فاطمیان: تفاوت میان نسخه‌ها

گروهى دیگر با تفکیک میان امام مستودع و امام مستقر مشکل را حل کرده و گفته‏‌اند: گر چه مؤسس سلسله‏ فاطمیان؛ یعنى عبیداللّه‏ المهدى، داراى نسب فاطمى نیست، ولى نسب خلفاى فاطمى پس از او حقیقتاً فاطمى است و عبیداللّه‏ همان سعید بن حسین بن عبداللّه‏ بن القداح است و میمون قداح و فرزندان او امامان مستودع بودند و عبیدالله مهدى هم امام مستودع بود و ودیعه‏ امامت را به پسرخوانده‌‏اش القائم (دومین خلیفه‏ فاطمى) رساند، و این بدان جهت بود که امامان حقیقى اسماعیلیان در سلمیه‏ شام محصور بودند و از بیم «معتضد عباسى» (٢٧٩ ـ ٢٨٩) پنهان شده بودند؛ از این جهت حسین که امام مستودع بود، ودیعه‏ امامت را به فرزند و حجت خود سعید سپرد، تا او این امانت را به صاحب واقعى‏‌اش که القائم بامراللّه‏ فاطمى بود، برساند.<ref>ابراهیم حسن، حسن و طه احمد شرف، عبیدالله المهدی امام الشیعة الاسماعیلیة و مؤسس الدولة الفاطمیة فی بلاد مغرب، ص ٧٧ ـ ١٦٩</ref>

از زمان خلافت «حافظ»، فاطمیان دچار ضعف و درگیری‌های شدید داخلی شدند. در این زمان وزرا و حکام مناطق مختلف قیام می‌کردند و در نصب و برکناری خلفا نقش داشتند. در سال ۵۴۸ نور‌الدین زنگی؛ حاکم محلی شام، شیرکوه و صلاح الدین ایوبی را به مصر فرستاد. با ورود شیرکوه به قاهره، «عاضد»؛ خلیفه وقت فاطمی او را وزیر خود کرد و بعد از مرگ شیرکوه صلاح الدین ایوبی وزیر شد. صلاح الدین ایوبی نهادهای خلافت فاطمی را تضعیف و تشیع را محدود کرد و علمای سنی را به قدرت رساند و سرانجام در محرم سال ۵۶۷ قمری در حالی که هنوز چند روزی به مرگ آخرین خلیفه فاطمی (عاضد) باقی مانده بود صلاح‌الدین دستور داد در قاهره به نام خلیفه عباسی خطبه بخوانند.<ref>دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه: بدره‌ای، فریدون، ص ۳۱۲</ref>

صلیبیون پس از آن که از خاک بیزانس عبور کردند مدتی را در مرزهای دولت سلجوقیان به سرگردانی گذراندند.در این مدت آنان متحمل تلفات بسیار شدند، تا آن که توانستند در امتداد سواحل شرقی مدیترانه یعنی از حاشیه ساحلی کشورهای [[ترکیه]]، [[سوریه]] و [[لبنان]] فعلی عبور کنند .

صلیبیون با تصرف نواحی ساحلی به سمت جنوب و به سوی [[فلسطین]] پیشروی کردند.در این زمان دو دولت بزرگ جهان اسلام یعنی سلجوقیان و فاطمیان ضعیف شده بودند.این دو دولت از مدتها قبل برای تصرف شام و فلسطین با هم می جنگیدند. سلجوقیان در سال 463 ه. بیت‌المقدس را تصرف کردند. این امر پس از سالها کشمکش صورت گرفت. پس از آن نیز تلاش فاطمیان موجب ادامه کشمکش شد و سرانجام در سال 490 ه.<ref>از جمله پتروس راهب جزو اولین دسته از مهاجمین صلیبی بود. او در بیابانهای آسیای صغیر جان خود را از دست داد</ref> موفق به باز پس گیری این شهر شدند.جدال در بیت‌المقدس و نواحی مجاور آن، توان اقتصادی و نظامی [[مسلمانان]] را سخت ضعیف کرده بود. سه سال ازتصرف مجدد بیت‌المقدس به دست فاطمیان نگذشته بود که صلیبیون از راه رسیدند و آن شهر را به محاصره گرفتند. دولت فاطمیان نتوانست نیروی کمکی ارسال نماید و مدافعین شهر، پس از مدتی مقاومت از پای در آمدند. صلیبیون با ورود به بیت‌المقدس کشتار، غارت و تخریب را آغاز کردند.عده زیادی از ساکنان به مسجد بزرگ شهر پناهنده شدند اما آنجا نیز تبدیل به کشتارگاهی شد که حتی نویسندگان اروپایی از وقوع آن ابراز انزجار کرده اند. صلیبیون با تصرف بیت‌المقدس، مسلمانان را سرکوب نمودند و بر خلاف مسلمانان که در دوران حاکمیت خود، به همه ادیان الهی آزادی فعالیت داده بودند، با تعصب تمام با مسلمانان رفتار نمودند.یهودیان نیز از تعصب و تجاوزگری صلیبیون بی نصیب نماندند.

