امام صادق پایه‌گذار علوم و حوزه‌های اسلامی (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

در اواخر دوره بنى‌امیه که منجر به سقوط آنها شد و در زمان بنى العباس عموماً- بالخصوص در ابتداى آن- اوضاع طور دیگرى شد به گونه‏اى که اولًا حریت فکرى در میان مردم پیدا شد.  

و ثانیاً شور و نشاط علمی‌ در میان مردم پدید آمد، یک شور و نشاط علمی‌‏اى که در تاریخ بشر کم سابقه است که ملتى با این شور و نشاط به سوى علوم روى آورد، اعم از علوم اسلامی‌ (یعنى علومی‌ که مستقیماً مربوط به اسلام است، مثل علم قرائت، علم تفسیر، علم حدیث، علم فقه، مسائل مربوط به کلام و قسمتهاى مختلف ادبیات) و یا علومی‌ که مربوط به اسلام نیست، به اصطلاح علوم بشرى است، یعنى علوم کلى انسانى است، مثل طب، فلسفه، نجوم و ریاضیات.

این را در کتب تاریخ نوشته‏ اند که ناگهان یک حرکت و یک جنبش علمی‌‏ فوق‏ العاده‏اى پیدا می‌‏شود و زمینه براى اینکه اگر کسى متاع فکرى دارد عرضه بدارد، فوق‏ العاده آماده می‌‏گردد؛  

یعنى همان زمینه ‏اى که در زمانهاى سابق، تا قبل از اواخر زمان امام باقر و دوره امام صادق اصلًا وجود نداشت، یک‏دفعه فراهم شد که هر کس مرد میدان علم و فکر و سخن است بیاید حرف خودش را بگوید.

البته در این امر عوامل زیادى دخالت داشت که اگر بنى العباس هم می‌‏خواستند جلویش را بگیرند امکان نداشت زیرا نژادهاى دیگر- غیر از نژاد عرب- وارد دنیاى اسلام شده بودند که از همه آن نژادها پرشورتر همین نژاد ایرانى بود. از جمله آن نژادها مصرى بود. از همه‏شان قوى‏تر و نیرومندتر و دانشمندتر بین النهرینى‏ها و سوریه‏اى‏ها بودند که این مناطق یکى از مراکز تمدن آن عصر بود.

این ملل مختلف که آمدند، خود به خود اختلاف ملل و اختلاف نژادها زمینه را براى اینکه افکار تبادل شود فراهم کرد؛ و اینها هم که مسلمان شده بودند می‌‏خواستند بیشتر از ماهیت اسلام سر درآورند؛ اعراب آن قدرها تعمق و تدبر و کاوش در قرآن نمی‌کردند، ولى ملت‌هاى دیگر آن‏چنان در اطراف قرآن و مسائل مربوط به آن کاوش می‌کردند که حد نداشت، روى کلمه به کلمه قرآن فکر و حساب می‌کردند.

در این زمان، ما می‌بینیمکه یک مرتبه بازار جنگ عقاید داغ می‌‏شود و چگونه داغ می‌‏شود! اولًا در زمینه خود تفسیر قرآن و قرائت آیات قرآنى بحثهایى شروع می‌‏شود.

طبقه‏ اى به وجود آمد به نام «قُرّاء» یعنى کسانى که قرآن را قرائت می‌کردند و کلمات قرآن را به طرز صحیحى به مردم می‌‏آموختند. (مثل امروز نبوده که قرآن به این شکل چاپ شده باشد.) یکى می‌‏گفت من قرائت می‌‏کنم و قرائت خودم را روایت می‌‏کنم از فلان کس از فلان کس از فلان صحابى پیغمبر، که اغلب اینها به حضرت امیر می‌‏رسند.

دیگرى می‌‏گفت من [قرائت خودم را روایت می‌‏کنم‏] از فلان کس از فلان کس از فلان کس. می‌‏آمدند در مساجد می‌‏نشستند و به دیگران تعلیم قرائت می‌‏دادند، و غیر عربها بیشتر در حلقات این مساجد شرکت می‌کردند، چون غیر عربها بودند که با زبان عربى آشنایى درستى نداشتند و علاقه وافرى به یاد گرفتن قرآن داشتند. یک استاد قرائت می‌‏آمد در مسجد می‌‏نشست و عده زیادى جمع می‌شدندکه از او قرائت بیاموزند.

احیاناً اختلاف قرائتى هم پیدا می‌‏شد.

از آن بالاتر در تفسیر و بیان معانى قرآن بود که آیا معنى این آیه این است یا آن؟

بازار مباحثه داغ بود، آن می‌‏گفت معنى آیه این است، و این می‌‏گفت معنى آیه آن است.

و همین‏طور بود در حدیث و روایاتى که از پیغمبر رسیده بود. چه افتخار بزرگى بود براى کسى که حافظ احادیث بود؛ می‌‏نشست و می‌‏گفت که من این حدیث را از کى از کى از پیغمبر روایت می‌‏کنم. آیا این حدیث درست است؟ و آیا مثلًا به این عبارت است؟.

