بررسی نظریه قرائات سبعه در قرآن از منظر فریقین (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

معنای اصطلاحی قرائات :

از نکات مهمی که لازم است قبل از ورود در مساله قرائات مورد توجه قرار گیرد تمایز بین قرآن بعنوان کتاب نازل شده بر پیامبر ص و قرائات که از ناحیه قاریان و تلاوت کنندگان بر قرآن عارض شده است می‌باشد. کلام زرکشی دراین زمینه بسیار گویاست. ایشان در تمییز این‌دو از یکدیگر  می‌نویسد :  

نکته مهم دیگر انکه اختلاف قرائات هر چند در برخی موارد سبب اختلاف در معنا  می‌گردد اما شکی نیست که این امر به شیوه قرائت قراء مرتبط بوده بنابر این  مستلزم هیچ نوع تزلزلی دراصالت قرآن نخواهد بود  . ایه الله خوئی در این زمینه می‌نویسد :  

مجموعه قرآن بطریق تواتر ثابت شده است حتی اگرقراء  سبعه یا عشره موجود نبودند باز تواتر مجموع قرآن ثابت بود واساسا شان قرآن برتر از ان است که  اصالتش توسط تعداد معدودی از قراء ثابت گردد.<ref>البیان فی تفسیر القرآن ص 157 : ان الواصل إلینا بتوسط القراء إنما هو خصوصیات قراءاتهم  وأما أصل القرآن فهو واصل إلینا بالتواتر بین المسلمین ، وبنقل الخلف عن السلف  وتحفظهم على ذلک فی صدورهم وفی کتاباتهم ، ولا دخل للقراء فی ذلک أصلا ، ولذلک فإن القرآن ثابت التواتر حتى لو فرضنا أن هؤلاء القراء السبعة أو العشرة لم یکونوا موجودین أصلا . وعظمة القرآن أرقی من أن تتوقف على نقل أولئک النفر المحصورین</ref>

==3-1- مراد از قرائات سبعه :==

زرقانی در کتاب مناهل العرفان فی علوم القرآن  اسامی قراء سبعه را اینگونه بیان می کند : ....وهم نافع وعاصم وحمزة وعبدالله بن عامر وعبدالله بن کثیر وأبو عمرو بن العلاء وعلی الکسائی

ایشان در مورد قرائات عشر نیز می‌نویسد : قراء سبعه به ضمیمه أبی جعفر ویعقوب وخلف ، قراء عشره می‌باشند. <ref>مناهل العرفان فی علوم القرآن ج 1ص 287</ref>

علامه طباطبائی  بعد از بیان  طبقات پنجگانه قراء و اسماء انها در زمینه قراء سبعه -  القراء السبعة-  می‌نویسد :  

هفت نقر از قراء طبقه سوم قاریان شهرت یافته و مرجع علم قرائت گردیدند ونیز به همین شکل ازهر یک از قراء سبعه  دو راوی که روایتگر قرائت انان بودند شهرت یافتند . <ref>القرآن فی الاسلام : ص 146اشتهر کثیرا سبعة من قراء الطبقة الثالثة وأصبحوا المرجع فی علم القراءة وغطوا على القراء الآخرین ، وهکذا اشتهر کل واحد من هؤلاء السبعة راویان من بین الرواة الذین لا یعدون حصرا ،</ref>

ایشان سپس  به ذکر اسامی قراء سبعه و راویان از انها  می پردازد :

3 عاصم کوفی ؛ راوی از او : أبوبکر شعبة بن عیاش وحفص ، که قرآن موجود تاکنون به این قرائت با روایت حفص می‌باشد .

ایشان در ادامه  به قرائتهای دیگر غیر مشهور و شاذ نیز اشاره می کند.<ref>القرآن فی الاسلام : ص 146-151: والقراء السبعة مع الراویین عنهم هذه أسماؤهم : 1 ابن کثیر مکی والراوی عنه قنبل وبزی یرویان عنه بواسطة واحدة . 2 نافع مدنی  والراوی عنه  قالون وورش . 3 عاصم کوفی والراوی عنه أبوبکر شعبة بن العیاش وحفص ، والقرآن الموجود عند المسلمین الیوم هو بقراءة عاصم هذا بروایة حفص . 4 حمزة کوفی والراوی عنه خلف وخلاد یرویان عنه بواسطة . 5 الکسائی کوفی الراوی عنه دوری وأبوالحارث . 6 أبو عمرو بن العلاء بصری والراوی عنه دوری وسوسی یرویان عنه بواسطة . 7 ابن عامر والراوی عنه هشام وابن ذکوان یرویان عنه بواسطة .  وهناک قراءات أخرى غیر مشهورة ، کالقراءات المذکورة عن بعض الصحابة والقراءات الشاذة التی لم یعمل بها ، وقراءات متفرقة توجد فی أحادیث مرویة عن أئمة أهل البیت علیهم السلام ، الا أنهم أمروا أصحابهم باتباع القراءات المشهورة</ref>

==5-1-  نسبت قرائات سبعه با قرائت رائج کنونی :==  

قرائات  سبعه هر چند در جوامع اسلامی مدتی  بعنوان مبنا و میزان قرائتهای دیگر گردید  اما  بتدریج  از تعداد انها کاسته شد  بگونه ای که  امروزه  تنها قرائت باقی مانده از انها قرائت حفص ازعاصم  است که در تمامی جوامع اسلامی  رائج  می‌باشد  . فقط در کشور مغرب قرائت نافع به روایت ورش  متداول است .<ref>دراسات قرآنیه، صغیر، محمد حسین علی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1413، ص 110 - 111.؟؟؟؟؟ دکتر محمد حسین علی الصغیر در این باره می‌نویسد : تظل القضیه قضیه تاریخیه فحسب، إذ القرآن المعاصر الذی اجمع علیه العالم الاسلامی و هو ذات القرآن الذی نزل به الوحی علی رسول اللّه(ص) مرقوم بروایة حفص لقراءة عاصم بن ابی النجود الکوفی، باستثناء المغرب العربی الذی اعتمد قراءة نافع المدنی بروایة ورش</ref>

==6-1- خاستگاه  و عوامل پیدایش اختلاف قرائات :==  

در یک نگاه کلی باید گفت :  بخش مهمی از  اختلاف قرائات ، معلول تنوع  زبان  ، لحن و لهجه های گوناگون  می‌باشد  . از انجا که وجود چنین  اختلافات در بین  طوائف مختلف انسانها امری طبیعی بوده  و ارتباطی به اختلافات  فکری  انها ندارد  در نتیجه باید اختلاف قرائات -در قرآن کریم  - را نیز امری طبیعی دانست بگونه ای که نمی توان از بروز ان ممانعت نمود . از طرفی پدیده اختلاف قرائات  بجهت تنوع زبان و لهجه  اختصاص به قرآن نداشته در حدی که می توان  ان را در تمام  مکتوبات  بشری سرایت داد .  

باید گفت  ادعای مذکور فاقد دلیل می‌باشد بلکه دلائل متعدد در نفی ان وجود دارد که بارزترینش ان است که مبنا قرار گرفتن قرائت  قراء سبعه از قرن سوم بوده که  در صدر اسلام - قرا ء مذکور - وجود نداشتند در حالی که  روایات سبعه احرف در عصر نزول قرآن بوده است . در این رابطه ایه الله خوئی می‌نویسد :

ایشان در ادامه گفتاربرخی از عالمان اهل سنت را در زمینه عدم ارتباط  قرائات سبعه با روایات نزول قرآن به سبعه احرف نقل می کند. <ref>همان ص 164-165 والأولى أن نذکر کلام الجزائری فی هذا الموضع . قال :" لم تکن القراءات السبع متمیزة عن غیرها ، حتى قام الإمام أبوبکر أحمد ابن موسى بن العباس بن مجاهد - وکان على رأس الثلاثمائة ببغداد – فجمع قراءات سبعة من مشهوری أئمة الحرمین والعراقین والشام ، وهم : نافع ، وعبدالله ابن کثیر ، وأبو عمرو بن العلاء ، وعبدالله بن عامر ، وعاصم وحمزة ، وعلی الکسائی . وقد توهم بعض الناس أن القراءات السبعة هی الأحرف السبعة ، ولیس الامر کذلک . . . وقد لام کثیر من العلماء ابن مجاهد على اختیاره عدد السبعة ، لما فیه من الایهام .</ref>

ایشان در ادامه به کثرت  قاریانی که قرائتشان  ارجح ا ز قرائت قراء سبع  اشاره نموده و از قول برخی از عالمان اظهار می‌دارد که وقتی  بیش از هفتاد نفر از قراء نسبت به قراء سبعه در مقام برتر هستند  چگونه می توان قرائت قراء سبعه را به رغم متاخر بودنشان  بر انها ترجیح داد در حالی که هیچ نصی در این زمینه از ناحیه معصومین ع نرسیده است . ایشان از قول  الشرف المرسی نقل می کند که منشا گفتار کسانی که  مراد از احرف سبعه را قرائات سبعه می دانند جهل قبیح می‌باشد . سپس ایشان گفتارقرطبی را در فرق گذاشتن بسیاری از علما بین قرائات سبعه و روایات سبعه احرف نقل می کند " <ref>البیان فی تفسیر القرآن ص 160-162 وقال الإمام أبو محمد مکی : " قد ذکر الناس من الأئمة فی کتبهم أکثر من سبعین ممن هو أعلى رتبة ، وأجل قدرا من هؤلاء السبعة . . . فکیف یجوز أن یظن ظان أن هؤلاء السبعة المتأخرین ، قراءة کل واحد منهم أحد الحروف السبعة المنصوص علیها – هذا تخلف عظیم - أکان ذلک بنص من النبی صلى الله علیه وآله وسلم أم کیف ذلک ! ! ! وکیف یکون ذلک ؟ والکسائی إنما ألحق بالسبعة بالأمس فی أیام المأمون وغیره – وکان السابع یعقوب الحضرمی - فأثبت ابن مجاهد فی سنة ثلاثمائة ونحوها الکسائی موضع یعقوب "  وقال الشرف المرسی : " وقد ظن کثیر من العوام أن المراد بها - الأحرف السبعة – القراءات السبع ، وهو جهل قبیح ".... قال کثیر من علمائنا کالداودی ، وابن أبی سفرة وغیرهما : هذه القراءات السبع ، التی تنسب لهؤلاء القراء السبعة لیست هی الأحرف السبعة التی اتسعت الصحابة فی القراءة بها ، وإنما هی راجعة إلى حرف واحد من تلک السبعة ، وهو الذی جمع علیه عثمان المصحف . ذکره ابن النحاس وغیره وهذه القراءات  المشهورة هی اختیارات أولئک الأئمة القراء</ref>  

==2- تواتر سور و ایات قرآن :==  

جلال الدین سیوطی درکتاب " الاتقان فی علوم القرآن " نسبت به شرط تواتر در قرآن می‌نویسد :  

ایه الله خوئی نیز در زمینه اتفاق مسلمانان نسبت به لزوم تواتر در ثبوت قرآن می فرماید :  

ایشان دواعی نقل الفاظ قرآن را بدلیل جایگاه عظیم و محوری ان در  ثبوت دین و نیزاعجاز ان بعنوان کلام الهی دلیل متواتر بودن قرآن می داند.<ref>همان ص 124 واستدل کثیر من علماء السنة والشیعة على ذلک : بأن القرآن تتوافر الدواعی لنقله ، لأنه الأساس للدین الاسلامی ، والمعجز الإلهی لدعوة نبی المسلمین ، وکل شئ تتوفر الدواعی لنقله لا بد وأن یکون متواترا .وعلى ذلک فما کان نقله بطریق الآحاد لا یکون من القرآن قطعا</ref>

در زمینه  قرائات سبع دیدگاههای متفاوتی بین فریقین وجود دارد . مشهور اهل سنت قائل به تواتر بوده  ولی  شیعیان معتقد به عدم تواتر ان هستند . برخی از قائلین به تواتر قرائات سبعه، در این زمینه راه افراط پیش گرفته و معتقد به کفر قائلین به عدم تواتر این قرائات هستند . <ref>رک به   : البیان فی تفسیر القرآن ص 123</ref>   

در اینجا گفتار جمعی از عالمان فریقین  را در زمینه تواتر یا عدم تواتر قرائات سبعه بیان می کنیم :  

