امکان تفسیر و فهم‌پذیری قرآن (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

ایشان  در تفسیر التبیان  بعد از  بیان  نفی وجود تناقض و تضاد درقرآن  نتیجه نمی‌گیرد با وجود ایاتی نظیر: أفلا یتدبرون القرآن أم على قلوب أقفالها و  " لعلمه الذین یستنبطونه منهم..."چگونه می توان ادعا نمود قرآن  مفهوم پذیر نمی‌باشد.  

مفاد گفتار ایشان این است که چگونه می توان بین حجیت قرآن و لزوم عرضه احادیث بر قرآن با فهم ناپذیری قرآن جمع کرد.  

ایشان نیز ضمن بیان اینکه ایاتی نظیر ایه -افلا یتدبرون،  إنا جعلناه قرآنا عربیا – که مفادشان فهم پذیری قرآن در سطح عموم می‌باشد  با اشاره به احادیثی نظیر حدیث ثقلین و  احادیث عرض روایات به قرآن اظهار می‌دارد:  وقتی مضمون احادیث مذکور، حجیت قرآن و بیان اینکه ملاک صحت و سقم روایات، عرضه انها بر قرآن می‌باشد  چگونه می توان ادعای فهم ناپذیری قرآن را داشت. .

فیض کاشانی ایشان  با برغم انکه از او بعنوان یکی از شخصیت‌های برجسته اخباری یاد می‌شود در مساله امکان فهم پذیری قرآن دیدگاهش متفاوت از انان بوده و معتقد است که فهم قرآن منحصر به معصومین ع نبوده بلکه دیگران نیز به تناسب ظرفیت شان  می تواند از قرآن بهره گیرند. ایشان  معتقد است عدم جواز تفسیر قرآن  برای غیر معصومین مستلزم عدم جواز تفسیر کلام معصومین نیز بوده و در نتیجه قرآن و سنت از دسترس بشر خارج خواهد شد. ایشان در اثبات  جواز و امکان  تفسیر قرآن برای غیر معصومین به روایاتی نظیر: حدیث ثقلین و حدیث، فإذا التبست علیکم الفتن کقطع اللیل المظلم فعلیکم بالقرآن ونیز احادیثی که مشتمل بر کلمات: القرآن هدى من الضلالة، وتبیان من العمى، واستقالة من العثرة، ونور من الظلمة، وضیاء من الأجداث، وعصمة من الهلکة، ورشد من الغوایة، وبیان من الفتن، وبلاغ من الدنیا إلى الآخرة، وفیه کمال دینکم، و ما عدل أحد من القرآن الا إلى النار می‌باشد استنادمی‌کند.  

لزوم رجوع به اهل بیت ع در فهم قرآن مختص متشابهات بوده و در محکمات بدون انان نیز می توان به فهم مراد الهی نائل شد چون در غیر اینصورت انتفاع از قرآن بوسیله اهل بیت مختص عصر حضور انان بوده و در عصر غیبت انتفاع از مجموعه قرآن و سنت  ناممکن خواهد بود.  

فیض کاشانی در کتاب التفسیر الصافی در مقدمه پنجم  نیز می فرماید:بر اساس مفاد ایات و روایات متعدد، اصل فهم پذیری– اعم ازفهم عمومی و فهم تخصصی ان -  امری ثابت و قطعی بوده بگونه‌ای که صاحبان اندیشه های متعالی می توانند به ظرائف و لطائف بیشتری از قرآن نائل گردند بنابر این کسانی که فهم قرآن را منحصر در فهم ظاهر ان دانسته  و درک معانی عمیق ان را ناممکن می‌دانند از سطح ناچیز علمی درونشان خبر داده و حکم ناصوابی نسبت به دیگران ابراز داشته اند.   

سخن حق ان است که فردی که التزام قلبی به گفتار خداوند و رسول و اهلبیتش داشته وعلاوه بر غور در اثار ائمه ع و ممارست در انها از روح لطیف و قلب مطمئنی برخوردار باشد می تواند لطائف قرآن بهتر از دیگران درک کند.  

جامع ترین  گفتار در زمینه امکان تفسیر و فهم پذیری قرآن را می توان در  کلمات علامه طباطبائی مشاهده نمود که از جهات گوناگون به این مساله مهم پرداخته و به شبهات قائلین به منحصر نمودن فهم قرآن بوسیله روایات معصومین، پاسخ گفته است. ایشان در اثبات فهم پذیر بودن قرآن تحت عنوان  "القرآن مستقل فی دلالته "می‌نویسد:  

کلمات قرآن بگونه‌ای است که اگاه به زبان عربی بخوبی می تواند معانی انرا درک نماید همانگونه که مخاطب بسیاری از ایات طوائف خاصی از مردم بوده و قرآن با انان در مسائل گوناگون تکلم و احتجاج می‌کند. بدیهی است مفهوم این مخاطبات ان است که انان معانی ایات را درک می‌کردند چون تکلم با افرادی که زبان قرآن را نمی فهمند بی معنا خواهد بود.   

دیدگاه نهائی علامه طباطبائی درزمینه امکان و جواز فهم پذیری و تفسیر قرآن نسبت به غیر معصومین را از مطالب ذیل نیز می توان بدست اورد:

هرچند فهم قرآن به طور کامل برای انسان میسر نیست، اما انسان ها می توانند به تبع مخاطبان اصلی وحی و با کمک آنها به حقایق قرآن دست یابند و خداوند نیز از روی حکمت خود آن را به گونه‌ای نازل کرده است که دربردارند ظاهر و باطن است و از ظاهر آیات و قرآن منزّل نیز هرکس به قدر فهم و اشتهای خود بهره می برد.   

