جده: تفاوت میان نسخه‌ها

پیش از اسلام و در عصر جاهلیت، چون مکه بزرگ ‌ترین مرکز تجاری جزیره العرب به شمار می‌رفت، تجارت و حمل و نقل دریایی اهالی مکه، از بندرگاه مهم آن به نام شُعیبیه/ شعیبه ــ که مقر آن در جنوب جدّه کنونی بوده است ــ انجام می‌شد. [۵۵][۵۶][۵۷][۵۸] بندر شعیبیه با بندر جار (بندرگاه مدینه) در شمال جدّه، ارتباط فراوانی داشته است. احتمالاً در همین دوره، ایرانیان جدّه را به همراه دیواری از سنگ و گچ و خندقی بزرگ در دور آن، بنا کرده اند. [۵۹][۶۰][۶۱] به گفته ابن مجاور، [۶۲] با ویرانی بندر سیراف ایرانیان بندری در ساحل دریای احمر احداث کردند که جدّه نامیده شد.

در دوره اسلامی و تقریباً از نخستین دهه ها، جدّه اهمیت یافت و بندر شعیبیه به تدریج از رونق افتاد. در زمان پیامبر اکرم، جدّه بندری کوچک بود. [۶۳][۶۴][۶۵] در برخی احادیث نبوی از این شهر نام برده شده است. [۶۶] در سال هشتم و زمان فتح مکه، صفوان بن امیه بن خلف (صفوان جُمَحی)، که در آن زمان از دشمنان پیغمبر بود، به جدّه گریخت، اما پس از امان یافتن به مکه بازگشت و بعدها مسلمان شد. [۶۷] جدّه در سال ۲۶ و پس از مشاوره عثمان بن عفان با اهالی مکه، بندرگاه مکه شد و از این زمان شهرت یافت. [۶۸][۶۹] در سال ۸۳، عده ای از اهالی مکه برای کمک به مردم جدّه که حبشیها آنان را تهدید کرده بودند به این شهر رفتند. [۷۰]

در منابع اسلامی، جدّه جزو تهامه، یکی از قسمتهای جزیره العرب، ذکر شده است (تهامه). در ۱۵۱، در زمان حکومت منصورعباسی (حک: ۱۳۶ـ ۱۵۸) قوم کُرْک شهر را غارت کردند، اما مدتی بعد، سرکوب شدند [۷۱][۷۲][۷۳][۷۴] (که سال غارت را ۱۵۳ ذکر کرده اند). در اواسط سده سوم، عده ای از قبیله بنوعُقَیْل با بستن راه جدّه ـ مکه، موجب ناامنی منطقه شدند، اما جعفر بشاشات، حاکم مکه، آنها را سرکوب کرد. [۷۵][۷۶][۷۷] در ۲۶۸، ابومُغِیره مَخْزومی، که عازم حمله به مکه شده بود، جدّه را غارت کرد و خانه های اهالی را به آتش کشید. [۷۸] از لحاظ اداری، جدّه در نیمه دوم سده سوم مدتی به تابعیت دولت طولونیان (حک: ح ۲۵۴ـ۲۹۲) در آمد و از اواخر این سده تا اواسط سده ششم، جزو قلمرو فاطمیان مصر (حک: ۲۹۷ـ۵۶۷) بود. [۷۹][۸۰]

در سده‌های سوم و چهارم، جغرافی نویسان مطالب فراوانی در باره شهر ذکر کرده اند. به نوشته ابن خرداذبه، [۸۱][۸۲] راه ساحلی حجاز از جدّه به مکه متصل می‌شد. [۸۳][۸۴] در اواخر سده سوم، یعقوبی [۸۵] این شهر را تابع مکه و محل تأمین مایحتاج مکه ــ که از مصر از راه جدّه وارد می‌شد ــ وصف کرده و ابن رسته [۸۶] جدّه را در اقلیم دوم دانسته است. در سده چهارم، جدّه آبادان و خرّم، بندرگاه مکه، با تجارت پررونق و در فاصله پنج مرحله ای جُحفه بود. مؤلفان از تجارت اهالی شهر با ایرانیان خبر داده اند. [۸۷] [۸۸] [۸۹][۹۰] به گفته اصطخری، [۹۱] به جز مکه، هیچ شهری در حجاز آبادتر از جدّه نبوده است. [۹۲] در اواخر سده چهارم، مقدسی [۹۳] [۹۴] آنجا را شهری گرم و کم آب، جزو حجاز، بندر مکه و بارانداز یمنیها و مصریها، با مردمانی بازرگان و مرفه، دارای بارو و مسجدی نیکو در بازار وصف کرده و در باره آب انبارهای فراوان در جدّه، چگونگی تأمین آب شهر، کاخهای ساخته ایرانیان و جمع آوری مالیات در آن‌جا مطالبی آورده است.

