جاهلیت: تفاوت میان نسخه‌ها

جاهلیت به مقطعی از تاریخ عرب (حدود دو قرن) پیش از ظهور اسلام و بعثت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) که [[بت|بت‌پرستی]]، جهل و خرافه‌گرایی از شاخصه‌‏‌های بارز آن به شمار می‌رود، اطلاق می‌گردد.

# عدم دانش و علم و به چیزی: {{متن قرآن |یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ |سوره = بقره |آیه = 273 }}(چنین بذل و بخششی مخصوصاً باید) برای نیازمندانی باشد که در راه خدا درمانده‌اند و به تنگنا افتاده‌اند و نمی‌توانند در زمین به مسافرت پردازند (و از راه تجارت و کسب و کار برای خود هزینه ی زندگی فراهم سازند و) به خاطر آبرومندی و خویشتنداری، شخص نادان می‌پندارد که اینان دارا و بی‌نیازند.

# اشتباه و ناآگاهی به دلیل ضعف ایمان: {{متن قرآن |إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ |سوره = نساء |آیه = 17 }} بی گمان [[خداوند]] تنها توبه کسانی را می‌پذیرد که از روی نادانی (و سفاهت و حماقت ناشی از شدّت خشم و غلبه شهوت بر نفس) به کار زشت دست می‌زند.

* بیشتر در گفتگوی میان [[پیامبران]] و قوم آنها آمده است. مانند [[حضرت نوح]] که در انتهای گفتگو با قومش می‌گوید: {{متن قرآن |وَلَكِنِّی أَرَاكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ |سوره = احقاف|آیه = 23 }} هود گفت: ولیکن می‌بینم که شما مردمان نادانی هستید. یا زمانی که [[حضرت هود]] به قومش جواب رد داد و فرمود: {{متن قرآن |وَلَكِنِّی أَرَاكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ |سوره = هود |آیه = 29 }} و امّا من شما را گروه نادانی می‌دانم.

* در چند جای مشخص هم این مفهوم به شکل فعل مضارع و اسم فاعل آمده است مانند: {{متن قرآن |یظنون بالله غیر الحق ظن الجاهلیه |سوره = آل عمران |آیه = 151 }} درباره خدا پندار‌های نادرستی چون پندارهای زمان جاهلیّت داشتند، و {{متن قرآن |أَفَحُکْمَ الْجاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّه حُکْماً لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ |سوره = مائده|آیه = 50 }} آیا (آن فاسقان از پذیرش حکم تو بر طبق آنچه خدا نازل کرده است سرپیچی می‌کنند و) جویای حکم جاهلیّت (ناشی از هوی و هوس) هستند؟ آیا چه کسی برای افراد معتقد بهتر از [[خدا]] حکم می‌کند؟ و {{متن قرآن |وَلاتَبَرَّجنَ تَبَرُّجَ الجاهِلِیَّةِ الأولی |سوره = احزاب |آیه = 33 }} و هم‌چون جاهلیّت پیشین در میان مردم ظاهر نشوید و خودنمائی نکنید، و {{متن قرآن |إِذْجَعَلَ الَّذینَکَفَرُوافی‏قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجاهِلِیَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکینَتَهُ عَلی‏رَسُولِهِ وَعَلَی الْمُؤْمِنینَ وَأَلْزَمَهُم کَلِمَةَ التَّقْوی ‏وَکانُوا أَحَقَّ بِها وَأَهْلَها وَکانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلیماً |سوره = فتح |آیه= 26 }} آنگاه که کافران تعصّب و نخوت جاهلیّت را در دل‌های‌شان جای دادند (و تصمیم گرفتند که [[مؤمنان]] را به [[مكه|مکه]] راه ندهند)، خدا اطمینان خاطری بهره پیغمبرش و بهره مؤمنان کرد. همچنین خدا ایشان را بر روح [[ایمان]] ماندگار کرد و (به حقیقت از هر کس دیگری) سزاوارتر برای روح ایمان و برازنده آن بودند، و خدا از هر چیزی آگاه و بر هر کاری توانا است.