جنگ اول صلیبی سر آغاز یک رشته طولانی از جنگهای دیگر شد، زیرا از یک طرف خبر پیروزی صلیبیون، در اروپا با شور و شعف مواجه شد و دسته های جدیدی از صلیبیون عازم شام و فلسطین شدند، و از طرف دیگر تصرف سرزمینهای مسلمین و بخصوص بیت‌المقدس، موجب ناراحتی و نگرانی بسیار مسلمانان شد، از این رو دولتهای مسلمان در صدد جبران بر آمدند.از جمله دولت فاطمیان که هنوز قسمتهایی از مصر و شام را در اختیار داشت، به جنگ در برابر صلیبیون ادامه می داد .در منطقه شام، سرداران مسلمانی که طرفدار فاطمیان بودند، دولتی به نام آل زنگی تشکیل دادند و یکی از رهبران آنان به نام ایلغازی حملات سختی به صلیبیون نمود.پس از چندی آل زنگی توانستند دولت صلیبی «ادسا» را شکست دهند و آن شهر را تصرف کنند.اگر چه داوطلبان جدیدی از اروپا به کمک صلیبیون شتافتند، اما به خاطر اختلافات داخلی آنها و نیز به دلیل بیداری و هوشیاری مسلمانان، کاری از پیش نبردند.صلیبیون که در اصل به فکر اموال و املاک متصرفی خود بودند، حتی از ورود داوطلبان اروپایی چندان رضایتی نداشتند زیرا حضور شریک و رقیب را بدتر از دشمن رویاروی مى‌دانستند.<ref>تأسیس دولت فاطمیان

رونق علم و دانش از رهگذر گسترش نهادهای علمی، از دیگر ویژگی‌های تمدنی دوران فاطمیان است. افزون بر جامع الازهر، در دوره فاطمیان مراکز علمی دیگری نیز ساخته شد. از جمله حاکم بامر الله در سال ۳۹۵ مرکزی را به نام دارالحکمه بنا کرد که دانشنمدان علوم مختلف در آن به آموزش پرداختند. قصر خلفا که با کتابخانه های بزرگ تجهیز شده بود نیز محل دانشمندان و برگزاری مجالس علمی و ادبی بود.

در عصر فاطمیان، کتابخانه ها نیز رونق بسیار یافت. کتابخانه قصر خلافت در قاهره به نام خزانه الکتب از مهم‌ترین این کتابخانه ها بود. منابع گوناگون، تعداد کتاب های این کتابخانه را از صد هزار تا یک میلیون جلد برشمرده اند و گفته‏‌اند که در این کتابخانه تنها ۱۲۲۰ نسخه از کتاب تاریخ طبری موجود بود. <ref>النجوم الزاهره، ج۴، ص۱۰۱؛ ایوب، تاریخ الفاطمی الاجتماعی، ص۱۶۹؛ الامین، دایره المعارف الاسلامیه الشیعیه، ج۱۶، ص۳۳۴</ref> دیگر کتابخانه بزرگ مصر کتابخانه متعلق به دارلحکمه بود که کتابخانه دارالعلم نام داشت.<ref>ایوب، التاریخ الفاطمی الاجتماعی، ص۱۷۰-۱۷۲</ref> در دوران فاطمیان همچنین رصد خانه هایی ساخته شد از جمله رصدخانه الحکامی که در زمان حاکم به امر الله تاسیس شد.

هر چند مراکز علمی فاطمیان در اصل به تعلیم آیین اسماعیلی می پرداختند، به دلیل تسامح مذهبی شهرت بسیاری در جهان اسلام یافتند و دانشمندان اهل سنت نیز در آن به تعلیم پرداختند.<ref>ناصری طاهری، فاطمیان در مصر، ۱۳۹۰ش، ص۱۲۶-۱۲۷</ref>

از مهم‌ترین ارکان اقتصاد عصر فاطمیان، تجارت بود که رونق بسیاری داشت. مصر در دوران فاطمیان با نقاط مختلف جهان تجارت داشت. محصولات کشاورزی و کالاهای مصنوعی زیادی از هند و چین از طریق دریای سرخ به مصر می‌رسید. تجارت با اروپا از طریق دریای مدیترانه و جزائر جنوب ایتالیا رونق بسیار داشت. اروپاییان و حکومت بیزانس از خریداران پارچه های مصری.<ref>مضان، تاریخ مصر الاسلامیه، ۱۹۹۳م، ص۳۲۴-۳۲۵</ref>