زرکشی :  

ایشان هر چند جمهور اهل سنت را قائل به تواتر قرائات سبعه می داند اما معتقد است تواتر ثابت شده متعلق به قراء سبعه بوده واین امر  تواتر عن النبی ص را ثابت نمی کند . <ref>البرهان ج 1ص319 انالقراءات السبع متواترة عند الجمهور ، وقیل بل مشهورة ، ولا عبرة بإنکار المبرد قراءة حمزة : * ( والأرحام ) * و * ( مصرخی ) * ، ولا بإنکار مغاربة النحااة کابن عصفور قراءة ابن عامر * ( قتل أولادهم شرکائهم ) * والتحقیق أنها متواترة عن الأئمة السبعة ، أما تواترها عن النبی صلى الله علیه وسلم ففیه نظر</ref>

جلال الدین سیوطی :

-ایه الله خوئی :  

ایشان  ضمن بیان اقوال برخی از اهل سنت  درعدم تواتر قرائات سبعه ، به نقل از مکی  اظهار می‌دارد : کسانی که قرائت قراء سبعه را مصادیق  سبعه احرف روایات مشهور دانسته و  قرائت  صحیح را منحصر به انان - قراء سبعه-  می دانند مرتکب خطای بزرگی شده اند .<ref>همان ص 149-150 وقال مکی : من ظن أن قراءة هؤلاء القراء کنافع وعاصم هی الأحرف السبعة التی فی الحدیث فقد غلطا عظیما . قال : ویلزم من هذا أیضا أن ما خرج عن قراءة هؤلاء السبعة مما ثبت عن الأئمة غیرهم ووافق خط المصحف أن لا یکون قرآنا وهذا غلط عظیم ، فان الذین صنفوا القراءات من الأئمة المتقدمین کأبی عبید القاسم بن سلام وأبی حاتم السجستانی وأبی جعفر الطبری وإسماعیل القاضی قد ذکروا أضعاف هؤلاء</ref>   

علت اکتفا به قراء سبعه برغم وجود قراء برتر از انان و کثرت راویان ، همت ضعیف صاحبان  این گزینش ها بود . اینان بدنبال افرادی بودند که قرائتشان موافقت با خط مصحف داشته و حفظ و ضبطشان اسانتر باشد از اینرو در هر شهر بدنبال قاریانی بودند که علاوه بر ثقه بودن و امانتداری و ممارست طولانی در امر قرائت از ویژگیهای خاص مذکور در قرائت – مطابقت با خط مصحف ، حفظ و ضبط اسان و...-  نیز برخوردار باشد .<ref>همان ص -150 قال- مکی - : والسبب فی الاقتصار على السبعة مع أن فی أئمة القراء من هو أجل منهم قدرا أو مثلهم أکثر من عددهم ان الرواة عن الأئمة کانوا کثیرا جدا ، فلما تقاصرت الهمم اقتصروا مما یوافق خط المصحف على ما یسهل حفظه وتنضبط القراءة به فنظروا إلى ما اشتهر بالثقة والأمانة وطول العمر فی ملازمة القراءة به والاتفاق على الأخذ عنه فأفردوا من کل مصر اماما واحدا ولم یترکوا مع ذلک نقل ما کان علیه الأئمة غیر هؤلاء من القراءات ولا القراءة به کقراءة یعقوب وأبی جعفر وشیبة وغیرهم</ref>  

انتخاب قراء سبعه توسط عده ای از متاخرین صورت گرفته است و برخی توهم عدم جواز تعدی از انان را اظهار نموده اند . <ref>همان ص 151 وقال القراب فی الشافی : التمسک بقراءة سبعة من القراء دون غیرهم لیس فیه أثر ولا سنة ، وانما هو من جمع بعض المتأخرین فانتشر وأوهم أنه لا تجوز الزیادة على ذلک ، وذلک لم یقل به أحد</ref>

==4-دلائل قائلین به تواتر قرائات سبعه <ref>لازم به ذکر است که عمده مباحث قسمت 4و 5و 6و7 این فصل – فصل دهم - از کتاب ارزشمند البیان فی تفسیر القرآن ایه الله خوئی ره – با تغییرات مختصر – اخذ شده است .</ref> :==   

قبل از بیان ادله قائلین به تواتر قرائات سبعه ذکر دو نکته لازم است :  

1-عدم ملازمه بین تواتر قرآن و تواتر قرائات :

ایه الله خوئی در این زمینه می‌نویسد :   

ایشان در بخش دیگری از گفتارشان  در عدم ملازمه بین ایندو می فرماید :  

از امور مسلم و قطعی ان است که تواتر قرآن ، مستلزم ثبوت تواتر قرائات نمی‌باشد . زرقانی به نکته مذکور اعتراف نموده و می گوید : برخی نسبت به قرائات سبع مسیر افراط را پیموده و حکم به کفر منکرین تواتر این قرائات نموده اند چون از منظر اینان عدم تواتر قرائات ، مستلزم عدم تواتر قرآن خواهد بود در حالی که این مبنا ناصحیح بوده و بین ایندو هیچگونه ملازمه ای وجود ندارد .<ref>همان ص 159-160ومن الحق إن تواتر القرآن لا یستلزم تواتر القراءات . وقد اعترف بذلک الزرقانی حیث قال : یبالغ بعضهم فی الإشادة بالقراءات السبع ، ویقول من زعم أن القراءات السبع لا یلزم فیها التواتر فقوله کفر ، لأنه  یؤدی إلى عدم تواتر القرآن جملة ، ویعزى هذا الرأی إلى مفتی البلاد الأندلسیة الأستاذ أبی سعید فرج ابن لب ، وقد تحیس لرأیه کثیرا وألف رسالة کبیرة فی تأیید مذهبه . والرد على من رد علیه ، ولکن دلیلة الذی استند إلیه لا یسلم . فإن القول بعدم تواتر القراءات السبع لا یستلزم القول بعدم تواتر القرآن ، کیف وهناک فرق بین القرآن والقراءات السبع ، بحیث یصح أن یکون القرآن  متواترا فی غیر القراءات السبع ، أو فی القدر الذی اتفق علیه القراء جمیعا  أو فی القدر الذی اتفق علیه عدد یؤمن تواطؤهم على الکذب قراء کانوا أو غیر قراء

==ادله قائلین به تواتر قرائات سبعه :==  

قائلین به تواترقرائات سبعه  دلائلی را دراثبات ادعای خویش بیان می‌کنند :  

===دلیل اول : اجماع===  

در برخی از منابع اهل سنت بر تواتر قرائات سبعه  ادعای اجماع یا شهرت شده است که بعنوان نمونه  دو مورد  از انها را بیان  می کنیم :

از منظر ایشان  قرائات سبعه در نزد جمهور متواتر بلکه مشهور بوده  و انکار اقلیتی نظیر مبرد و فاقد اعتبار است .<ref>البرهان ج 1ص 319 : ... أن القراءات السبع متواترة عند الجمهور ، وقیل بل مشهورة ، ولا عبرة بإنکار المبرد قراءة حمزة : * ( والأرحام ) * و * ( مصرخی ) * ، ولا بإنکار مغاربة النحاة کابن عصفور قراءة ابن عامر * ( قتل أولادهم شرکائهم )</ref>  

سیوطی در الاتقان :

ایشان به نقل ازقاضی جلال الدین البلقینی می گوید : قرائات به سه قسم متواتر احاد و شاذ تقسیم می‌گردد . بخش متواتر ان قرائات سبعه می‌باشد و بخش احاد ان ، قرائت قراء ثلاثه – که به قراء سبعه ضمیمه می‌گردد - و بخش شاذ ان قرائت تابعین می‌باشد . <ref>الاتقان ج 1ص 240" اعلم أن القاضی جلال الدین البلقینی قال القراءة تنقسم إلى متواتر وآحاد وشاذ فالمتواتر القراءات السبعة المشهورة والآحاد قراءات الثلاثة التی هی تمام العشر ویلحق بها قراءة الصحابة والشاذ قراءات التابعین کالأعمش ویحیى بن وثاب وابن جبیر ونحوهم</ref>

ایشان در تعلیل عدم ثبوت تواتر قرائات سبعه عن النبی ص می‌نویسد :  

سیوطی نیز  بعد از استناد قول تواتر قرائات به جمهور  در رد ان  می‌نویسد :

بهترین سخن در رد قول به تواتر قرائات از أبوالخیر بن الجزری می‌باشد . ایشان در اغاز کتاب النشر می‌نویسد :  

هر قرائتی که واجد سه رکن :  موافقت اجمالی با موازین ادبیات عرب ،  موافقت احتمالی با یکی از مصاحف عصر عثمان و نیز از سند صحیح برخوردار باشد قرائت  صحیح بوده و رد ان جایز نیست . چنین قرائتی از مصادیق احرف سبعه ای است که قرآن بدان نازل شده است . بر مردم نیز قبول چنین قرائتی لازم است هر چند این قرائت خارج از  قرائات سبعه یا عشره و ...باشد. قرائاتی که فاقد یکی از ارکان سه گانه مذکور باشد ضعیف شاذ یا باطل شمرده خواهد شد هر چند از مصادیق قرائات سبعه یا برتر از انان باشند .<ref>الاتقان ج 1ص 240  وهذا الکلام فیه نظر یعرف مما سنذکره وأحسن من تکلم فی هذا النوع إمام القراء فی زمانه شیخ شیوخنا أبوالخیر بن الجزری قال فی أول کتابه النشر : کل قراءة وافقت العربیة ولو بوجه ووافقت أحد المصاحف العثمانیة ولو احتمالا وصح سندها فهی القراءة الصحیحة التی لا یجوز ردها ولا یحل إنکارها بل هی من الأحرف السبعة التی نزل بها القرآن ووجب على الناس قبولها سواء کانت عن الأئمة السبعة أم عن العشرة أم عن غیرهم من الأئمة المقبولین ومتى اختل رکن من هذه الأرکان الثلاثة أطلق علیها ضعیفة أو شاذة أو باطلة سواء کانت عن السبعة أم عمن هو أکبر منهم هذا هو الصحیح عند أئمة التحقیق من السلف والخلف صرح بذلک الدانی ومکی والمهدوی وأبو شامة وهو مذهب السلف الذی لا یعرف عن أحد منهم خلاف</ref>

ایشان در ادامه از ابوشامه نقل می کند که نباید به هیچیک از قرائات قراء سبعه مغرور شده و انها را  براحتی پذیرفت  و مهر صحت بر ان گذاشت . از طرفی قرائات سبعه به دو نوع مجمع علیه و شاذ تقسیم می‌گردد هر چند این قرائات بدلیل شهرت مجمع علیه بوده و سبب اعتماد و اطمینان نفس خواهد بود .  <ref>الاتقان ج 1ص 240  قال أبو شامة فی المرشد الوجیز : لا ینبغی أن یغتر بکل قراءة تعزى إلى أحد السبعة ویطلق علیها لفظ الصحة وأنها أنزلت هکذا إلا إذا دخلت فی ذلک الضابط وحینئذ لا ینفرد بنقلها مصنف عن غیره ولا یختص ذلک بنقلها عنهم بل إن نقلت عن غیرهم من القراء فذلک لا یخرجها عن الصحة فإن الاعتماد على استجماع تلک الأوصاف لا على من تنسب إلیه فإن القراءة المنسوبة إلى کل قارئ من السبعة وغیرهم منقسمة إلى المجمع علیه والشاذ غیر أن هؤلاء السبعة لشهرتهم وکثرة الصحیح المجمع علیه فی قراءتهم ترکن النفس إلى ما نقل عنهم فوق ما ینقل عن غیرهم</ref>

علامه طباطبائی نیز  استناد قول "تواتر قرائات " را به جمهور اهل سنت  تمام ندانسته و با ذکر مصادیق  متعدد  از عالمان  اهل سنت که با دیدگاه مذکور-  تواتر قرائات - مخالف هستند  اجماع  را مخدوش می داند . <ref>همان ص 151 وقال القراب فی الشافی : التمسک بقراءة سبعة من القراء دون غیرهم لیس فیه أثر ولا سنة ، وانما هو من جمع بعض المتأخرین فانتشر وأوهم أنه لا تجوز الزیادة على ذلک ،وذلک لم یقل به أحد