از اینها بالاتر نحله ‏هاى فقهى بود. مردم می‌‏آمدند مسأله می‌‏پرسیدند، همین‏طور که الآن می‌‏آیند مسأله می‌‏پرسند. طبقاتى به وجود آمده بودند- در مراکز مختلف- به نام «فقها» که باید جواب مسائل مردم را می‌‏دادند: این حلال است، آن حرام است، این پاک است، آن نجس است، این معامله صحیح است، آن معامله باطل است.  

مدینه خودش یکى از مراکز بود، کوفه یکى از مراکز بود که ابوحنیفه در کوفه بود. بصره مرکز دیگرى بود. بعدها که در همان زمانِ امام صادق اندلس فتح شد یک مراکزى هم به تدریج در آن نواحى تشکیل شد، و هر شهرى از شهرهاى اسلامی‌ خودش مرکزى بود.

می‌گفتند فلان فقیه نظرش این است، فلان فقیه دیگر نظرش آن است. اینها شاگرد این مکتب بودند، آنها شاگرد آن مکتب؛ و یک جنگ عقایدى هم در زمینه مسائل فقهى پیدا شده بود.

از همه اینها داغ‏تر- نه مهم‏تر- بحثهاى کلامی‌ بود. از همان قرن اول طبقه‏اى به نام «متکلّم» پیدا شدند، که این تعبیرات را در کلمات امام صادق می‌بینیمو حتى به بعضى از شاگردانشان می‌‏فرمایند: «این متکلمین را بگویید بیایند.» متکلمین در اصول عقاید و مسائل اصولى بحث می‌کردند: درباره خدا، درباره صفات خدا، درباره آیاتى از قرآن که مربوط به خداست؛ آیا فلان صفت خدا عین ذات اوست یا غیر ذات اوست؟

آیا حادث است یا قدیم؟ درباره نبوت و حقیقت وحى بحث می‌کردند، درباره شیطان بحث می‌کردند، درباره توحید و ثنویّت بحث می‌کردند، درباره اینکه آیا عمل رکن ایمان است که اگر عمل نبود ایمانى نیست، یا اینکه عمل در ایمان دخالتى ندارد بحث می‌کردند، درباره قضا و قدر بحث می‌کردند، درباره جبر و اختیار بحث می‌کردند. یک بازار فوق‏العاده داغى متکلمین به وجود آورده بودند.

از همه اینها خطرناک‏تر- نمی‌‏گویم داغ‏تر، و نمی‌‏گویم مهم‏تر- پیدایش طبقه‏اى بود به نام «زنادقه». زنادقه از اساس منکر خدا و ادیان بودند، و این طبقه- حال روى هرحسابى بود- آزادى داشتند. حتى در حرمین، یعنى مکه و مدینه، و حتى در خود مسجد الحرام و در خود مسجد النبى می‌‏نشستند و حرفهایشان را می‌‏زدند، البته به عنوان اینکه بالاخره فکرى است، شبهه‏اى است براى ما پیدا شده و باید بگوییم‏ زنادقه، طبقه متجدد و تحصیل کرده آن عصر بودند، طبقه‏ اى بودند که با زبانهاى زنده آن روز دنیا آشنا بودند، زبان سُریانى را که در آن زمان بیشتر زبان علمی‌ بود می‌دانستند، بسیارى از آنها زبان یونانى می‌دانستند، بسیارى‏شان ایرانى بودند و زبان فارسى می‌دانستند، بعضى زبان هندى می‌دانستند و زندقه را از هند آورده بودند، که این هم یک بحثى است که اصلًا ریشه زندقه در دنیاى اسلام از کجا پیدا شد؟ و بیشتر معتقدند که ریشه زندقه از مانویهاست.

جریان دیگرى که مربوط به این زمان است (همه، جریانهاى افراط و تفریطى است) جریان خشکه‏مقدسى متصوفه است. متصوفه هم در زمان امام صادق طلوع کردند، یعنى ما طلوع متصوفه را به طورى که اینها یک طبقه‏اى را به وجود آوردند و طرفداران زیادى پیدا کردند و در کمال آزادى حرفهاى خودشان را می‌گفتند در زمان امام صادق می‌‏بینیم. اینها باز از آن طرفِ خشکه‏مقدسى افتاده بودند. اینها به عنوان نحله‏اى در مقابل اسلام سخن نمی‌گفتند، بلکه اصلًا می‌گفتند حقیقت اسلام آن است که ما می‌‏گوییم.

اینها یک روش خشکه‏مقدسى عجیبى پیشنهاد می‌کردند و می‌گفتند اسلام نیز همین را می‌‏گوید و همین، یک زاهدمآبى غیر قابل تحملى!.

خوارج و مُرجئه نیز هر یک نحله‏ اى بودند.

==برخورد امام صادق با جریانهاى فکرى مختلف‏==

از نظر قرائت و تفسیر، یک عده شاگردان امام هستند، و امام با دیگران درباره قرائت آیات قرآن و تفسیرهاى قرآن مباحثه کرده، داد کشیده، فریاد کشیده که آنها چرااین‏جور غلط می‌‏گویند، اینها چرا چنین می‌‏گویند، آیات را این‏طور باید تفسیر کرد.