2. اثبات اصل ظهور کلام که از ناحیه تبادر و ارتکاز عرفی ودیگر علامات حقیقت و مجاز و قول اهل لغت می توان به آن دست یافت.

از مجموع گفتار اعلام فریقین بدست امد که  فهم قرآن اختصاص به عده ای خاص نداشته بلکه عموم مردم می توانند با تدبر در ایات قرآن ازمعارفش بهره مند گردند.

<ref>1 –  قرآن :</ref>در اثبات  فهم پذیری قرآن  به ایات متعددی از قرآن می توان استناد نمود:  

بنابر این وقتی کفار اینچنین نسبت به تدبر در قرآن مورد خطاب قرار می گیرند بطریق اولی می توان فهمید که قرآن کریم  کتابی است که برای همگان فهم پذیر بوده  و عقول  بشری قابلیت درک محتوای انرا خواهند داشت .   

علاوه بر ایاتی که ذکر شد می توان ادعا نمود که  ایاتی  نظیر: و یعلمهم الکتاب و الحکمه و....- که دلالت بر تعلیم  قرآن  توسط  پیامبر به مسلمانان دارد نیز بیانگر  اصل فهم  پذیری فی الجمله قرآن کریم می‌باشد  

نتیجه: باید گفت بر اساس ایات ذکر شده  فهم پذیری قرآن اختصاص به عده ای خاص  نداشته بلکه همه انسانها به تناسب ظرفیت شان می توانند از محتوای قرآن بهره گیرند و  از انجا که مراتب فهم و سطح تدبر انسانها متفاوت می‌باشد بنابر این هر قدر  ظرفیت علمی و معنوی افراد بیشتر باشد به همان نسبت در مقایسه با دیگران قادر به بهره برداری بیشتر از قرآن کریم را خواهند داشت.

روایاتی که در اثبات امکان تفسیر و فهم پذیری قرآن می توان به انها استناد نمود طوائف مختلفی هستند که در اینجا به برخی از انها اشاره می‌شود:

==3- دلیل عقلی فهم پذیری قرآن :دلیل عقلی در اثبات فهم پذیری قرآن را می توان به شیوه های مختلف تقریر نمود.==

ج - در بیانات اهل بیت ع، قرآن، بعنوان مادبه الله شمرده  شده  است:  ان هذا القرآن مادبه الله فتعلموا مادبته ما استطعتم ، مفهوم این گفتار ان است که قرآن از ظرفیت گسترده ای برخوردار بوده  که هر یک از انسانها به تناسب استعداد و توانائی فکری شان  می توانند از ان  بهره گیرند.

ایشان در ادامه به تبین نکته مذکور پرداخته  و می‌نویسد:  از انجا که همه علوم زیر مجموعه افعال و صفات الهی قرار دارند بنابر این قرآن را می توان شرح همه این علوم که- بیانگر ذات، صفات و افعال خداوند هستند- دانست. بدیهی است این امر مستلزم  وجود مراتب گسترده در معانی قرآن و فهم ان می‌باشد.  

فیض‌ کاشانی در تفسیر الاصفیایشان در آغاز تفسیر الاصفی  اظهار می‌دارد در فهم معانی قرآن نباید به معانی ظاهری ان اکتفا نمود بلکه لازم است به حقائق معانی و لایه های باطنی ان نیز توجه داشت. تنها دراین صورت تناقضات بدوی در قرآن مرتفع شده و به اسرار قرآن می توان نائل شد .       

مراد از معانی باطنی امور غیرقابل ادراک نیست  بلکه مراد ان است که با تدبر و تعمق در قرآن می توان به لایه های عمیق معانی ایات پی برد بگونه‌ای که ان معانی هم بعد از تدبر بعنوان ظواهر تلقی خواهد شد بعبارت دیگر ظواهر معانی قرآن  از لایه های مختلفی برخوردار است که در سلسله طولی قرار داشته بگونه‌ای که  با تدبر قابل دسترسی می‌باشد. ایشان  نکته مذکور را در قالب بیان شواهدی از قرآن توضیح می‌دهند .   

بعبارت دیگر عمق معارف قرآن و نیز تفاوت ظرفیت انسانها  مقتضی ان بود که  ایات قرآن بگونه‌ای تنظیم گردد تا همگان در هر سطحی که هستند بتوانند مراتبی از معانی عالیه ان  را درک کنند به همین جهت ظواهر ایات در قرآن کریم دارای سلسله مراتبی هستند که سطوح مختلف متدبرین در ان می توانند معرفت خویش  را ارتقا بخشد.  

اولا  روایات بطون  بیانگر  ظرفیت  عمیق  و تمام ناشدنی این کتاب اسمانی است بگونه‌ای که  در همه زمانها و اعصار پاسخگوی نیازهای انسانها است بنابر این هیچگاه نباید به معانی که تاکنون در زمینه ایات الهی بیان گردیده اکتفا نمود بلکه می توان با اندیشیدن درقرآن کریم در همه زمانها بهره برد چنانکه در بیانی از رسول اکرم ص  در معرفی قرآن  امده است:...وله ظهر وبطن فظاهره حکم وباطنه علم، ظاهره أنیق وباطنه عمیق، له نجوم وعلى نجومه نجوم لا تحصى عجائبه ولا تبلى غرائبه  

ثانیا  مفاد روایات بطون ان است که همه انسانها در هر مرحله از تفکر  و رشد فکر ی  که باشند به تناسب ظرفیت شان می توانند از قرآن بهره گیرند چنانکه در روایات می خوانیم: أن هذا القرآن مأدبة الله فتعلموا مأدبته ما استطعتم إن هذا القرآن حبل الله وهو النور البین والشفاء النافع عصمة لمن تمسک به ونجاة لمن تبعه الحدیث