ایه الله خوئی نیز ادعای اجماع تواتر قرائات را مخدوش دانسته و معتقد است با اتفاق پیروان مذهب واحد، اجماع قابل تحقق نیست . <ref>وأما القائلون بتواتر القراءات السبع فقد استدلوا على رأیهم بوجوه :الأول : دعوى قیام الاجماع علیه من السلف إلى الخلف . وقد وضح للقارئ فساد هذه الدعوى ، على أن الاجماع لا یتحقق باتفاق أهل مذهب واحد عندمخالفة الآخرین .</ref>

===دلیل دوم : اهتمام صحابه و تابعین نسبت به قرآن===  

اهتمام صحابه و تابعین به قرائت و حفظ قرآن ، مقتضی تواتر قرائات این کتاب اسمانی خواهد. <ref>البیان فی تفسیر القرآن ص 158 بود الثانی : ان اهتمام الصحابة والتابعین بالقرآن یقضی بتواتر قراءته ، وإن ذلک واضح لمن أنصف نفسه وعدل .</ref>

ایشان در پاسخ دلیل مذکور اظهار می‌دارد :  

دلیل سوم : ملازمه بین تواتر قرآن  و تواتر قرائات سبعه  

ایه الله خوئی درتبیین  دلیل سوم بر اثبات تواتر قرائات سبعه  می فرماید :  

ثانیا : ان چیزی که از طریق قراء مختلف به ما رسیده است نحوه قرائت است اما اصل قرآن از طریق تواتر بما رسیده است و قراء در این جهت نقشی نداشتند حتی اگر این قراء وجود نداشتند باز هم تواتر قرآن ثابت بود.  <ref>البیان فی تفسیر القرآن ص 158 الثالث : ان القراءات السبع لو لم تکن متواترة لم یکن القرآن متواترا والتالی باطل بالضرورة فالمقدم مثله : ووجه التلازم أن القرآن إنما وصل إلینا بتوسط حفاظه ، والقراء المعروفین ، فإن کانت قراءاتهم متواترة فالقرآن متواتر ، وإلا فلا . وإذن فلا محیص من القول بتواتر القراءات .الجواب: 1- ان تواتر القرآن لا یستلزم تواتر القراءات ، لان الاختلاف فی کیفیة الکلمة لا ینافی الاتفاق على أصلها ، ولهذا نجد أن اختلاف الرواة فی بعض ألفاظ قصائد المتنبی - مثلا - لا یصادم تواتر القصیدة عنه وثبوتها له ، وان اختلاف الرواة فی خصوصیات هجرة النبی لا ینافی تواتر الهجرة نفسها .2 - ان الواصل إلینا بتوسط القراء إنما هو خصوصیات قراءاتهم وأما أصل القرآن فهو واصل إلینا بالتواتر بین المسلمین ، وبنقل الخلف عن السلف وتحفظهم على ذلک فی صدورهم وفی کتاباتهم ، ولا دخل للقراء فی ذلک أصلا ، ولذلک فإن القرآن ثابت التواتر حتى لو فرضنا أن هؤلاء القراء السبعة أو العشرة لم یکونوا موجودین أصلا . وعظمة القرآن أرقی من أن تتوقف على نقل أولئک النفر المحصورین</ref>

دلیل چهارم : لازمه عدم تواتر قرائات  عدم تواتر برخی از کلمات قرآن  خواهد بود :  

ایه الله خوئی در تبیین این دلیل که -ابن حاجب ان را نقل نموده است - می فرماید :  

هرگاه تواتر قرائات را نپذیریم لازمه اش این است که برخی از کلمات قرآن از تواتر خارج گردد نظیر "ملک و مالک "– در سوره حمد-  و ...؛ از طرفی تخصیص تواتر به یک از اندو  ، ترجیح بلامرجح و باطل خواهد  بود.  <ref>i همان :الرابع : ان القراءات لو لم تکن متواترة لکان بعض القرآن غیر متواتر مثل " ملک " و " مالک " ونحوهما ، فإن تخصیص أحدهما تحکم باطل . وهذا الدلیل ذکره ابن الحاجب وتبعه جماعة من بعده .</ref>

نقد ایه الله خوئی به دلیل چهارم :  

اولا : لازمه این دلیل ، متواتر دانستن همه قرائات می‌باشد چون برخی از قراء اوثق و اعظم از قراء سبعه می‌باشند .در نتیجه اختصاص ان به قرائات سبع ترجیح بلامرجح  خواهد بود .

نتیجه : ازمباحثی که در نقد  ادله قائلین به تواتر قرائات مطرح گردید  معلوم شد :  

ثانیا : قول به تواتر قرائات سبعه مستلزم تواتر قرائات دیگر هم خواهد بود در اینصورت تقدیم قرائات سبعه بر قرائات دیگر ترجیح بلامرجح می‌باشد .  

ثالثا :  تواتر قرآن ،مستلزم تواتر قرائات نمی‌باشد .

رابعا :  عدم  تواتر برخی از قرائات  درقرآن کریم – نظیر مالک و ملک -  مستلزم  عدم تواتراصل کلمات قرآنی نخواهد بود چون  واژه ها و کلمات قرآن متواتر بوده  و عدم تواتر برخی قرائات فقط در محدوده  هیئات و اعراب  کلمات می‌باشد  .<ref>البیان فی تفسیر القرآن ص 159 ان مقتضى هذا الدلیل الحکم بتواتر جمیع القراءات ، وتخصیصه بالسبع أیضا تحکم باطل . ولا سیما أن فی غیر القراء السبعة من هو أعظم منهم وأوثق ، کما اعترف به بعضهم ، وستعرف ذلک . ولو سلمنا أن القراء السبعة أو ثق من غیرهم ، وأعرف بوجوه القراءات ، فلا یکون هذا سببا لتخصیص التواتر بقراءاتهم دون غیرهم . نعم ذلک یوجب ترجیح قراءاتهم على غیرها فی مقام العمل ، وبین الامرین بعد المشرقین ، والحکم بتواتر جمیع القراءات باطل بالضرورة ....ان الاختلاف فی القراءة إنما یکون سببا لالتباس ما هو القرآن بغیره ، وعدم تمیزه من حیث الهیئة أو من حیث الاعراب ، وهذا لا ینافی تواتر أصل القرآن ، فالمادة متواترة وإن اختلف فی هیئتها أو فی إعرابها ، وإحدى الکیفیتین أو الکیفیات من القرآن قطعا وإن لم تعلم بخصوصها</ref>

در اثبات  عدم تواتر قرائات سبعه که دیدگاه قاطبه امامیه و برخی از اهل سنت است  دلائلی اقامه شده است که برخی از انها را به نقل از کتاب ارزشمند البیان فی تفسیر القرآن علامه خوئی بیان می کنیم :

دلیل اول : نقل قرائات سبعه  از طریق خبر واحد به دیگران   

ایه الله خوئی در این زمینه می‌نویسد :  

تحقیق و استقراء حال روایان از قراء سبعه بیانگر ان است که قرائات قراء سبعه از طریق اخبار احاد بدست ما رسیده است بنابر این ادعای قطع به تواتر قرائات ناصحیح خواهد بود مضافا به اینکه برخی از روایان از قراء سبعه وثاقتشان ثابت نشده است . <ref>البیان فی تفسیر القرآن - السید الخوئی - ص 151 الأول : إن استقراء حال الرواة یورث القطع بأن القراءات نقلت إلینا بأخبار الآحاد . وقد اتضح ذلک فیما أسلفناه فی تراجمهم فکیف تصح دعوى القطع بتواترها عن القراء . على أن بعض هؤلاء الرواة لم تثبت وثاقته</ref>

دلیل دوم : نقل قرائات سبعه از طریق خبر واحد به راویان  

ایشان در بیان دلیل دوم می فرماید :  

تحقیق در طرق  راویان از قراء نیز مقتضی ان است که قرائات مذکور-قراء سبعه -  از طریق خبر واحد به انان منتقل شده است در این صورت  اطمینان راویان به تواتر قرائات قراء سبعه ناممکن  خواهد بود .  <ref>البیان فی تفسیر القرآن - السید الخوئی - ص 151 الثانی : إن التأمل فی الطرق التی أخذ عنها القراء ، یدلنا دلالة قطعیة على أن هذه القراءات إنما نقلت إلیهم بطریق الآحاد</ref>

دلیل سوم : ثبوت تواتر قرائات به  قراء سبعه نه تواتر النبی ص  

ایشان در تبیین دلیل سوم می فرماید :  

اسناد راویانی که قرائات سبعه را از قراء خاص نقل می‌کنند بیانگر ان است  که تواتر "قرائات از قراء" ثابت است در حالی که معیار اصلی ثبوت  تواتر "قرائات عن النبی ص" می‌باشد که منشا اثار شرعی خواهد بود . <ref>همان الثالث : اتصال أسانید القراءات بالقراء أنفسهم یقطع تواتر الأسانید حتى لو کانت رواتها فی جمیع الطبقات ممن یمتنع تواطؤهم على الکذب ، فإن کل قارئ إنما ینقل قراءته بنفسه</ref>

دلیل چهارم : اجتهاد قراء سبعه در نوع قرائتشان  

ایشان در تبیین دلیل مذکور می فرماید :  

نوع استدلال و احتجاج قراء سبعه به صحت قرائت خویش بیانگر ان است که قرائتشان بر مبنای اجتهاد شخصی شان بوده است  در نتیجه چنین اجتهادی تنها بر ای صاحبانش حجیت داشته و برای دیگران فاقد حجیت خواهد بود .<ref>همان الرابع : احتجاج کل قارئ من هؤلاء على صحة قراءته ، واحتجاج تابعیه على ذلک أیضا ، وإعراضه عن قراءة غیره دلیل قطعی على أن القراءات تستند إلى اجتهاد القراء وآرائهم ، لأنها لو کانت متواترة عن النبی صلى الله علیه وآله وسلم لم یحتج فی إثبات صحتها إلى الاستدلال والاحتجاج</ref>   

دلیل پنجم : نقض  تواتر قرائات  با وجود مخالفت بسیاری از اعلام فریقین با ان   

ایه الله خوئی در ادامه دلیل مذکور گفتار برخی از این اعلام را در مخالفت با تواتر قرائات سبعه بیان می کند .<ref>البیان فی تفسیر القرآن - السید الخوئی - ص 152 الخامس : ان فی إنکار جملة من أعلام المحققین على جملة من القراءات دلالة  واضحة على عدم تواترها ، إذ لو کانت متواترة لما صح هذا الانکار  فهذا ابن جریر الطبری أنکر قراءة ابن عامر ، وطعن فی کثیر من المواضع فی بعض القراءات المذکورة فی السبع ، وطعن بعضهم على قراءة حمزة ، وبعضهم على قراءة أبی عمرو ، وبعضهم على قراءة ابن کثیر  وأن کثیرا من العلماء أنکروا تواتر ما لا یظهر وجهه فی اللغة العربیة ، وحکموا بوقوع الخطأ فیه من بعض القراء وقد تقدم فی ترجمة حمزة إنکار قراءته من إمام الحنابلة أحمد ، ومن یزید بن هارون ، ومن ابن مهدی ومن أبی‌بکر بن عیاش ، ومن ابن درید ...</ref>

دلیل ششم : نامعقول بودن تواتر قرائت قراءسبعه  

ایه الله خوئی این موضوع را در دو مرحله مورد بحث قرار داده اند :

1 – حجیت قرائات سبعه :

ایه الله خوئی در نقد دیدگاه مذکور می فرمایند :  