فاطمیان با ایجاد اماکنی برای تجارت و استراحت مسافران و تاجران خارجی به رونق تجارت خارجی کمک کردند. از جمله این مراکز فندق ها بودند که مخصوص اقامت تاجران خارجی بوند و از اتاق های متعدد تشکیل شده بودند و انبار و حیاط داشتند و در سراسر مصر فراوان بودند. <ref>ماجد، تاریخ الخلافه الفاطمیه، ۲۰۱۱م، ص۱۹۶</ref>

ناصرخسرو که در زمان فاطمیان از قاهره دیدار کرد، شهر قاهره را همچون نمونه ای درخشان از شهرسازی معرفی کرده و به رونق و آبادانی این شهر اشاره کرده است و تعداد زیادی کاروانسرا و گرمابه در آن است و خیابان ها با باغچه ها و درخت ها تزئین شده است. وی همچنین توصیف دقیقی از قصر باشکوه خلیفه به دست داده که شکوه معماری قصری را بازمی تاباند که به گفته وی، به وسعت شهری بوده و به دلیل بلندی بناها از مسافت طولانی و خارج از قاهره همچون کوهی به نظر می‌آمد و حتی بر سر بام های عمارات آن نیز درخت کاشته و تفرجگاه ساخته بودند. <ref>ناصر خسرو، سفرنامه، ص۷۷، ۷۹</ref>

گذشته از معماری، آثار به جا مانده از سایر هنرهای رایج مانند نقاشی، شیشه گری، سفال گری و کاشی کاری، منبت کاری، برنج کاری، و کاغذ سازی و غیره نشان‌دهنده رونق هنر و صنعت در دوران فاطمیان است. برخی از این هنرها در این دوران شاهد تغییرات و نوآوری هایی بودند که به ایجاد سبک های جدید انجامید. از جمله این نوآوری ها می‌توان به ابداع شیوه های جدید در هنر شیشه کاری و بلور و سفال اشاره کرد. <ref>امین، دایره المعارف الاسلامیه الشیعیه، ج۱۶، ص۳۲۱-۳۲۲، ۳۴۵-۳۴۷</ref>

از جمله صنایعی که در زمان فاطمیان در مصر رواج زیادی یافت، پارچه بافی بود. برخی از شهرهای مصر مانند قاهره، تونه، تنیس و دمیاط از مهم‌ترین مراکز صنعت پارچه بافی در روزگار خود به شمار می‌آمدند چنان که کیفیت منسوجات آن ها زبانزد بود. استفاده از پارچه های گران قیمت تزئینی نزد خلفا و دولتمردان فاطمی رواج داشت و این پارچه ها در کارگاه های مخصوصی بافته می شد از این رو تولید پارچه های تزئینی در مصر رواج یافت. در دربار قاهره خزانه ای به نام خزانه الکسوة قرار داشت که انباری از لباس های گوناگون مخصوص کارکنان دربار بود که در مناسب های مختلف و متناسب با فصول مختلف بین آنان توزیع می شد. <ref>مقریزی، المواعظ و الاعتبار بذکر خطط و الآثار، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۲۹۲</ref>

از جمله محصولات نساجی مصر می‌توان به پارچه های کتانی که پارچه اختصاصی مصر بود، پارچه های عتابی و شوشتری که از جنس ابریشم بودند و نیز پارچه قلمونی که پارچه ای براق و رنگی بود و با تابش نور آفتاب می درخشید و رنگ های متنوع می یافت، اشاره کرد. <ref>وردی، فاطمیان و هنرهای زیبا، ص۲۰۰</ref> دیباج، سقلاطون، شَرب، دبیقی از دیگر پارچه های رایج در مصر بودند.<ref>ماجد، تاریخ الخلافه الفاطمیه، ۲۰۱۱م، ص۱۹۶</ref> فاطمیان هر ساله پوشش کعبه را در مصر تهیه کرده و به مکه می فرستاند و توصیفی که از این پوشش در منابع آمده نشان‌دهنده پیشرفت این صنعت در مصر است. <ref>امین،دایره المعارف الاسلامیه الشیعیه، ج۱۶، ص۳۳۳</ref> ناصر خسرو در گذر از شهر تنیس از پارچه هایی سخن می گوید که تنها در این شهر تولید می شود و مخصوص سلاطین است و به کسی نمی فروشند. به گفته ناصر خسرو پارچه بافی در این شهر به قدری از پیشرفت رسیده بود که پادشاه روم از سلطان مصر درخواست کرده بود تا در عوض تسلیم صد شهر از مملکت خود، تنیس را به او دهد. <ref>ناصر خسرو، سفرنامه، ص۶۵</ref>