۴۸، ص۱۳۴.96</ref>.

هنگامی‌که مهدی عباسی رد مظالم می‌کرد، امام کاظم (علیه‌السلام) فدک را از او مطالبه کرد.<ref>صدوق، عیون اخبارالرضا، ج۱، ص۷۷.97</ref> مهدی از او خواست تا حدود فدک را مشخص کند و امام مرزهایی را تعیین کرد که با قلمرو حکومت عباسیان برابری می‌کرد.<ref>مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۲۷-۲۲۸.98</ref>امام هفتم شیعیان اصحاب خود را به عدم همکاری با عباسیان سفارش می‌کرد، از جمله صفوان جمال را از کرایه دادن شتران خود به هارون منع کرد.<ref>الله‌اکبری، رابطه علویان و عباسیان، ص۲۲-۲۳.99</ref> در عین حال از علی بن یقطین که در حکومت هارون الرشید، عهده‌دار وزارت بود، خواست تا در دربار بماند و به شیعیان خدمت کند.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص۳۸۵-۳۸۴.100</ref>.

عده‌ای دیگر گفته‌اند این قیام‌ها مورد تایید امام نبوده است.<ref>صدوق، عیون أخبار الرضا(علیه‌السلام)، ج۱، ص۸۶.109</ref>.

در هر صورت، هنگامی که امام سر شهید فخ را دید آیه استرجاع بر زبان جاری کرد و او را ستود.<ref>مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۳۹.110</ref>هادی عباسی دستور قیام فخ را به امام کاظم (علیه‌السلام) نسبت می‌داد و به همین دلیل او را به قتل تهدید کرد.<ref>قمی، الانوار البهیه، ص۱۹۲–۱۹۶.111</ref>.

== زندان ==

امام کاظم (علیه‌السلام)، در طول دوران امامتش چندین بار از سوی خلفای عباسی احضار و زندانی شد. نخستین‌بار در زمان خلافت مهدی عباسی، امام را به دستور خلیفه از مدینه به بغداد منتقل کردند.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج۹۹، ص۱۷.112</ref>هارون نیز دو بار امام را زندانی کرد. زمانِ دستگیری و زندان اول در منابع ذکر نشده ولی دومین بار در ۲۰ شوال سال ۱۷۹ق در مدینه دستگیر<ref>مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۳۷-۲۳۸.113</ref> و در ۷ ذی حجه در بصره در خانه عیسی بن جعفر زندانی شد.<ref>اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۷۶۰ِ.114</ref> بنا به گزارش شیخ مفید، هارون در سال ۱۸۰ق در نامه‌ای به عیسی بن جعفر، از او خواست امام را به قتل برساند، ولی او نپذیرفت.<ref>اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۴۱۵-۴۱۴.115</ref>امام را پس از مدتی به زندان فضل بن ربیع در بغداد منتقل کردند. امام کاظم (علیه‌السلام) سال‌های پایانی عمر خود را در زندان‌های فضل بن یحیی و سندی بن شاهک گذراند.<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۰۱.116</ref>در زیارتنامه امام کاظم (علیه‌السلام) با عبارت الْمُعَذَّبِ فِی قَعْرِ السُّجُون‏؛ کسی که در سیاهچال‌ها شکنجه می‌شد به او سلام داده شده است.<ref>صدوق، کمال الدین، ج۲، ص۳۶۱-۳۶۳.117</ref>.

== شهادت ==

برای قراردادن بدن امام کاظم (علیه‌السلام) در معرض دید عموم دو دلیل گفته شده است: یکی اثبات این‌که او به مرگ طبیعی از دنیا رفته و دیگری باطل کردن باور کسانی که به مهدویت او اعتقاد داشته‌اند.<ref>قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۲، ص۲۳۱.135</ref>.

پیکر موسی بن جعفر(علیه‌السلام) را در مقبره خانوادگی منصور دوانیقی که به مقابر قریش شهرت داشت، دفن کردند.<ref>قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۲، ص۲۳۱.136</ref> مدفن او به حرم کاظمین مشهور است. گفته شده دلیل عباسیان برای دفن بدن امام در این مقبره، ترس از آن بود که مبادا مکان دفن او محل تجمع و حضور شیعیان شود.<ref>قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۲، ۲۳۱-۳۷۳.137</ref>.

آرامگاه امام کاظم (علیه‌السلام) و امام جواد(علیه‌السلام)، در منطقه کاظمین در بغداد به حرم کاظمین مشهور و زیارتگاه مسلمانان به‌ویژه شیعیان است. بر پایه روایاتی از امام رضا(علیه‌السلام)، ثواب زیارت قبر امام کاظم (علیه‌السلام)، با زیارت قبر پیامبر اکرم(صلی‌الله علیه وآله وسلم)، حضرت علی(علیه‌السلام) و امام حسین(علیه‌السلام) برابری می‌کند.<ref>طوسی، الغیبة، ص۶۵-۶۴.138</ref>.