ایشان در ادامه قرائنی را در تایید اینکه مبنای قرائات قراء ،اجتهادات شخصی انها بوده و نمی توان انرا بعنوان روایت عن النبی ص  پذیرفت ، ذکر می کند . نکته دیگر در عدم حجیت قرائات ان است که  مطالعه و بررسی تراجم برخی از قرا حاکی از عدم وثاقت برخی از انهاست .  <ref>جهت تفصیل بیشتر رک به :  البیان فی تفسیر القرآن ص 164-166 ذهب جماعة إلى حجیة هذه القراءات ، فجوزوا أن یستدل بها على الحکم الشرعی ، کما استدل على حرمة وطئ الحائض بعد نقائها من الحیض وقبل أن تغتسل ، بقراءة الکوفیین - غیر حفص - قوله تعالى : " ولا تقربوهن حتى یطهرن " بالتشدید . ولکن الحق عدم حجیة هذه القراءات ، فلا یستدل بها على الحکم الشرعی .والدلیل على ذلک أن کل واحد من هؤلاء القراء یحتمل فیه الغلط والاشتباه ، ولم یرد دلیل من العقل ، ولا من الشرع على وجوب اتباع قارئ منهم بالخصوص ، وقد استقل العقل ، وحکم الشرع بالمنع عن اتباع غیر العلم .  ... ان القراءات لم یتضح کونها روایة ، لتشملها هذه الأدلة ، فلعلها اجتهادات من القراء ، ویؤید هذا الاحتمال ما تقدم من تصریح بعض الاعلام بذلک ، بل إذا لاحظنا السبب الذی من أجله اختلف القراء فی قراءاتهم – وهو خلو المصاحف المرسلة إلى الجهات من النقط والشکل - یقوى هذا الاحتمال جدا .  قال ابن أبی هاشم :" إن السبب فی اختلاف القراءات السبع وغیرها  ان الجهات التی وجهت إلیها المصاحف کان بها من الصحابة من حمل عنه أهل تلک الجهة وکانت المصاحف خالیة من النقط والشکل . قال : فثبت أهل کل ناحیة على ما کانوا تلقوه سماعا عن الصحابة ، بشرط موافقة الخط ، وترکوا ما یخالف الخط . . . فمن ثم نشأالاختلاف بین قراء الأمصار "...... ان رواة کل قراءة من هذه القراءات ، لم تثبت وثاقتهم أجمع ، فلا تشمل أدلة حجیة خبر الثقة روایتهم . ویظهر ذلک مما قدمناه فی ترجمة أحوال القراء ورواتهم</ref>

2 – جواز یا عدم جواز قرائت به قرائات سبعه در نماز :

ایه الله خوئی در این زمینه می‌نویسد : جمهوراعلام فریقین بجواز قرائات سبع در نماز فتوا داده بلکه عده ای از انان ادعای اجماع نموده اند حتی برخی از انان فتوا به جواز قرائات عشره داده و برخی دیگر نیز به جواز هر قرائتی که مطابق اصول ادبیات عربی یا مطابق یکی از مصاحف عثمانی – حتی بنحو احتمال البته بشرط صحت سند  -  باشد قائل شده اند<ref>البیان فی تفسیر القرآن ص 167-ذهب الجمهور من علماء الفریقین إلى جواز القراءة بکل واحدة من القراءات السبع فی الصلاة ، بل ادعی على ذلک الاجماع فی کلمات غیر واحد منهم وجوز بعضهم القراءة بکل واحدة من العشر ، وقال بعضهم بجواز القراءة بکل قراءة وافقت العربیة ولو بوجه ، ووافقت أحد المصاحف العثمانیة ولو احتمالا ، وصح سندها ، ولم یحصرها فی عدد معین </ref>

ایشان درادامه می‌نویسد :  بر اساس قاعده عقلی "اشتغال یقینی مستدعی برائت و فراغ یقینی است" اکتفا نمودن به هریک از قرائت مالک و ملک – سوره حمد - در نمازجائز نمی‌باشد .

ایشان در ادامه نسبت به لزوم قرائت سوره کامل بعد از حمد درنماز می فرماید :

لازم است سوره ای جهت قرائت انتخاب گردد که اختلاف قرائت دران نباشد . <ref>البیان فی تفسیر القرآن ص 167-والحق : ان الذی تقتضیه القاعدة الأولیة ، هو عدم جواز القراءة فی الصلاة بکل قراءة لم تثبت القراءة بها من النبی الأکرم - صلى الله علیه وآله وسلم - أو من أحد أوصیائه المعصومین - علیهم السلام - ، لان الواجب فی الصلاة هو قراءة القرآن فلا یکفی قراءة شئ لم یحرز کونه قرآنا وقد استقل العقل بوجوب إحراز الفراغ الیقینی بعد العلم باشتغال الذمة ، وعلى ذلک فلا بد من تکرار الصلاة بعد القراءات المختلفة أو تکرار مورد الاختلاف فی الصلاة الواحدة ، لاحراز الامتثال القطعی ، ففی سورة الفاتحة یجب الجمع بین قراءة " مالک " ، وقراءة " ملک " . أما السورة التامة التی تجب قراءتها بعد الحمد - بناء على الأظهر - فیجب لها إما اختیار سورة لیس فیها اختلاف فی القراءة ، وإما التکرار على النحو المتقدم .</ref>

نکته پایانی انکه  از منظر ایشان در صورتی که مشروعیت قرائتی خاص از ناحیه معصومین ثابت گردد و یا در عصر انان متعارف بین مسلمین باشد در اینصورت اکتفا به ان - بدلیل عدم ردع انان از قرائت خاص و نیز از باب" إقرأ کما یقرأ الناس " إقرؤا کما علمتم "  -  قطعا صحیح بوده و فقط قرائات شاذ فاقد اعتبار خواهد بود.<ref>جهت تفصیل بیشتر رک به :  البیان فی تفسیر القرآن ص 164-168 وأما بالنظر إلى ما ثبت قطعیا من تقریر المعصومین - علیهم السلام - شیعتهم على القراءة ، بأیة واحدة من القراءات المعروفة فی زمانهم ، فلا شک فی کفایة کل واحدة منها فقد کانت هذه القراءات معروفة فی زمانهم ، ولم یرد عنهم أنهم ردعوا عن بعضها ، ولو ثبت الردع لوصل إلینا بالتواتر ، ولا أقل من نقله بالآحاد ، بل ورد عنهم - علیهم السلام - إمضاء هذه القراءات بقولهم : " إقرأ کما یقرأ الناس " إقرؤا کما علمتم "  وعلى ذلک فلا معنى لتخصیص الجواز بالقراءات السبع أو العشر ، نعم یعتبر فی الجواز أن لا تکون القراءة شاذة ، غیر ثابتة بنقل الثقات عند علماء أهل السنة ، ولا موضوعة ، أما الشاذة فمثالها قراءة " ملک یوم الدین " بصیغة الماضی ونصب یوم ، وأما الموضوعة فمثالها قراءة " إنما  خشى الله من عباده العلماء " برفع کلمة الله ونصب کلمة العلماء على قراءة الخزاعی عن أبی حنیفة . وصفوة القول : أنه تجوز القراءة فی الصلاة بکل قراءة کانت متعارفة فی زمان أهل البیت علیهم السلام</ref>

اخرین مبحث این مقاله، بررسی روایاتی است که در زمینه "نزول قرآن بر سبعه احرف" در منابع روائی فریقین ذکر شده است . در این مرحله نخست روایات مذکور را بیان نموده و انگاه دیدگاه عالمان فریقین را نسبت به ان بیان می کنیم :

==الف - روایات “نزول قرآن به سبعه احرف” در منابع اهل سنت :==

1-از پیامبر ص نقل شده است که فرمود : جبرئیل  قرآن را نخست بر یک حرف بر من نازل کرد و من بعد از مراجعت پیوسته از او طلب می‌کردم که انرا – تعداد حروف – را بیشتر کند تا اینکه به هفت حرف رساند. <ref>صحیح البخاری ج  6ص 100- عن عبیدالله بن عبدالله ان ابن عباس رضی الله عنهما حدثه ان رسول الله صلى الله علیه وسلم قال : أقرأنی جبریل على حرف فراجعته فلم أزل أستزیده ویزیدنی حتى انتهى إلى سبعة أحرف "</ref>

2 –ابی بن کعب می گوید : درمسجد مردی را دیدم که قرائت نمازش را بشکل خاصی می خواند . من به شیوه قرائتش اعتراض کردم. سپس فرد دیگری را دیدم که قرائتش با نفر نخست مخالف بود . همگی بر پیامبر ص وارد شده و ماجرا را برای حضرت نقل کردم . حضرت قرائت هر دو را برغم مخالفتشان با یکدیگر تاییدکرد و چون حال مرا مشاهده کرد دستی بر سینه ام نهاد و فرمود:  قرآن نخست بر یک حرف بر من نازل شد از خداوند درخواست کردم که بر امت من قرائت قرآن بر یک حرف دشواراست از اینرو  - بتدریج و درطی سه مرحله درخواست  - در مرحله سوم قرآن بر من به هفت قرائت نازل گردید .<ref>صحیح مسلم ج 2ص 203- کنزالعمال ج 2ص 603- عن أبی بن کعب قال : " کنت فی المسجد فدخل رجل یصلی فقرأ قراءة أنکرتها علیه ، ثم دخل رجل آخر فقرأ قراءة غیر قراءة صاحبه ، فدخلنا جمیعا على رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم قال : فقلت یا رسول الله إن هذا قرأ قراءة أنکرتهاعلیه ، ثم دخل هذا فقرأ قراءة غیر قراءة  صاحبه ، فأمرهما رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم فقرءا ، فحسن رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم شأنهما ، فوقع فی نفسی من التکذیب ، ولا إذ کنت فی الجاهلیة فلما رأى رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم ما غشینی ضرب فی صدری ، ففضت عرقا کأنما أنظر إلى الله فرقا  فقال لی : یا أبی أرسل إلی أن اقرأ القرآن على حرف ، فرددت علیه أن هون على أمتی ، فرد علی فی الثانیة أن اقرأ القرآن على حرف فرددت علیه أن هون على أمتی ، فرد علی فی الثالثة ان أقرأه على سبعة أحرف ، ولک بکل ردة رددتها مسألة تسألنیها . فقلت : اللهم اغفر لامتی . اللهم اغفر لامتی ، وأخرت الثالثة لیوم یرغب فیه إلى الخلق کلهم حتى إبراهیم علیه السلام</ref>   

3 – ابوهریره از پیامبر ص نقل می کند که ان حضرت فرمود : قرآن بر هفت حرف نازل شده است پس انرا بهمین صورت قرائت کنید . فقط هیچگاه رحمت را بعذاب و عذاب را به رحمت ختم نکنید .<ref>جامع البیان عن تاویل القرآن ج 1ص 25 عن أبی هریرة أنه قال : " قال رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم : إن هذا القرآن انزل على سبعة أحرف ، فاقرأوا ولا حرج ، ولکن لا تختموا ذکر رحمة بعذاب ، ولا ذکر عذاب برحمة "</ref>

4- در روایتی دیگر از پیامبرص نقل شده است که فرمود :قرآن بر هفت حرف علیم ،حکیم ،غفور، رحیم نازل شده است .<ref>عن أبی سلمة عن أبی هریرة قال : قال رسول الله ( صلى الله علیه وسلم ) : " أنزل القرآن على سبعة أحرف علیم حکیم غفور رحیم "</ref>   

ایه الله خوئی بعد از ذکر روایات مذکور می فرماید :  

نظیرروایاتی که در منابع اهل سنت در زمینه نزول قرآن بر سبعه احرف ذکر گردید در منابع شیعی نیز دیده می‌شود که برخی از انها را در اینجا بیان می کنیم :  

حمادبن عثمان می گوید از امام صادق ع سئوال کردم : چرا احادیثی که از شما رسیده است با یکدیگر متفاوت است ؟ امام ع فرمود :قرآن بر هفت حرف نازل شده است و نزدیک ترین امر برای امام ان است که بر اساس هفت وجه فتوی بدهد .  <ref>الخصال ص 358عن حماد ابن عثمان قال : قلت لأبی عبدالله علیه السلام : إن الأحادیث تختلف عنکم قال : فقال :إن القرآن نزل على سبعة أحرف وأدنى ما للامام أن یفتی على سبعة وجوه ، ثم قال : " هذا عطاؤنا فامنن أو أمسک بغیر حساب</ref>

اهل بیت ع از پیامبر ص نقل فرموده اند که :  