از نظر زمانی دوران قبل از بعثت رسول اکرم [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)]] تا حدود 150 حداکثر 200 سال را دوران جاهلی می‌نامند<ref>رسول جعفریان، سیره ی رسول خدا، قم ،انتشارات موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت، ج 1، ص 153-156 / تاریخ الادب العربی، العصر الجاهلی، ص38.</ref>. قرآن کریم نه تنها اطلاق عنوان جاهلیت بر این دوره را نفی نمی‏‌کند بلکه با ارائه ی تعابیری این عنوان را مورد تأکید قرار می‌‏دهد. از جمله آنجا که می‌‏فرماید: {{متن قرآن |یَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِیَّةِ |سوره = آل‌عمران |آیه = 154 }} یا در جای دیگری می‌فرماید: {{متن قرآن |أَفَحُکْمَ الْجاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُکْماً لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ |سوره = مائده |آیه = 50 }} همین طور: {{متن قرآن |لاتبرّجن تبرّج الجاهلیة الاولی |سوره = احزاب |آیه = 33 }}.

با این گونه تعابیر، [[قرآن|قرآن کریم]] تصریح دارد که در دوران جاهلیت، جهل و باطل حاکمیت داشته است و قرآن با کوتاه‌ترین و رساترین عبارت‌‌ها اوضاع قبل از بعثت را به تصویر می‌‏کشد. بر این اساس می‌‌توان گفت از نظر قرآن و روایات، عصر جاهلیت اولی دوران متصل به ظهور اسلام بوده است. چون در آن مقطع زمانی در تمام زمینه‌‌ها به جای حق (لا اله- الا الله)، باطل حاکمیت داشته است، یعنی مردم تابع قوانین ساختگی خود بودند و اشخاص و چیز‌هایی را واسطه و شفیع خود قرارداده و گذران زندگی آنها اغلب از راه چپاول و غارت اموال دیگران تداوم پیدا می‌‏کرد. افتخار و فضیلت‏‌‌های آنها در خون‌ریزی بیشتر، حمیت و تعصب کورکورانه و پایمال سازی حقوق دیگران خلاصه می‌‌‏شد. اموری چون قماربازی، شراب خواری، [[زنا]] و بی عفتی و... قبیح به حساب نمی‏‌آمدند.

پس در اصل این واقعیت که اعراب پیش از اسلام در جاهلیت به سر می‌‌بردند تردیدی وجود ندارد اما بحث بر سر این است که آیا جاهلیت از ریشه جهل و در مقابل علم و دانش تجربی قرار دارد یا به معنای دیگری است؟

به گواهی بسیاری از مورخان تعداد افراد باسواد در مکه و [[مدینه]] از تعداد انگشتان دست تجاوز نمی‏‌کرد و حتی خواندن و نوشتن مقارن ظهور اسلام در میان [[قریش]] رواج پیدا می‌‌کرد. [[بلاذری]] می‌‌نویسد: هنگام ظهور اسلام هفده نفر از قریش می‌‏توانستند بنویسند<ref> احمد بن یحیی بلاذری، فتوح البلدان، مترجم محمد توکل، تهران، انتشارات نقره، 1367، ص 473؛ نیز: احمد امین، فجر الاسلام، بیروت، انتشارات العصریه، 1385-2006، ص 141</ref>. و نکته ی مهمتر این که در نقل ابن قتیبه دینوری چنان بر می‌‏آید که کتابت در نزد عرب جاهلی عیب به شمار می‌‏آمد<ref>عبدالله بن مسلم ابن قتیبه، شعر الشعراء، قاهره – مصر، انتشارات موسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، ص 334.</ref>.

علاوه بر این‌‌ها در قبایل بسیار بزرگ عرب حتی در عصر ظهور اسلام و [[بعثت]] پیامبر خاتم(صلی الله علیه) هم افرادی که بتوانند بخوانند وجود نداشت تا چه رسد به این که بتوانند بنویسند و زمانی که پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) نامه‌ای به قبیله «بکر بن وائل» نوشت درمیان آن‌‌ها کسی نبود که بتواند آن نامه را بخواند. آن هم نامه‌ای را که به زبان عربی نوشته شده بود<ref> جعفر مرتضی عاملی، صحیح من سیرت النبی الاعظم، قم، انتشارات دار الحدیث، 1426، ج1 ص 49</ref> و بالاخره [[جاحظ]] مورخ و نویسنده ی عرب درباره ی مردم این دوره می‌‌نویسد:آنها امّی بودند و قدرت بر نوشتن نداشتند<ref>عمرو بن بحر جاحظ، البیان و التبیین، بیروت انتشارات دار المکتبه الهلال، 1423، جزء 3، ص 15؛نیز: احمد امین، فجر الاسلام، بیروت، انتشارات العصریه، 1385-2006، ص 31.</ref>.