درباره اصحاب امام کاظم (علیه‌السلام) اطلاعات دقیقی در دست نیست و درباره تعداد آنها اختلاف وجود دارد. شیخ طوسی تعداد آنان را ۲۷۲ نفر،<ref>جباری، امام کاظم و سازمان وکالت، ص۱۶.139</ref> و برقی آنها را ۱۶۰ نفر شمرده است.<ref>جباری، سازمان وکالت، ص۴۲۳-۵۹۹.140</ref> شریف‌قرشی صاحب کتاب حیات الامام موسی بن جعفر، سخن برقی که شمار آنان را ۱۶۰ تن ذکر کرده، مردود دانسته و خود از ۳۲۱ تن به عنوان اصحاب امام نام برده است.<ref>طوسی، الغیبة، ص۶۵-۶۴.141</ref> علی بن یقطین، هشام بن حکم، هشام بن سالم، محمد بن ابی‌عمیر، حماد بن عیسی، یونس بن عبدالرحمن، صفوان بن یحیی و صفوان جمال از اصحاب امام کاظم بودند، که برخی از آنان در شمار اصحاب اجماع ذکر شده‌اند.<ref>قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۲، ص۴۵۵.142</ref> پس از شهادت امام کاظم، شماری از اصحاب او از جمله علی بن ابی حمزه بطائنی، زیاد بن مروان و عثمان بن عیسی امامت علی بن موسی الرضا(علیه‌السلام) را نپذیرفتند و در امامت موسی بن جعفر توقف کردند.<ref>کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۱۳.143</ref> این گروه، با عنوان واقفیه مشهور شدند. البته بعدها برخی از آنان امامت حضرت رضا(علیه‌السلام) را پذیرفتند.

امام کاظم (علیه‌السلام) برای ارتباط با شیعیان و تقویت توان اقتصادی آنان، سازمان وکالت را که در زمان امام صادق(علیه‌السلام) پایه‌گذاری شده بود، گسترش داد. او برخی از اصحاب خود را به عنوان وکیل، به مناطق مختلف می‌فرستاد. گفته شده در منابع به نام ۱۳ نفر از وکلای او اشاره شده است. ا<ref>مین، اعیان الشیعه، ج۱، ص۱۰۰.144</ref>بنابر برخی منابع، علی بن یقطین و مفضل بن عمر در کوفه، عبدالرحمان بن حجاج در بغداد، زیاد بن مروان در قندهار، عثمان بن عیسی در مصر، ابراهیم بن سلام در نیشابور و عبدالله بن جندب در اهواز وکالت او را بر عهده داشتند.<ref>جباری، امام کاظم و سازمان وکالت، ص۱۶.145</ref>.

گزارش‌های مختلفی در منابع آمده است که شیعیان خمس خود را به امام کاظم یا نمایندگان او می‌رساندند. شیخ طوسی نیز دلیل پیوستن برخی از وکلای آن حضرت به واقفیه را، فریفته‌شدن به اموالی می‌داند که نزد آنان جمع شده بود.<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱۵، ص۲۷۳.146</ref> در گزارش علی بن اسماعیل بن جعفر به هارون که منجر به زندانی شدن امام کاظم شد، آمده است: «مال‌های فراوانی از شرق و غرب برای او فرستاده می‌شود و دارای بیت‌المال و خزانه‌ای است که سکه‌های مختلف به حجم بسیار در آن یافت می‌شود.»<ref>ابن عنبه، عمده الطالب، ۱۷۷.147</ref>.

نامه‌نگاری، شیوه دیگر ارتباط وی با شیعیان بود که در مورد مسائل فقهی، اعتقادی، وعظ و دعا و مسائل مربوط به وکلا انجام می‌گرفت؛ حتی نقل شده است که او از داخل زندان برای اصحاب خود نامه می‌نوشت<ref>بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۲۹.148</ref>و به مسائل آنان پاسخ می‌داد.<ref>ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۳۱۲.149</ref><ref>ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۱۶۴.150</ref>.  

آثار زیادی درباره امام کاظم در قالب کتاب، پایان‌نامه، و مقاله به زبان‌های مختلف نوشته شده که تعداد آنها تا ۷۷۰ اثر شمرده شده است.<ref>اباذری، کتاب‌شناسی کاظمین، ص۱۴.</ref>.

<ref>انصاری قمی، کتابنامه امام کاظم</ref><ref>اباذری، کتاب‌شناسی کاظمین</ref>.کتاب‌های کتابنامه امام کاظم ‌علیه‌السلام، کتاب‌شناسی کاظمین، و مقاله کتاب‌شناسی امام کاظم ‌علیه‌السلام<ref>جمعی از نویسندگان و ۱۳۹۲ش، مجموعه مقالات همایش زمانه و سیره امام کاظم</ref> به معرفی این آثار پرداخته‌اند. موضوع بیشتر این آثار ابعاد زندگی و شخصیت امام هفتم شیعیان است. همچنین همایشی با عنوان «سیره و زمانه امام کاظم (علیه‌السلام)» در بهمن ۱۳۹۲ش در ایران برگزار شد که مقالات آن با عنوان مجموعه مقالات همایش سیره امام کاظم (علیه‌السلام) منتشر شده است.<ref>جمعی از نویسندگان، مجموعه مقالات همایش سیره و زمانه امام کاظم، ج۱، ص۳۰-۳۱</ref>.