پیک وحی از جانب خداوند متعال بر من نازل شد که امرالهی بر ان تعلق گرفته است که قرآن را بر یک حرف قرائت کنی . به خداوند متعال عرضه داشتم که دستورت را بر امتم وسعت داده و اسان کن . بار دیگر امر الهی بر قرائت به یک حرف تکرار شد؛ برای بار سوم نیز همین اتفاق افتاد اما در مرحله چهارم خداوند متعال فرمود :  می توانی قرآن را بر هفت حرف قرائت نمائی نظربه اینکه در زمین از اغاز خلقتش، هفت عالم خلق شده است <ref> همان : عن عیسى بن عبدالله الهاشمی ، عن أبیه عن آبائه علیهم السلام قال : قال رسول الله صلى الله علیه وآله : أتانی آت من الله فقال : إن الله عز وجل یأمرک أن تقرأ القرآن على حرف واحد ، فقلت : یا رب وسع على أمتی فقال : إن الله عز وجل یأمرک أن تقرأ القرآن على حرف واحد ، فقلت : یا رب وسع على أمتی فقال : إن الله عز وجل یأمرک ( أن تقرأ القرآن على حرف واحد ، فقلت یا رب وسع على أمتی فقال : إن الله یأمرک أن تقرأ القرآن على سبعة أحرف خلق الله عز وجل فی الأرض منذ خلقها سبعة عالمین</ref>

در روایتی دیگر از امام باقر ع نقل شده است که : تفسیر قرآن بر هفت حرف می‌باشد که برخی از انها مربوط به گذشته و برخی از انها مربوط به اینده است که علم ان نزد ائمه ع می‌باشد .  <ref>بصائر الدرجات ص316 عن زرارة عن أبی جعفر علیه السلام قال تفسیر القرآن على سبعة أحرف منه ما کان و منه ما لم یکن بعد ذلک تعرفه الأئمة </ref>

در روایتی دیگر که از  امام علی ع نقل شده است بجای سبعه احرف ، سبعه اقسام ذکر شده است : قرآن از جانب خداوند بر هفت قسم نازل شده که هر یک از انها کفایت می کند و ان عبارتند از :. أمر وزجر وترغیب وترهیب وجدل ومثل وقصص. <ref>التفسیر الصافی ج 1ص59 عن أمیر المؤمنین ( علیه السلام ) أنه قال : إن الله تبارک وتعالى أنزل القرآن على سبعة أقسام کل قسم منها کاف شاف وهی : أمر وزجر وترغیب وترهیب وجدل ومثل وقصص </ref>

==ج - دیدگاه  عالمان فریقین در زمینه روایات نزول قرآن بر سبعه احرف :==

ایشان بعد از بیان ثبوت روایات مذکور در منابع معتبر اهل سنت و پذیرش انها <ref>البرهان ص211  ثبت فی الصحیحین من حدیث ابن عباس أن رسول الله صلى الله علیه وسلم قال : " أقرأنی جبریل على حرف فراجعته ، ثم لم أزل أستزیده فیزیدنی ، حتى انتهى إلى سبعة أحرف " . زاد مسلم : قال ابن شهاب : بلغنی أن تلک السبعة إنما هی فی الأمر الذی یکون واحدا لا یختلف فی حلال ولا حرام</ref>  به اختلاف گسترده اراء عالمان اهل سنت را در معنای سبعه احرف می پردازد :  

ابن عربی می گوید : در معنای سبعه احرف هیچ نصی و اثری دیده نشده است و بین عالمان درمعنای ان اختلاف است . ابوحاتم می گوید 35 دیدگاه در این زمینه وجود دارد و برخی معتقدند مراد و هدف  از سبعه احرف ، توسعه بر قاریان بوده از اینرو مفید حصر نمی‌باشد . <ref>همان ص 212-213...وقال ابن العربی : لم یأت فی معنى هذا السبع نص ولا أثر ، واختلف الناس فی تعیینها . وقال الحافظ أبو حاتم بن حبان البستی : اختلف الناس فیها على خمسة وثلاثین قولا وقد وقفت منها على کثیر ; فذهب بعضهم إلى أن المراد التوسعة على القارئ ولم یقصد به الحصر . والأکثر على أنه محصور فی سبعة ; ثم اختلفوا : هل هی باقیة إلى الآن نقرؤها ؟ أم کان ذلک أولا ؟ ثم استقر الحال بعده على قولین . .. ثم اختلفوا : هل استقر فی حیاته صلى الله علیه وسلم ، أم بعد وفاته ؟ والأکثرون على الأول ،..   

ایشان در ادامه 14قول را در معنای سبعه احرف بیان نموده و ضعیف ترین انرا قول دوم – که دران سبعه احرف بمعنی سبعه قرائت تفسیر شده است -  می داند .<ref>رک به : همان ص 214-230</ref>

ایشان سبعه احرف را نیز بمعنای "سبعه  احرف فی الاختلاف " دانسته و در تبیین ان می‌نویسد :

موارد اختلاف در هر کلامی از هفت نوع خارج نیست :  

7- اختلاف لغات و لهجه ها <ref>همان ص 109  والذی نختاره بنور الله وتوفیقه من بین تلک المذاهب والآراء هو ما ذهب إلیه الإمام أبوالفضل الرازی فی اللوائح إذ یقول الکلام لا یخرج عن سبعة أحرف فی الاختلاف :  الأول اختلاف الأسماء من إفراد وتثنیة وجمع وتذکیر وتأنیث  الثانی اختلاف تصریف الأفعال من ماض ومضارع وأمر  الثالث اختلاف وجوه الإعراب  الرابع الاختلاف بالنقص والزیادة  الخامس الاختلاف بالتقدیم والتأخیر</ref>  

ایشان در تبیین  مفاد  حدیث نزول قرآن علی سبعه احرف می‌نویسد :  

ایشان  تنوع قرائات را قائم مقام تعدد در ایات دانسته و انرا بیانگر نوعی بلاغت و اعجاز در جامعیت و کمال قرآن می داند مضافا انکه به رغم این همه  تنوع در قرآن  هیچگونه تناقضی نمی توان دران یافت بلکه ایات الهی هر یک مصدق و مفسر دیگری می‌باشد. <ref>مناهل العرفان فی علوم القرآن ج 1ص 149 .....والخلاصة : أن تنوع القراءات یقوم مقام تعدد الآیات. وذلک ضرب من ضروب البلاغة یبتدئ من جمال هذا الإیجاز وینتهی إلى کمال الإعجاز. أضف إلى ذلک ما فی تنوع القراءات من البراهین الساطعة والأدلة القاطعة على أن القرآن کلام الله وعلى صدق من جاء به وهو رسول الله صلى الله علیه وسلم فإن هذه الاختلافات فی القراءة على کثرتها لا تؤدی إلى تناقض فی المقروء وتضاد ولا إلى تهافت وتخاذل بل القرآن کله على تنوع قراءاته یصدق بعضه بعضا ویبین بعضه بعضا ویشهد بعضه لبعض على نمط واحد فی علو الأسلوب والتعبیر وهدف واحد من سمو الهدایة والتعلیم. وذلک من غیر شک یفید تعدد الإعجاز بتعدد القراءات والحروف </ref>

ایشان در جمع بین  روایات سبعه احرف و اختلافاتی که در مفادشان  وجود دارد می‌نویسد :

ایشان در نقد کسانی که سبعه احرف را بمعنای سبعه قرائات تفسیر کرده اند می‌نویسد   :  

کسانی که سبعه احرف در روایات را به سبعه قرائات حمل کرده اند قطع نظر از تکلفی که در تعیین این قرائات مرتکب شده اند دیدگاهشان با روایات دیگر که نزول قرآن را به حرف واحد دانسته و منشا اختلاف قرائات را اختلاف روات می داند منافات دارد.  <ref>التفسیر الصافی ج 1ص59 والتوفیق بین الروایات کلها أن یقال : إن للقرآن سبعة أقسام من الآیات وسبعة بطون لکل آیة ونزل على سبع لغات . واما حمل الحدیث على سبعة أوجه من القراءات ثم التکلف فی تقسیم وجوه القراءات على هذا العدد کما نقله فی مجمع البیان عن بعضهم فلا وجه له مع أنه یکذبه ما رواه فی الکافی باسناده عن زرارة عن أبی جعفر ( علیه السلام ) قال : إن القرآن واحد نزل من عند واحد ولکن الاختلاف یجیئ من قبل الرواة . وبإسناده عن الفضیل بن یسار قال : قلت لأبی عبدالله ( علیه السلام ) إن الناس یقولون إن القرآن نزل على سبعة أحرف . فقال : کذبوا أعداء الله ولکنه نزل على حرف واحد من عند الواحد ، ومعنى هذا الحدیث معنى سابقه والمقصود منهما واحد وهو أن القراءة الصحیحة واحدة الا أنه ( علیه السلام ) لما علم أنهم فهموا من الحدیث الذی رووه صحة القراءات جمیعا مع اختلافها کذبهم . وعلى هذا فلا تنافی بین هذین الحدیثین وشئ من أحادیث الأحرف أیضا</ref>

ایشان با اشاره  به استفاضه و اشتراک مفهومی روایات نزول قرآن علی سبعه احرف بین الفریقین می‌نویسد : در معنای سبعه احرف بین عالمان فریقین اختلاف بحدی است که  به 40 قول می رسد .  

ایشان  حل اختلافات مذکور در روایات را با توجه با قرائنی که در متن انها وجود دارد بدینگونه مطرح می کند :  

انچه که امر را در جمع فهم این روایات اسان می کند قرائنی است که در انها وجود دارد چون در برخی از انها امده است که مراد از هفت حرف عبارتست از: أمر وزجر وترغیب وترهیب وجدل وقصص ومثل  و در بعض دیگر امده است مراد از سبعه احرف عبارتست از : زجر وأمر وحلال وحرام ومحکم  متشابه

و از امام علی ع نیز نقل شده است که مراد از هفت حرف عبارتست از : أمر وزجر وترغیب - وترهیب وجدل ومثل وقصص  <ref>المیزان ج 3ص 74أقول والحدیث -"انزل القرآن على سبعة أحرف"- وإن کان مرویا باختلاف ما فی لفظه لکن معناها مروی مستفیضا والروایات متقاربة معنى روتها العامة والخاصة وقد اختلف فی معنى الحدیث اختلافا شدیدا ربما انهی إلى أربعین قولا والذی یهون الخطب أن فی نفس الاخبار تفسیرا لهذه السبعة الأحرف وعلیه التعویل . ففی بعض الاخبار : نزل القرآن على سبعة أحرف - أمر وزجر وترغیب وترهیب وجدل وقصص ومثل وفی بعضها : زجر وأمر وحلال وحرام ومحکم  متشابه وأمثال وعن علی علیه السلام : أن الله أنزل القرآن على سبعة أقسام - کل منها کاف شاف وهی أمر وزجر وترغیب - وترهیب وجدل ومثل وقصص </ref>

ایشان در کتاب ارزشمند " البیان فی تفسیر القرآن " با نگاه مقارن ، به  بررسی  عالمانه  و جامع  روایات مذکور پرداخته  و دیدگاه  قائلین به صحت  این روایات را  بصورت  مبسوط  مورد نقد قرار داده است  .خلاصه  نقدهای ایشان به روایات  نزول قرآن  علی سبعه احرف  ونیز اقوال مطرح شده در ان  بشرح ذیل می‌باشد :

1-مخالفت احادیث مذکور- نزول قرآن علی  سبعه احرف-  با روایات صحیحه ای که از ائمه معصومین  علیهم السلام وارد شده است :   

ایشان در این رابطه می‌نویسد : مفاد این احادیث با صحیحه زراره که نزول قرآن را بر حرف واحد دانسته و منشا اختلاف در قرائات را راویان می داند مخالف است . در روایتی دیگر امام صادق ع قول به نزول قرآن بر سبعه احرف را به دشمنان اسلام نسبت داده و انرا دروغ می داند و اظهار می فرماید : ...ولکنه – قرآن -  نزل على حرف واحد من عند الواحد قرآن. <ref>البیان فی تفسیر القرآن  ص177 وهی مخالفة لصحیحة زرارة عن أبی جعفر علیه السلام قال :" إن القرآن واحد نزل من عند واحد ، ولکن الاختلاف یجئ من قبل الرواة " وقد سأل الفضیل بن یسار أبا عبدالله علیه السلام فقال : إن الناس یقولون : إن القرآن نزل على سبعة أحرف . فقال أبو عبدالله علیه السلام : " کذبوا - أعداء الله - ولکنه نزل على حرف واحد من عند الواحد "</ref>

ایشان بعد از ذکر حدیث مذکور  می‌نویسد :  

2-تهافت  و تناقض  در متن روایات مذکور :