در ۴۱۹ شهر محل عبور حجاجی بود که از راه دریا به حج می‌رفتند، از جمله حجاج خراسانی. [۹۵] در همین زمان، ناصرخسرو (متوفی ۴۸۱) از عَیذاب با کشتی به جدّه رفته [۹۶] و مطالبی در باره شهر آورده است. به نوشته وی، [۹۷] جدّه شهری بزرگ در دوازده فرسخی مکه با حصاری محکم و دو دروازه، یکی شرقی به سمت مکه و دیگری غربی به سمت دریا، دارای مسجدجامع و بازارهای خوب، اما بدون کشت و زرع بود. در زمان ناصرخسرو، شهر پنج هزارتن جمعیت داشت و تاج المعالی محمدبن شُکْربن حسن بر آن حکومت می‌کرد. در بیرون شهر نیز، به جز مسجدی معروف به مسجد رسول اللّه، بنای خاص دیگری وجود نداشت. [۹۸]

در سده ششم، در کتابی مجهول المؤلف، به راههای جدّه اشاره شده است. [۹۹] به نوشته ادریسی [۱۰۰] جدّه شهری بزرگ و ثروتمند، با تجارت پررونق و دارای بازارهایی بود که قبل از حج برپا می‌شد. وی به فعالیت ماهیگیران و اخذ مالیات به وسیله حاکم مکه نیز اشاره کرده است. ابن جُبَیْر در ۵۷۹، [۱۰۱] همانند ناصرخسرو از عَیْذاب به جدّه رفته [۱۰۲] و آن‌جا را قریه ای در ساحل دریا، دارای مسجدی منسوب به عمربن خطّاب و نیز مسجد آبنوس (منسوب به هارون الرشید) وصف کرده است. [۱۰۳] وی [۱۰۴] به ترکیب جمعیت آنجا، آثار قدیمی، مسافرخانه‌ها و موضع «قُبَّهٌ مُشَیَّدَه عَتیقه» (قبرحوّا) اشاره کرده است. در زمان ابن جبیر، آثار دیوار شهر هنوز باقی بوده است. [۱۰۵] [۱۰۶] [۱۰۷][۱۰۸][۱۰۹]

در سده هفتم یاقوت حموی [۱۱۰] این شهر را در فاصله سه شبیِ مکه (احتمالاً برابر با دوازده فرسخ) ذکر کرده است. تقریباً هم زمان با وی، ابن مجاور، که در ۶۲۱ به جدّه رفته بود، نیز مطالب مفیدی در باره آن‌جا آورده است. به گفته وی، جدّه شهری کوچک با سکنه ایرانی است؛ اما در زمان حج، به ویژه با ورود حجاج مصری و مغربی و هندی و یمنی، پرجمعیت می‌شود. در زمان وی، شهر بناهایی از سنگ، پانصد مخزن آب (از جمله مخزن معروف خان البصر، مخزن مسجد آبنوس و مخزن مسجدجامع)، قلعه ای مستحکم، مسجد آبنوس، بارویی که بر روی باروی قبلی ساخته شده بود، چهار دروازه به نامهای باب رومَه/ دومه (احتمالاً به سمت شمال)، باب مَدْبَغه (احتمالاً به سمت جنوب)، باب مکه و باب فُرضه (بندر)، و خندقی وسیع و عمیق در کنار باروی جدید داشت [۱۱۱][۱۱۲][۱۱۳] علاوه بر اینها، ابن مجاور [۱۱۴][۱۱۵] از بندر جار، مکانها و آبادیهای میان مکه و جدّه از جمله چشمه ابی سلیمان، و آبادیهای رِکابیه و حَدّه، که تقریباً در میانه راه قرار داشت، نام برده است.

در سده هشتم، احتمالاً جدّه هنوز رونق سده های نخستین اسلامی را باز نیافته بود. به نوشته ابوالفداء [۱۱۶] شهر جزو تهامه حجاز بود. در نیمه دوم این سده نیز ابن بطوطه آن‌جا را شهرکی کهن و کم آب وصف کرده است. وی با ذکر این‌که مسجد آبنوس، مسجدجامع شهر است، گفته که نماز جمعه در جدّه در صورت حضور دستِکم چهل تن از اهالی شهر ــ به جز مسافران یا کسانی که اهل این شهر نبودند ــ بر پا می‌شده است؛ در غیر این صورت نماز ظهر خوانده می‌شد. [۱۱۷][۱۱۸]

