بصریون: تفاوت میان نسخه‌ها

میراث کلامی واصل بن عطا و عمرو بن عبید، از طریق شاگردان بصری شان چون [[عثمان بن خالد طویل]] و [[عمر بن ابی عثمان سمری]]، به نسل سومی منتقل شد که در اوایل سده سوم هجری قمری، زمینه شکوفایی کلام معتزلی را پدید آوردند. اگرچه تقسیم معتزله به دو مکتب بصره و بغداد از همین دوره آغاز شد، اما برجسته ترین متکلمان معتزله در نسل یادشده، یعنی کسانی چون ابوالهذیل علاف و [[ابراهیم بن سیار نظام]] بصری بوده اند و در نسل پسین است که اهمیت دو مکتب بصره و بغداد روی به تعادل گذارده است. از این نسل ها نیز می توان بصریانی چون [[ثمامة بن اشرس]]، [[عمرو بن بحر جاحظ]]، [[جعفر بن حرب]] و [[یوسف بن عبدالله شحّام]] را نام برد که فرد اخیر حلقه واسطه میان ابوالهذیل و برجسته ترین متکلم بصره در اواخر قرن سوم هجری قمری، ابوعلی جبایی بود. در مباحث این دوره، روش های فلسفی در برخورد با مسائل کلامی به کار گرفته شد و در کنار مباحث پیشین کلامی و بسط آن ها، در رویارویی با آموزه های فلسفی یونانی، آثار متعددی در مباحث دقیق کلام، چون بحث حرکت، جواهر و اعراض، طفره و ابداع پدید آمده است. در ارزیابی کلی به جز اصول خمسه که وجه مشترک میان معتزلیان بود، به سختی می توان بر ویژگی های اعتقادی دیگر به عنوان وجه تمایز دو مکتب تکیه داشت. حتی قول به تفضیل امام علی (علیه السلام) بر شیخین که از گذشته به عنوان باور عام معتزلیان بغداد در برابر بصریان مطرح بوده است، از کلیت قابل تکیه ای برخوردار نیست. به هر رو، می دانیم که در میان بصریان برخی چون ابوعلی جبایی در قول اخیر و [[ابوعبدالله بصری]] با بغدادیان هم عقیده بوده اند، و در میان باقی بصریان نیز اقوال مختلفی در این باب وجود داشته است. محققان معاصر نیز به منظور روشن کردن تمایزها میان دو مکتب، نظریاتی ارائه کرده اند، از جمله این که مکتب بصره از استحکام نظری بیشتری نسبت به مکتب بغداد برخوردار بوده است. نیز گفته می شود که بصره به سبب دوری از مرکز نهضت ترجمه، کمتر از بغداد تحت تأثیر [[فلسفه یونان]] قرار گرفته است. در بازگشت به تاریخ، باید گفت ابوعلی جبایی  که در اواخر سده سوم هجری قمری ریاست معتزلان بصره را برعهده داشت، تجدیدنظرهای گسترده ای در باورهای سنتی بصره پدید آورد. او در نوزده مسأله کلامی با ابوالهذیل علاف به مخالفت برخاست که خود برای یک تغییر مسیر مهم در اعتزال بصره بسنده بود. با این وصف، بی ثباتی در سنت اعتزالی بصره، بیش از این بود و فرزند وی، [[ابوهاشم جبایی]]  در بیست و نه مسأله با پدر خود مخالفت ورزید. در میان این مسائل، یکی طرح نظریه اساسی احوال توسط ابوهاشم است که هرگز مورد پذیرش معتزله، جز پیروان ابوهاشم قرار نگرفت، پیروانی که از آن پس [[بهشمیه]] نام گرفتند. پس از ابوهاشم تا پیش از اضمحلال حلقه های اعتزالی در بصره، بهشمیه بر محافل غلبه داشتند، اما متکلمانی مستقل از این طریقه چون ابوالحسین بصری نیز وجود داشته اند. در شمار متکلمان منتسب به مکتب بصره در نسل های بعد، می توان بزرگانی چون [[ابوعلی ابن خَلآد بصری]]، [[ابوعبدالله بصری]] و [[ابواسحاق ابن عیاش بصری]] و عالمانی ایرانی منتسب به مکتب بصره، چون [[قاضی عبدالجبارهمدانی]]، [[ابومحمد ابن مَتَّوَیه]]، [[ابو رشید نیشابوری]]، [[ابوالحسین بن علی نیشابور]]ی، [[ابوالقاسم سیرافی]] و ا[[بوعمران سیرافی]] را برشمرد. به خصوص پس از عصر ابوعلی، مرزهای جغرافیایی دو مکتب بصره و بغداد از میان رفته بود و نه تنها محافل بصره گرا در بغداد رونق داشت، بلکه بغدادگرایانی نیز در بصره یافت می شدند.<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج12، ص202</ref>