ایشان  در تبیین  ایراد  مذکور می فرماید :

ایشان  درادامه نمونه های دیگری از تناقض  را در روایات مذکور بیان  می کند.<ref>البیان ص177 فمن التناقض أن بعض الروایات دل على أن جبرئیل أقرأ النبی صلى الله علیه وآله وسلم على حرف فاستزاده النبی صلى الله علیه وآله وسلم فزاده ، حتى انتهى إلى سبعة أحرف ، وهذا یدل على أن الزیادة کانت على التدریج ، وفی بعضها أن الزیادة کانت مرة واحدة فی المرة الثالثة ، وفی بعضها أن الله أمره فی المرة الثالثة أن یقرأ القرآن على ثلاثة أحرف ، وکان الامر بقراءة سبع فی المرة الرابعة ومن التناقض أن بعض الروایات یدل على أن الزیادة کلها کانت فی مجلس واحد ، وأن طلب النبی صلى الله علیه وآله وسلم الزیادة کان بإرشاد میکائیل ، فزاده جبرئیل حتى بلغ سبعا ، وبعضها یدل على أن جبرئیل کان ینطلق ویعود مرة بعد مرة . ومن التناقض أن بعض الروایات یقول : إن أبی دخل المسجد ، فرأى رجلا یقرأ على خلاف قراءته . وفی بعضها أنه کان فی المسجد ، فدخل رجلان وقرءا على خلاف قراءته . وقد وقع فیها الاختلاف أیضا فیما قاله النبی - صلى الله علیه وآله وسلم - لأبی . . إلى غیر ذلک من الاختلاف</ref>

3-عدم تناسب در سئوال و جواب برخی از روایات مذکور :  

در یکی از روایات تعدد قرائات به نقل از ابن مسعود امده است که اظهار داشت  در تعداد ایات سوره ای از قرآن با جمعی اختلاف داشتیم ؛ بنزد رسول الله ص امده و به حضرتش عرضه داشتیم که در قرائت با یکدیگر اختلاف داریم. پیامبر ص برافروخته شده و از شدت ناراحتی فرمود :امتهای قبل ازشما بسبب همین اختلافات هلاک شدند انگاه امام علی ع از ناحیه پیامبر ص بما فرمود : قرآن را بهمان گونه که تعلیم داده شده اید قرائت کنید .  <ref>مسند احمد ج 1ص106 ؛کنزالعمال ج 2ص 339: عن عاصم عن زر عن عبدالله ابن مسعود قال : " تمارینا فی سورة من القرآن ، فقلنا : خمس وثلاثون ، أو ست وثلاثون آیة . قال : فانطلقنا إلى رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم فوجدنا علیا یناجیه . قال : فقلنا إنما اختلفنا فی القراءة . قال : فاحمر وجه رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم وقال : إنما هلک من کان قبلکم باختلافهم بینهم . قال : ثم أسر إلى علی شیئا . فقال لنا علی : إن رسول الله یأمرکم أن تقرأوا کما علمتم</ref>  

ایه الله خوئی ره در نقد روایت مذکور می‌نویسد : در سئوال و جوابی که در این روایت بیان گردیده است تناسبی وجود ندارد چون اختلاف اصلی بین ابن مسعود و دیگران در تعداد ایات یک سوره می‌باشد در حالی که سئوالشان از پیامبرص در زمینه اختلاف درقرائت و در پاسخ پیامبر ص  نیز به مطلب دیگری پرداخته شده است . در نتیجه بین سئوال و جواب ارتباطی وجود ندارد.<ref>البیان فی تفسیر القرآن ص178 ومن عدم التناسب بین السؤال والجواب ، ما فی روایة ابن مسعود من قول علی علیه السلام إن رسول الله - صلى الله علیه وآله وسلم - یأمرکم أن تقرؤا کما علمتم . فإن هذا الجواب لا یرتبط بما وقع فیه النزاع من الاختلاف فی عدد الآیات </ref>

4- عدم معنای معقول  برای روایات  سبعه احرف :  

متن گفتار ایشان در این زمینه عبارتست از : أضف إلى جمیع ذلک أنه لا یرجع نزول القرآن على سبعة أحرف إلى معنى معقول ، ولا یتحصل للناظر فیها معنى صحیح .  <ref>البیان فی تفسیر القرآن ص 178</ref>

ایه الله خوئی در این رابطه می فرماید در تفسیر سبعه احرف هفت معنا بیان شده است :  

وجه اول :  المعانی المتقاربة :

ایشان در تبین معنای مذکور می‌نویسد :  

ایشان دلیل قائلین به احتمال مذکور را برخی از روایات می داند؛ از جمله انکه در ذیل ایه" إنما یعلمه بشر 16 : 103 "  امده است پیامبرص توسط فردی که وحی را  می نگاشت مفتون گردید . بدینگونه که پیامبرص وقتی  کلماتی نظیر : سمیع علیم ، أو عزیز حکیم ، که در  اواخر ایات قرار گرفته است  به کاتب  املا می‌نمود ،  ان شخص  از پیامبرص – در حالی که ان حضرت در حال دریافت ادامه وحی بود- .   

درزمینه جزئیات مطالب وحی شده می پرسید که ایا اخر ایات نازل شده ،  عزیز حکیم است یا  سمیع علیم ،یا عزیز علیم " ؟ پیامبر ص فرمود هرکدام را که بنویسی کافی است . کاتب گفت پیامبرص کیفیت نوشتن اخر ایات را بمن واگذار کرده است پس من هر چه را که بخواهم بنویسم . <ref>البیان فی تفسیر القرآن ص 178-180 عن ابن شهاب . قال : " أخبرنی سعید بن المسیب أن الذی ذکر الله تعالى ذکره : " إنما یعلمه بشر 16 : 103 " إنما افتتن أنه کان یکتب الوحی ، فکان یملی علیه رسول الله - صلى الله علیه وآله وسلم - سمیع علیم ، أو عزیز حکیم ، وغیر ذلک من خواتم الآی ، ثم یشتغل عنه رسول الله - صلى الله علیه وآله وسلم - وهو على الوحی ، فیستفهم رسول الله - صلى الله علیه وآله وسلم - فیقول : " أعزیز حکیم ، أو سمیع علیم ، أو عزیز علیم " ؟ فیقول له رسول الله - صلى الله علیه وآله وسلم - أی ذلک کتبت فهو کذلک ، ففتنه ذلک . فقال : إن محمدا أوکل ذلک إلی فاکتب ما شئت " . .</ref>.

ایشان سپس به روایت دیگری که قائلین  وجه نخست بدان استناد نموده اند اشاره نموده  و می‌نویسد : واستدلوا أیضا على ذلک بما تقدم من الروایات الدالة على التوسعة : " ما لم تختم آیة رحمة بعذاب ، أو آیة عذاب برحمة " <ref>همان ص 180</ref>

مفاد روایت مذکورتوسعه مردم در امر قرائت قرآن است مادامی که رحمت را به عذاب و عذاب را به رحمت تغییر ندهند .<ref>جامع البیان عن تاویل القرآن ج 1ص 25 عن أبی هریرة أنه قال : " قال رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم : إن هذا القرآن انزل على سبعة أحرف ، فاقرأوا ولا حرج ، ولکن لا تختموا ذکر رحمة بعذاب ، ولا ذکر عذاب برحمة</ref>

اشکال  به وجه اول :   

ایه الله خوئی  درتبیین  اشکال مذکور می فرماید :  

شاید بتوان معنای مذکور را در برخی از ایات قرآن تصور نمود اما در بیشتر ایات قرآن این معنا متصور نخواهد بود . <ref>البیان فی تفسیر القرآن ص 180أولا : ان هذا إنما یتم فی بعض معانی القرآن ، التی یمکن أن یعبر عنها بألفاظ سبعة متقاربة  ومن الضروری أن أکثر القرآن لا یتم فیه ذلک ، فکیف تتصور هذه الحروف السبعة التی نزل بها القرآن ؟ .</ref>

2- وجه اول ، سبب نابودی اساس  قرآن می‌گردد :  

ایشان در بیان ایراد مذکور می فرماید :  

هر گاه براساس این روایات مردم را در قرائت قرآن مجاز بدانیم که الفاظ قرآن را به کلماتی مشابه ان تغییر دهند قطعا  این امر بتدریج سبب هدم قرآن می‌گردد . بعنوان نمونه : ایا هیچ عاقلی خود را مجاز می داند سوره یس را بدینگونه قرائت کند : یس ، والذکر العظیم ، إنک لمن الأنبیاء ، على طریق سوی ، إنزال الحمید الکریم ، لتخوف قوما ما خوف أسلافهم فهم ساهون "

در حالی که پیامبرص  بر اساس ایه" قل ما یکون لی أن أبدله من تلقاء نفسی إن أتبع إلا ما یوحى إلی 10 : 15 " حق تبدیل کلمات قرآن را ندارد پس چگونه دیگران حق چنین تغییری را خواهند داشت .

از طرفی در برخی از روایات امده است که پیامبر ص حتی از تغییر در کلمات دعا به کلمات مشابه نهی می‌نمود پس چگونه تغییر و تبدیل کلمات قرآن را تجویز می‌کرد.  <ref>همان ص 180-181: ثانیا : إن کان المراد من هذا الوجه أن النبی - صلى الله علیه وآله وسلم - قد جوز تبدیل کلمات القرآن الموجودة بکلمات أخرى تقاربها فی المعنى - ویشهد لهذا بعض الروایات المتقدمة - فهذا الاحتمال یوجب هدم أساس القرآن ، المعجزة الأبدیة ، والحجة على جمیع البشر ، ولا یشک عاقل فی أن ذلک یقتضی هجر القرآن المنزل ، وعدم الاعتناء بشأنه . وهل یتوهم عاقل ترخیص النبی - صلى الله علیه وآله وسلم - أن یقرأ القارئ " یس ، والذکر العظیم ، إنک لمن الأنبیاء ، على طریق سوی ، إنزال الحمید الکریم ، لتخوف قوما ما خوف أسلافهم فهم ساهون " فلتقر عیون المجوزین لذلک . سبحانک اللهم إن هذا إلا بهتان عظیم . وقد قال الله تعالى : " قل ما یکون لی أن أبدله من تلقاء نفسی إن أتبع إلا ما یوحى إلی 10 : 15 " وإذا لم یکن للنبی أن یبدل القرآن من تلقاء نفسه ، فکیف یجوز ذلک لغیره ؟ وإن رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم - علم براء بن عازب دعاء کان فیه : " ونبیک الذی أرسلت " فقرأ براء " ورسولک الذی أرسلت " فأمره - صلى الله علیه وآله وسلم – أن لا یضع الرسول موضع النبی. فإذا کان هذا فی الدعاء ، فماذا یکون الشأن فی القرآن ؟ </ref>  

ایشان درادامه ایراد وجه نخست -معنای "نزول قرآن علی سبعه احرف "- می فرماید :  

هر گاه مراد از وجه نخست – المعانی المتقاربه – این است که پیامبر ص قرآن را به حروف هفتگانه قرائت می‌نمود در اینصورت بر گوینده این سخن لازم است بر اثبات گفتارش دلیل  اورد بجهت انکه خداوند بر اساس ایه حفظ وعده به محافظت از قرآن را داده است .<ref>همان ص 181  وإن کان المراد من الوجه المتقدم أن النبی - صلى الله علیه وآله وسلم - قرأ على الحروف السبعة - ویشهد لهذا کثیر من الروایات المتقدمة - فلا بد للقائل بهذا أن یدل على هذه الحروف السبعة التی قرأ بها النبی - صلى الله علیه وآله وسلم - لان الله سبحانه قد وعد بحفظ ما أنزله : " إنا نحن نزلنا الذکر وإنا له لحافظون 9 : 15 " .</ref>

3- توسعه قرائات بمعنای مذکور سبب بروز نقمت و منازعات بین مسلمین می‌گردد :  

ایشان در تبیین نقد سوم بر وجه نخست می‌نویسد :  

بر اساس روایات سبعه احرف حکمت نزول قرآن بر این اساس بجهت توسعه بر امت بوده است در حالی که اختلاف قرائات سبب منازعات گسترده در جوامع اسلامی گردید بگونه ای که برخی دیگران را تکفیر می‌کردند . شدت این اختلافات بگونه ای بود که در عهد عثمان مصاحف مختلف جمع اوری  و همه انان بجز مصحف واحد – که مردم  مامور به استفاده از ان گردیدند – سوزانده شدند .<ref>البیان فی تفسیر القرآن ص 182-180 ثالثا : أنه صرحت الروایات المتقدمة بأن الحکمة فی نزول القرآن على سبعة أحرف هی التوسعة على الأمة ، لأنهم لا یستطیعون القراءة على حرف واحد ، وأن هذا هو الذی دعا النبی الاستزادة إلى سبعة أحرف . وقد رأینا أن اختلاف القراءات أوجب أن یکفر بعض المسلمین بعضا . حتى حصر عثمان القراءة بحرف واحد ، وأمر بإحراق بقیة المصاحف ...</ref>  

ایشان در پایان نقد احتمال نخست می فرماید : سستی وجه نخست بحدی است که متاخرین از اهل سنت بطور کلی انرا مردود می دانند و برخی بهمین جهت روایات سبعه احرف را از جمله روایات مشکل و متشابه می دانند .