در اوایل سده نهم شهر را شریفهای مکه اداره می‌کردند. در ۸۰۶ شریف حسن بن عَجْلان (حاکم مکه)، جابربن عبداللّه معروف به حَراشیّ و مدتی بعد رُمَیْثه بن محمدبن عجلان را، به ویژه برای جمع آوری مالیات، در جدّه گماشت. در اختلافات میان این دو، رمیثه جدّه را در ۸۱۶ غارت کرد. [۱۱۹] با این حال، به نظر می‌رسد در این سده، شهر به تدریج رونق یافته و حافظ ابرو (متوفی ۸۳۳) به ثروتمندی اهالی آن‌جا اشاره کرده است. به گفته وی، راه خشکی عمان ـ مکه از بیابانهای سخت عبور می‌کرد و ازاین رو، راه دریایی عمان ـ جدّه برای مسافران آسان تر بود. [۱۲۰] در همین سده، جدّه به دست ممالیک مصر افتاد و ابن تَغْری بِرْدی (متوفی ۸۷۴) در باره اوضاع شهر، از جمله تصرف آن‌جا به دست ممالیک در ۸۲۸، مطالبی آورده است. [۱۲۱][۱۲۲][۱۲۳]

در اوایل سده دهم، با گسترش ناامنی در حجاز، جدّه بارها غارت شد [۱۲۴] اما نقش ارتباطی شهر، به ویژه در زمان حج، همچنان باقی بود و ابن قاسم گزارشی در باره عزیمت مسافران از جدّه به مکه آورده است. [۱۲۵][۱۲۶][۱۲۷] در این دوره، احتمالاً در ۹۱۵، دیواری دور شهر احداث شد که بنای آن به حسین الکردی، حاکم جدّه و نماینده سلطان قانصوه غوری (ملک مصر)، منسوب است. [۱۲۸][۱۲۹][۱۳۰] این دیوار در جلوگیری از حمله پرتغالیها به جدّه در ۹۴۸ تأثیر فراوان داشت. [۱۳۱] در این زمان شهر در دست عثمانیها ــ که از ۹۲۳ با غلبه بر ممالیک و تصرف حجاز در آن‌جا بودند ــ قرار داشت. [۱۳۲][۱۳۳] حکومت عثمانیها بر جدّه بیش از دو سده و تقریباً بدون مشکل عمده ای تداوم یافت.

جبرتی در‌باره والیان عثمانی جدّه در سده دوازدهم و اوایل سده سیزدهم، مانند محمدبیک (در ۱۱۰۱)، علی پاشا (در ۱۱۳۵)، ابراهیم پاشا (در ۱۱۹۲) محمدپاشا (در ۱۲۰۲) و نیز برخی درگیریهای آن‌جا مطالبی ذکر کرده است. [۱۳۴][۱۳۵][۱۳۶][۱۳۷][۱۳۸]

در ۱۲۱۸ وهابیان، جدّه را محاصره کردند اما به سبب لشکرکشی عثمانیها و تهدید شهر دِرعیّه و قسمتهایی از شرق عربستان که خاستگاه وهابیان بود، این محاصره دوام نیافت و شریف غالب (حاکم مکه) به همراه شریف پاشا (والی جدّه) در منطقه باقی ماندند. [۱۳۹][۱۴۰][۱۴۱] یک سال بعد، وهابیان دوباره جدّه را محاصره کردند که این محاصره نیز با تلفاتی که در بیرون دیوار شهر متحمل شدند، پایان یافت. [۱۴۲][۱۴۳] در ۱۲۲۰ وهابیان با حمله به شهر، به باروی آن‌جا آسیب رساندند و بسیاری را کشتند، راههای جدّه ـ مکه را بستند و عده ای از حجاج را کشتند. [۱۴۴] در پی صلح میان وهابیان و شریف غالب و ادامه حکومت شریف در مکه، وی به جدّه رفت و با سامان دادن به امور شهر، باروی آن را مرمت کرد و برای جلوگیری از تهدید مجدد شهر، خندقی برای مقابله با حمله از خشکی و برجی برای دفاع در برابر حملات دریایی احداث کرد. از درعیّه نیز عده ای از وهابیان، که حامل تکمله صلحنامه بودند، به جدّه رفتند. این نامه در زمان حضور شریف غالب در جدّه، در مسجد عُکاش در میان اهالی خوانده شد. شریف غالب نیز مانند وهابیان بر تدریس رساله های محمدبن عبدالوهاب (مؤسس مذهب وهابی) و ادای نماز جماعت تأکید کرد. وی مالیات را لغو نمود و برنامه نقاره خانه جدّه را ــ که یک روز به نام وی و یک روز به نام حاکم جدّه نواخته می‌شد ــ تعطیل کرد. [۱۴۵][۱۴۶][۱۴۷] در ۱۲۲۱، وهابیان با تسلط یافتن بر منطقه، عثمانیها و اروپاییان را از شهر بیرون راندند. [۱۴۸] در ۱۲۲۵ سیل به این شهر آسیب رساند. [۱۴۹]