[[ابوزید عبدالرحمن بن محمد بن خلدون حضرمی|ابن خلدون]] می‌‏گوید: اعراب در ابتدا هیچ علم و صناعتی را نمی‌دانستند و این به اقتضای زندگی ساده و بدوی آن‌ها بود... در ابتدا اقوام عرب تعلیم و تألیف و تدوین را نمی‌شناختند و به سوی آن نمی‌رفتند و حاجت و نیازی هم به آن پیدا نمی‌کردند... بی سوادی در آن دوران یک صفت عمومی به شمار می‌‏رفت. وی در مورد علم طب اعراب می‌‏گوید: طبی که بدان عمل می‌‏کردند(در اغلب موارد) مبتنی بر تجربه ی قاصر بعضی از اشخاص بود که از پیرمردان و پیرزنان به [[ارث]] می‌‌بردند و چه بسا که بعضی از آن‌‌ها درست بود ولی بر طبق قانون طبیعی و مطابق با مزاج نبود. چنین طبی در میان عرب شایع بود<ref>عبدالرحمن بن محمد ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، مترجم آیتی عبدالحمید، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و آموزش عالی تحقیقات فرهنگی، 1363، ص 543</ref>.

باز [[ابن خلدون]] می‌‌نویسد: آن‌‌ها از این که به علم نسبت داده شوند دوری می‌‏کردند. زیرا آن را از جمله صنایع می‌‌دانستند. رؤسا همیشه از صنایع و هنر‌‌ها و هرآنچه مربوط به آن‌‌ها می‌‌شد دوری می‌‌جستند<ref>همان، ص 493 </ref>. در آموزه‌‌‌های اسلامی این کلمه در مقابل علم و دانش توحیدی که به [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)]] داده شده بود به کار رفته است<ref> علی اکبر حسنی، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1379، ص 85تا 99</ref>. پس با توجه به علوم تجربی که در میان اعراب صدر اسلام وجود داشته است واژه ی جاهلیت در مقابل علم و دانش تجربی و مادی به کار نرفته است، بلکه به تمام اعمال خلافی که در نتیجه ی جهل یا عدم حاکمیت قانون الله بر قوای انسانی انجام می‌‌یابد عمل جاهلی گفته می‌شود و مردمی که در عصر قبل از بعثت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) زندگی می‏کردند به خدا و پیامبر و شرایع آسمانی جاهل بوده و تفاخر به آبا و اجداد خود نموده و با کبر و غرور و تعصب‌‌‌های غلط قبیله ای زندگی می‌کردند مردم جاهلی خوانده می‌شدند<ref>محمد هادی یوسفی غروی، تاریخ تحقیقی اسلام (موسوعه التاریخ الاسلامی(، مترجم حسین علی عربی، قم، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی،1388، ص 60 تا 70</ref>.

قرآن کریم [[مشركان|مشرکین]] و اهل جاهلیت آن روز را به تحدّی فرا خوانده و لازمه تحدّی قرآن این است که آن مردم از علم و آگاهی برخوردار باشند؛ لذا با این اوصاف معنای جاهلیت به غیر از نادانی و عدم آگاهی بوده است<ref>محمد علی مجرب، معناشناسی واژه ی جاهلیت در قرآن، مجله صحیفه مبین 24، 1379، ص62</ref>.

قوم عرب به شعر و شاعری اهمیت فراوانی می‌دادند؛ ‌ به طوری که اعراب در ادبیات و گفتن شعر از استعداد بسیار خوبی برخوردار بودند، پس نمی‌توان به طور کلی مردم عصر جاهلی را فاقد هر نوع آگاهی دانست<ref>رسول جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام؛ سیره ی رسول خدا(ص)، قم، انتشارات دلیل ما، 1387، ج1، ص 158.</ref>.

* {{متن قرآن |وَلَقَدْ بَعَثْنا فی‏کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ |سوره = نحل |آیه = 36 }} ما به میان هر ملتی پیغمبری را فرستاده‌ایم (و محتوای دعوت همه پیغمبران این بوده است) که خدا را بپرستید و از طاغوت دوری کنید.

* {{متن قرآن |فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِنْ بِاللَّهِ فقداستَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی‏لاَانْفِصامَ لَها |سوره = بقره |آیه = 256 }} کسی که از طاغوت نافرمانی کند و به خدا ایمان بیاورد، به محکم‌ترین دستاویز درآویخته است (و او را از سقوط و هلاکت می‌رهاند و) اصلاً گسستن ندارد. از آنجایی که هدف از [[بعثت]] پیامبر خاتم همچون سایر پیامبران ابتدا دوری از طاغوت و به دنبال آن ایمان و عبادت برای الله بوده است (لا اله- الا الله)، دانسته می‌شود که مسأله بر سر باسواد بودن یا نبودن یا بهره‌مند بودن یا نبودن از علوم تجربی نیست بلکه مسأله به منهج و جهان‌بینی و قانون بر می‌گردد.