وجه دوم : الأبواب السبعة  

ایه الله خوئی در تبیین وجه دوم می فرماید :  

وجه دوم ان است که بگوئیم مراد از حروف سبعه ، ابواب هفتگانه است که قرآن بر اساس ان نازل شده است که عبارتند از : زجر ، وأمر ، وحلال ، وحرام ، ومحکم ، ومتشابه ، وأمثال .

ایشان مستند روائی این وجه را اینچنین  بیان می کند که پیامبر ص فرمود: نخستین کتاب الهی از باب واحد و بر حرف واحدی نازل گردید اما قرآن از  هفت باب  و بر هفت حرف نازل گردید که عبارتند از : زجر ، وأمر ، وحلال ، وحرام ،ومحکم ، ومتشابه ، وأمثال ؛ پس حلال قرآن را حلال و حرامش را حرام بدانید؛ اوامر انرا بجا اورده و از نواهی اش اجتناب نمائید ؛از امثال ان عبرت گرفته به محکماتش عمل و به متشابهاش ایمان بیاورید و بگوئید  به همه انچه  از ناحیه خداوند است ایمان داریم ."<ref>همان إن المراد بالأحرف السبعة هی الأبواب السبعة التی نزل منها القرآن وهی زجر ، وأمر ، وحلال ، وحرام ، ومحکم ، ومتشابه ، وأمثال .عن ابن مسعود عن النبی صلى الله علیه وآله وسلم أنه قال :" کان الکتاب الأول نزل من باب واحد على حرف واحد ، ونزل القرآن من سبعة أبواب وعلى سبعة أحرف : زجر ، وأمر ، وحلال ، وحرام ،ومحکم ، ومتشابه ، وأمثال . فأحلوا حلاله ، وحرموا حرامه ، وافعلوا ما أمرتم به ، وانتهوا عما نهیتم عنه ،واعتبروا بأمثاله ، واعملوا بمحکمه ، وآمنوا بمتشابهه ،وقولوا آمنا به کل من عند ربنا</ref>

ایشان در نقد وجه دوم – الابواب السبعه -  می فرماید :

1-احتمال دوم بر خلاف ظاهر روایات "نزول قرآن بر سبعه احرف" است :  

2-روایت  الابواب السبعه معارض با روایات دیگر است :  

ایشان در این رابطه می فرماید :  

روایت سبعه ابواب با روایت ابن مسعود که نزول قرآن را بر پنج باب می داند معارض است : حلال ، وحرام ، ومحکم ، ومتشابه ، وأمثال <ref>البیان فی تفسیر القرآن ص..184. أن هذه الروایة معارضة بروایة أبی کریب ، بإسناده عن ابن مسعود  قال : إن الله أنزل القرآن على خمسة أحرف : حلال ، وحرام ، ومحکم ، ومتشابه ، وأمثال</ref>  

ایشان در این زمینه می‌نویسد : وجه دوم با فلسفه نزول قرآن به  سبعه احرف که تسهیل امر بر امت بود منافات خواهد داشت بجهت انکه ارتباطی بین وجه دوم – ابواب سبعه – با تسهیل امر بر امت نخواهد بود . <ref>همان... أن اختلاف معانی القرآن على سبعة أحرف لا یناسب ما ذلت علیه الأحادیث المتقدمة من التوسعة على الأمة ، لأنها لا تتمکن من القراءة على حرف واحد </ref>

ایشان در این زمینه می‌نویسد : در برخی از روایات سبعه احرف امده است که مراد از ان حروفی است که بین قراء در قرائتشان نسبت به انها اختلاف است .بدیهی است این معنا ارتباطی با سبعه ابواب نخواهد داشت- .<ref>البیان فی تفسیر القرآن ص 184 أن فی الروایات المتقدمة ما هو صرح فی أن الحروف السبعة هی الحروف التی کانت تختلف فیها القراء ، وهذه الروایة إذا تمت دلالتها لا تصلح قرینة على خلافها .</ref>

وجه سوم :  الأبواب السبعة بمعنى آخر  

ایه الله خوئی در تبیین وجه سوم  می فرماید : بر اساس برخی از روایات مراد از سبعه احرف، ابواب سبعه ذیل می‌باشد: الامر ، والزجر ، والترغیب ، والترهیب ، والجدل ، والقصص ، والمثل .  

ایشان در نقد  وجه سوم می فرماید : نقدهای وجه دوم در اینجا نیز جاری می‌باشد :  وجوابه یظهر مما قدمناه فی الوجه الثانی . <ref>همان ص 185 إن الحروف السبعة هی : الامر ، والزجر ، والترغیب ، والترهیب ، والجدل ، والقصص ، والمثل . واستدل على ذلک بروایة محمد بن بشار ، بإسناده عن أبی قلامة . قال :" بلغنی أن النبی صلى الله علیه وآله وسلم قال : انزل القرآن على سبعة أحرف : أمر ، وزجر ، وترغیب ، وترهیب ، وجدل ، وقصص ، ومثل ".</ref>

وجه چهارم :  اللغات الفصیحة  

ایشان در بیان  وجه چهارم  می فرماید :  

مراد از سبعه احرف ، لغات فصیح اعراب است که در قرآن ذکر شده است که برخی بلغة قریش ، برخی به لغة هذیل ، وبرخی  به لغة هوازن ، برخی به لغة یمن ، برخی  به لغة کنانة ، برخی به لغة تمیم ، وبعضی دیگر  به لغة ثقیف می‌باشد.<ref>همان ص 185  إن الأحرف السبعة هی اللغات الفصیحة من لغات العرب ، وأنها متفرقة فی القرآن فبعضه بلغة قریش ، وبعضه بلغة هذیل ، وبعضه بلغة هوازن ، ووبعضه بلغة الیمن ، وبعضه بلغة کنانة ، وبعضه بلغة تمیم ، وبعضه بلغة ثقیف .ونسب هذا القول إلى جماعة ، منهم : البیهقی ، والأبهری ، وصاحب القاموس</ref>

نقد وجه چهارم :

ایراد اول : وجه چهارم - اللغات الفصیحة - بر خلاف ظاهر روایات نزول القرآن علی سبعه احرف است :  

ایراد  نخست  ایشان به وجه چهارم این است که : در روایات سبعه احرف ، مراد از ان بیان گردیده است بنابر این حمل ان به معنای دیگر خلاف ظاهر خواهد بود .<ref>همان ص 185: ان الروایات المتقدمة قد عینت المراد من الأحرف السبعة ، فلا یمکن حملها على أمثال هذه المعانی التی لا تنطبق على موردها .</ref>

ایراد دوم : تنافی وجه چهارم با برخی از  روایات :   

گفتار ایشان  در بیان ایراد دوم  این است که :  

این وجه با مفاد برخی روایات که نزول قرآن را به لغات دیگر می داند مخالف است مضافا به اینکه حمل حروف سبعه به لغات هفتگانه قول بدون دلیل است. <ref>همان  ص 185-186: ان حمل الأحرف على اللغات ینافی ما روی عن عمر من قوله : نزل القرآن بلغة مضر وانه أنکر على ابن مسعود قراءته " عتى حین " أی حتى حین ، وکتب إلیه أن القرآن لم ینزل بلغة هذیل ، فأقرئ الناس بلغة قریش ، ولا تقرئهم بلغة هذیل. وما روی عن عثمان أنه قال : " للرهط القرشیین الثلاثة ، إذا اختلفتم أنتم وزید بن ثابت فی شئ من القرآن فاکتبوه بلسان قریش ، فإنما نزل بلسانهم ". وما روى من : " أن عمر وهشام بن حکیم اختلفا فی قراءة سورة الفرقان ، فقرأ هشام قراءة . فقال رسول الله - صلى الله علیه وآله وسلم - هکذا أنزلت ، وقرأ عمر قراءة غیر تلک القراءة . فقال رسول الله - صلى الله علیه وآله وسلم - هکذا أنزلت ، ثم قال رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم : إن هذا القرآن أنزل على سبعة أحرف ".فإن عمر وهشام کان کلاهما من قریش ، فلم یکن حینئذ ما یوجب اختلافهما فی القراءة ، ویضاف إلى جمیع ذلک أن حمل الأحرف على اللغات قول بغیر علم ، وتحکم من غیر دلیل .</ref>

ایراد سوم : توالی فاسد بر وجه چهارم  

سومین  نقد ایه الله خوئی به وجه چهارم  این است که :  

  وإن أرادوا أن القرآن مشتمل على لغات أخرى ، ولکنها تتحد مع لغة قریش ، فلا وجه للحصر بلغات سبع ، فإن فی القرآن ما یقرب من خمسین لغة . فعن أبی‌بکر الواسطی : فی القرآن من اللغات خمسون لغة ، وهی لغات قریش ، وهذیل ، وکنانة ، وخثعم ، والخزرج ، وأشعر ،ونمیر .</ref> .

وجه پنجم : لغات مضر

ایشان در تبیین  وجه پنجم می فرماید :  

مراد از سبعه احرف لغات هفتگانه ازلغات مضر است که در قرآن بصورت پراکنده ذکر شده است : لغات قریش ، وأسد ، وکنانة ، وهذیل ، وتمیم ، وضبة ، وقیس .

ایشان در نقد این وجه می فرماید : تمام نقدهای وجه چهارم به این وجه نیز وارد است .<ref>هما ن ص 187 إن الأحرف السبعة هی سبع لغات من لغات مضر خاصة . وإنها متفرقة فی القرآن ، وهی لغات قریش ، وأسد ، وکنانة ، وهذیل ، وتمیم ، وضبة ، وقیس . ویرد علیه جمیع ما أوردناه على الوجه الرابع

وجه ششم : الاختلاف فی القراءات  

ایه الله خوئی در تبیین  وجه ششم می فرماید :  

برخی معتقدند مراد از حروف سبعه اختلافات هفتگانه در قرائات بشرح ذیل می‌باشد :   

-اختلاف در صورت و معنا  نظیر :  " وطلح منضود وطلع منضود "تغییر بسبب -اختلاف در  تقدیم و تأخیر نظیر : " وجاءت سکرة الموت بالحق ، وجاءت سکرة الحق بالموت "  

-اختلاف در زیاده و نقصان نظیر:  " تسع وتسعون نعجة أنثى . وأما الغلام فکان کافرا وکان أبواه مؤمنین . فإن الله من بعد اکراههن لهن غفور رحیم ".<ref>همان ص 187 إن الأحرف السبعة هی وجوه الاختلاف فی القراءات . قال بعضهم : إنی تدبرت وجوه الاختلاف فی القراءة فوجدتها سبعا  فمنها ما تتغیر حرکته ولا یزول معناه ولا صورته مثل :  " هن أطهر لکم " بضم أطهر وفتحه . ومنها ما تتغیر صورته ویتغیر معناه بالاعراب مثل : " ربنا باعد بین أسفارنا " بصیغة الامر والماضی . ومنها ما تبقى صورته ویتغیر معناه باختلاف الحروف مثل : " کالعهن المنفوش وکالصوف المنفوش "  ومنها ما تتغیر صورته ومعناه مثل : " وطلح منضود وطلع منضود " . ومنها بالتقدیم والتأخیر مثل : " وجاءت سکرة الموت بالحق ، وجاءت سکرة الحق بالموت "  ومنها بالزیادة والنقصان : " تسع وتسعون نعجة أنثى . وأما الغلام فکان کافرا وکان أبواه مؤمنین . فإن الله من بعد اکراههن لهن غفور رحیم "</ref>  

نقد وجه ششم :  

ایراد اول : عدم دلیل بر ادعای مذکور – ادعای بی دلیل –

ایشان می فرماید : اولا دلیلی بر اثبات وجه نخست وجود ندارد بویژه انکه مخاطبین روایات مذکور شناختی نسبت به انواع اختلاف در قرائات نداشتند .<ref>همان ص 187: 1-أن ذلک قول لا دلیل علیه ، ولا سیما أن المخاطبین فی تلک الرویات لم یکونوا یعرفون من ذلک شیئا</ref>  

ایراد دوم :  تغیر و عدم تغیر معنا سبب انقسام اختلاف قرائت به دو وجه  نمی‌شود :  

ایراد سوم : بقاء صورت لفظ و عدم بقاء ان ، سبب انقسام قرائت به دو وجه نمی‌گردد :  

ثالثا : یکی از وجوه ذکر شده در اختلاف قرائات بقاء صورت و عدم بقاء صورت لفظ بود باید گفت این نوع اختلاف نیز سبب اختلاف در قرائت نمی‌گردد چون بقاء صورت، مربوط به مکتوب می‌باشددر حالی که قرآن نازل شده از ناحیه خداوند بصورت مقروء – خوانده شده – بر پیامبر ص می‌باشد -

ایراد چهارم : مخالفت وجه ششم  با نص روایات نزول قرآن بر حرف واحد  

رابعا نص روایات مذکور ان است که قرآن بر حرف واحد نازل  شده است و از طرفی شکی نیست که مراد از حرف واحد ، یکی از موارد اختلافات هفتگانه ای که ذکر شد نیست .<ref>همان : 4 - ان صریح الروایات المتقدمة أن القرآن نزل فی ابتداء الامر على حرف واحد  ومن البین أن المراد بهذا الحرف الواحد لیس هو أحد الاختلافات المذکورة ، فکیف یمکن أن یراد بالسبعة مجموعها !</ref>

ایراد پنجم : کثرت موارد اتفاق و اشتراک در قرآن   

خامسا: در بسیاری از موارد بین قراء در قرائت اتفاق حاکم است بنابر این اقسام مذکور به انضمام موارد هفتگانه ، هشت قسم خواهد بود . <ref>همان : 4 - ان صریح الروایات المتقدمة أن القرآن نزل فی ابتداء الامر على حرف واحد  ومن البین أن المراد بهذا الحرف الواحد لیس هو أحد الاختلافات المذکورة ، فکیف یمکن أن یراد بالسبعة مجموعها !</ref>

ایراد ششم : خروج وجه ششم از مورد روایات نزول قرآن علی سبعه احرف – اختلاف در کلمات - :  

وجه  هفتم : اختلاف قرائات بمعنای دیگر :  

ایشان در تبیین این وجه می فرماید :  

مراد از سبعه احرف اختلاف قرائات بمعنای ذیل می‌باشد :  

اختلاف لغات " اللهجات "نظیر : فتح ، وإمالة ، وترقیق ، وتفخیم ، واظهار ، وادغام ،<ref>همان ص 189 ان الأحرف السبعة هی وجوه الاختلاف فی القراءة ، ولکن بنحو آخر غیر ما تقدم . وهذا القول اختاره الزرقانی ، وحکاه عن أبی الفضل الرازی فی اللوائح . فقال : الکلام لا یخرج عن سبعة أحرف فی الاختلاف :  الأول : اختلاف الأسماء من إفراد ، وتثنیة ، وجمع ، وتذکیر ، وتأنیث . الثانی : اختلاف تصریف الافعال من ماض ، ومضارع ، وأمر . الثالث : اختلاف الوجوه فی الاعراب . الرابع : الاختلاف بالنقص والزیادة . الخامس : الاختلاف بالتقدیم والتأخیر . السادس : الاختلاف بالابدال . السابع : اختلاف اللغات " اللهجات " کالفتح ، والإمالة ، والترقیق ، والتفخیم ، والاظهار ، والادغام ، ونحو ذلک .</ref>

نقد وجه هفتم :  

اولا ایراد اول و چهارم و پنجم وجه سابق بر این وجه نیز وارد می‌گردد. مضافا به اینکه : اختلاف در اسماء  و افعال سبب انقسام اختلاف به دو قسم نمی‌گردد بجهت انکه  قدر جامع هر دو انها اختلاف در هیئت می‌باشد بنابر این هر گاه بخواهیم تمام خصوصیات را در این تقسیم ملاحظه کنیم اقسام بیشتر از این موارد خواهد شد بدین معنا که در اینصورت هر کدام از موارد مفرد و تثنیه و جمع و مذکر و مونث و ماضی و مضارع و امر و....اقسام مستقلی خواهند بود.  <ref>همان ص 189- 190 ویرد علیه ما أوردناه على الوجه السادس فی الاشکال الأول والرابع والخامس منه ،ویرده أیضا : أن الاختلاف فی الأسماء یشترک مع الاختلاف فی الافعال فی کونهما اختلافا فی الهیئة ، فلا معنى لجعله قسما آخر مقابلا له . ولو راعینا الخصوصیات فی هذا التقسیم لوجب علینا أن نعد کل واحد من الاختلاف فی التثنیة ، والجمع ، والتذکیر ، والتأنیث ، والماضی ، والمضارع ، والامر قسما مستقلا . ویضاف إلى ذلک أن الاختلاف فی الادغام ، والاظهار ، والروم ، والاشمام ، والتخفیف والتسهیل فی اللفظ الواحد لا یخرجه عن کونه لفظا واحدا . وقد صرح بذلک ابن قتیبة على ما حکاه الزرقانی عنه.</ref>  

1- اختلاف در هیئت کلمه بدون اختلا درماده نظیر :  اختلاف فی لفظ " باعد " بین صیغة ماضی و امر ، ودر کلمة " أمانتهم " بین جمع وافراد .

2- اختلاف در  مادة کلمة بدون هیئت نظیر :  هیئتها ، اختلاف در لفظة " ننشرها " بین الراء والزی .

6- اختلاف به زیادة ونقصان <ref>همان : والصحیح أن وجوه الاختلاف فی القراءة ترجع إلى ستة أقسام : الأول : الاختلاف فی هیئة الکلمة دون مادتها ، کالاختلاف فی لفظة " باعد " بین صیغة الماضی والامر ، وفی کلمة " أمانتهم " بین الجمع والافراد . الثانی : الاختلاف فی مادة الکلمة دون هیئتها ، کالاختلاف فی لفظة " ننشرها " بین الراء والزی .الثالث : الاختلاف فی المادة والهیئة کالاختلاف فی " العهن والصوف " .الرابع : الاختلاف فی هیئة الجملة بالاعراب ، کالاختلاف " وأرجلکم " بین النصب والجر .الخامس : الاختلاف بالتقدیم والتأخیر ، وقد تقدم مثال ذلک .السادس : الاختلاف بالزیادة والنقیصة ، وقد تقدم مثاله أیضا</ref>

وجه هشتم : مراد از سبعه احرف در روایات  بیان کثرت است :  

ایشان در تبیین وجه هشتم می فرماید :  

نقد وجه هشتم : این وجه مخالف ظاهر روایات سبعه احرف است :  

این قول بر خلاف ظهور بلکه خلاف نص روایات سبعه احرف بوده و اساسا انرا نمی توان قول مستقلی دانست چون معنای حروف سبعه در ان بیان نشده است.<ref>همان ص 190 ان لفظ السبعة یراد منه الکثرة فی الآحاد ، کما یراد من لفظ السبعین والسبعمائة الکثرة فی العشرات أو المئات . ونسب هذا القول إلى القاضی عیاض ومن تبعه . ویرده : ان هذا خلاف ظاهر الروایات ، بل خلاف صریح بعضها على أن هذا لا یعد قولا مستقلا عن الوجوه الأخرى ، لأنه لم یعین معنى الحروف فیه ، فلا بد وان یراد من الحروف أحد المعانی المذکورة فی الوجوه المتقدمة ویرد علیه ما یرد من الاشکال على تلک الوجوه</ref>

وجه نهم : مراد از سبعه احرف در روایات قرائات سبعه است :  

نقد وجه نهم :  

ایشان در نقد وجه مذکور می فرماید :  

اگر مراد از قرائات سبعه ، قرائات قراء سبعه معروف ا ست بطلانش در مبحث تواتر قرائات اثبات گردید.  <ref>رک به :  البیان فی تفسیر القرآن ص 160-164 ؛ ضمنا در رساله حاضر در مبحث "تبیین موضوع" قسمت 7"-1-لزوم تفکیک  بین قرائات سبعه و روایات سبع احرف" ، وجه نهم مورد نقد قرار گرفته است .</ref>   

وجه دهم : لهجه های گوناگون

ایشان در تبیین وجه مذکور می فرماید :  

این قول که مختار رافعی است بیانگر ان است که اقوام مختلف عرب از لهجه های گوناگونی برخورد بوده و برخی از انها در تلفظ حروف خاص با یکدیگر اختلاف دارند از اینرو جهت تسهیل بر امت لهجه های گوناگون بر اساس روایات مذکور مشروعیت داشته و ایرادی به ان وارد نیست .<ref>همان ص 192 إن الأحرف السبع یراد بها اللهجات المختلفة فی لفظ واحد ، اختاره الرافعی فی کتابه.وتوضیح القول : أن لکل قوم من العرب لهجة خاصة فی تأدیة بعض الکلمات ، ولذلک نرى العرب یختلفون فی تأدیة الکلمة الواحدة حسب اختلاف لهجاتهم فالقاف فی کلمة " یقول " مثلا یبدلها العراقی بالکاف الفارسیة ، ویبدلها الشامی بالهمزة ، وقد أنزل القرآن على جمیع هذه اللهجات للتوسعة على الأمة ، لان الالتزام بلهجة خاصة من هذه اللهجات فیه تضییق على القبائل الأخرى التی لم تألف هذه اللهجة ، والتعبیر بالسبع إنما هو رمز إلى ما ألفوه من معنى الکمال فی هذه اللفظة ، فلا ینافی ذلک کثرة اللهجات العربیة ، وزیادتها على السبع</ref>

نقد وجه دهم :  

ایه الله خوئی ره  با اینکه وجه مذکور را احسن الوجوه  دانسته اما ایراداتی را بدان وارد می داند :  

.خامسا لازمه وجه مذکور جواز قرائت به لهجه ها ی گوناگون می‌باشد در حالی که این امر خلاف سیره مسلمین می‌باشد. <ref>همان ص 192-193"وهذا الوجه - على أنه أحسن الوجوه التی قیلت فی هذا المقام - غیر تام أیضا : لأنه ینافی ما ورد عن عمر وعثمان من أن القرآن نزل بلغة قریش ، وأن عمر منع ابن مسعود من قراءة " عتى حین " . - ولأنه ینافی مخاصمة عمر مع هشام بن حکیم فی القراءة ، مع أن کلیهما من قریش .ولأنه ینافی مورد الروایات ، بل وصراحة بعضها فی أن الاختلاف کان فی جوهر اللفظ ، لا فی کیفیة أدائه ، وان هذا من الأحرف التی نزل بها القرآن .ولان حمل لفظ السبع - على ما ذکره خلاف - ظاهر الروایات ، بل وخلاف صریح بعضها .ولان لازم هذا القول جواز القراءة فعلا باللهجات المتعددة ، وهو خلاف السیرة القطعیة من جمیع المسلمین ،</ref>  

خلاصه دیدگاه ایه الله خوئی نسبت به روایات سبعه احرف :  

<ref>همان ص 193 وحاصل ما قدمناه : أن نزول القرآن على سبعة أحرف لا یرجع إلى معنى صحیح ، فلا بد من طرح الروایات الدالة علیه ، ولا سیما بعد أن دلت أحادیث الصادقین - ع - على تکذیبها ، وأن القرآن إنما نزل على حرف واحد ، وان الاختلاف قد جاء من قبل الرواة

بعد از بیان دیدگاههای فریقین در معنای روایات سبعه احرف می گوئیم :