تناسب نوع معجزه با احوال عمومی عصر بعثت [[انبیاء]] مؤیّد این نظر است که زمان بعثت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) با توجه به [[معجزه]] پیامبر یعنی [[قرآن کریم]]، القای خطبه‌‌‌ها و شعر و سخن غلبه داشت؛ پس«عصر جاهلیت» عصر رواج ادب و بلکه عصر اوج آن بوده است، ‌ نه عصر نادانی و بی خردی<ref> علی اکبر حسنی، دنباله بررسی واژه جاهلیت و مفهوم آن، ماهنامه درس هایی از مکتب اسلام 10: 1375، ص56</ref>.

با بررسی واژه جاهلیت در لغتنامه و دایره المعارف‌‌‌های عربی و فارسی درمی‌یابیم که جملگی بر این نظرند که جاهلیت یک مفهوم است، نه یک دوره زمانی محدود و یک سرشت اجتماعی است، نه یک مرحله معین و محدود به زمان خاص<ref> محمد قطب، جاهلیت قرن بیستم، ترجمه صدرالدین بلاغی، تهران، انتشارات امیرکبیر، چهارم: 1360، ص 23.</ref>.

از بررسی [[آیات]] و [[احادیث]] برمی‌آید که ماده «جهل» بیش‌تر به رذیلت اخلاقی معنا شده است تا به نادانی و ضد سواد و علوم تجربی؛ لذا این بحث نیز همچون دیگر بحث‌‌‌های گذشته ثابت می‌کند که واژه ی «جهل» در دوره ی «جاهلیت» به معنای بی خردی و بی سوادی نبوده است؛ بلکه این صفت و حالت مخصوص قبل از بعثت بوده است که از رذایل اخلاقی شمرده می‌شود<ref>محمد علی مجرب، معناشناسی واژه ی جاهلیت در قرآن، مجله صحیفه مبین 24، 1379، ص62</ref>.

با نگاهی به اشعار شعرا درمی‌یابیم که واژه «جهل» در اینجا به معنای ستیزه جویی و خشونت است<ref>یحیی نوری، اسلام و عقائد و آراء بشری یا جاهلیت و اسلام، تهران، انتشارات مجمع معارف اسلامی،1357، ص 249</ref>.

* آیاتی که شامل واژه «جاهلیت» می‌باشند: از کلمه ی «جاهلیت» در چهار [[سوره مدنی]] قرآن کریم یاد شده است: آل عمران، مائده، احزاب و فتح. حال به موارد استعمال جاهلیت در قرآن کریم می‌پردازیم:

# حکم جاهلی در قانون‏گذاری در آیه ی 50 [[سوره مائده]]؛

علاوه بر آن آشکار است که پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) بی سواد بود و طبیعی است که مانند اکثر عرب نسبت به علوم تجربی رایج آن زمان از آگاهی چندانی برخوردار نبود. پس جاهلیت نمی‌تواند در برابر سواد علوم تجربی قرار گیرد بلکه جاهلیت حکم و قانونی است که در برابر حکم و قانون اسلام قرار گرفته است. به همین دلیل اسلام مرگ جاهلیت را مقدمه ظهور و غالب شدن اسلام می‌داند. در این جا جاهلیت در برابر اسلام قرار می‌گیرد.

پیامبرخاتم(صلی الله علیه) هنگامی که [[معاذ بن جبل]] را به [[یمن]] اعزام نمود، به او چنین دستور داد: «وَ اَمِت اَمرَ الجاهِلیهِ الا ما سَنَّهُ الاِسلامُ وَ اَظهَر اَمرَ الاِسلامِ کُلَّه صغیرَه و کبیرَه<ref> حسن بن علی ابن شعبه، تحف العقول، مترجم صادق حسین زاده، قم، انتشارات ال علی،1382، ص 25؛نیز:ابن هشام -السیرة النبویة، انتشارات دار احیاء التراث، چاپ دوم، 1013هـ/1333م. ج3، ص 412.</ref>؛ او در برابر توده‌‌های زیادی از عرب که سالیان درازی افکار جاهلی و عقاید خرافی بر آنها حکومت کرده بود؛ چنین می‌گفت: «کل مأثره فی الجاهلیه تحت قدمی»<ref> همان </ref>.

{{پانویس}}

[[رده:مفاهیم و اصطلاحات]]