در باب احادیث هم که خیلى واضح است، می‌‏فرمود: سخنان اینها اساس ندارد، احادیث صحیح آن است که ما از پدرانمان از پیغمبر روایت می‌‏کنیم.  

در باب نحله فقهى هم که مکتب امام صادق قوى‏ترین و نیرومندترین مکتبهاى فقهى آن زمان بوده به طورى که اهل تسنن هم قبول دارند.

تمام امامهاى اهل تسنن یا بلاواسطه و یا مع الواسطه شاگرد امام بوده و نزد امام شاگردى کرده‏ اند.  

در رأس ائمه اهل تسنن ابوحنیفه است، و نوشته ‏اند ابوحنیفه دو سال شاگرد امام بوده، و این جمله را ما در کتابهاى خود آنها می‌‏خوانیم که گفته‏ اند او گفت: «لَوْ لَا السَّنَتانِ لَهَلَکَ نُعْمانُ» اگر آن دو سال نبود نعمان از بین رفته بود.

(نعمان اسم ابوحنیفه است. اسمش «نعمان بن ثابت بن زوطىّ بن مرزبان» است؛ اجدادش ایرانى هستند.)  

مالک بن انس که امام دیگر اهل تسنن است نیز معاصر امام صادق است. او هم نزد امام می‌‏آمد و به شاگردى امام افتخار می‌‏کرد.  

شافعى در دوره بعد بوده ولى او شاگردى کرده شاگردان ابوحنیفه را و خود مالک بن انس را. احمد حنبل نیز سلسله نسبش در شاگردى در یک جهت به امام می‌‏رسد. و همین‏طور دیگران.

حوزه درس فقهى امام صادق از حوزه درس تمام فقهاى دیگر بارونق‏تر بوده است که حال من شهادت بعضى از علماى اهل تسنن در این جهت را عرض می‌‏کنم.

مالک بن انس که در مدینه بود، نسبتا آدم خوش نفسى بوده است. می‌‏گوید: من می‌‏رفتم نزد جعفر بن محمد «وَ کانَ کثیرَ التبسُّمِ» و خیلى زیاد تبسم داشت، یعنى به اصطلاح خوش‏رو بود و عبوس نبود و بیشتر متبسم بود؛ و از آدابش این بود که وقتى اسم پیغمبر را در حضورش می‌‏بردیم رنگش تغییر می‌‏کرد (یعنى آن‏چنان نام پیغمبر به هیجانش می‌‏آورد که رنگش تغییر می‌‏کرد). من زمانى با او آمد و شد داشتم.

بعد، از عبادت امام صادق نقل می‌کند که چقدر این مرد عبادت می‌‏کرد و عابد و متقى بود. آن داستان معروف را همین مالک نقل کرده که می‌‏گوید در یک سفر با امام با هم به مکه مشرف می‌‏شدیم، از مدینه خارج شدیم و به مسجد الشجره رسیدیم، لباس احرام پوشیده بودیم و می‌‏خواستیم لبّیک بگوییم و رسماً مُحرم شویم.

همان‏طور سواره داشتیم محرم می‌‏شدیم، ما همه لبّیک گفتیم، من نگاه کردم دیدم امام می‌‏خواهد لبّیک بگوید امّا چنان رنگش متغیر شده و آن‏چنان می‌‏لرزد که نزدیک است از روى مرکبش‏ به روى زمین بیفتد، از خوف خدا. من نزدیک شدم و عرض کردم: یا ابْنَ رسولِ اللَّه! بالاخره بفرمایید، چاره‏اى نیست، باید گفت. به من گفت: من چه بگویم؟! به کى بگویم لبّیک؟! اگر در جواب من گفته شود: «لا لبّیک» آن وقت من چه کنم؟!.

این روایتى است که مرحوم آقا شیخ عباس قمی‌ و دیگران در کتابهایشان نقل می‌‏کنند، و همه نقل کرده‏ اند. راوى این روایت چنانکه گفتیم مالک بن انس امام اهل تسنن است.

همین مالک می‌‏گوید: «ما رَأَتْ عَیْنٌ وَ لا سَمِعَتْ اذُنٌ وَ لا خَطَرَ عَلى قَلْبِ بَشَرٍ افْضَلُ مِنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ» چشمی‌ ندیده و گوشى نشنیده و به قلب بشر خطور نکرده مردى بافضیلت‏تر از جعفر بن محمد.

محمد شهرستانى صاحب کتاب الملل و النّحل و از فلاسفه و متکلمین بسیار زبردست قرن پنجم هجرى و مرد بسیار دانشمندى است. او در این کتاب، رشته‏ هاى دینى و مذهبى و از جمله رشته ‏هاى فلسفى در همه دنیا را تشریح کرده است.  

در یک جا که از امام صادق نام می‌‏برد می‌‏گوید: «هُوَ ذو عِلْمٍ غَریرٍ» علمی‌ جوشان داشت «وَ ادَبٍ کامِلٍ فِى الْحِکْمَةِ» و در حکمت، ادب کاملى داشت، «وَ زُهْدٍ فِى الدُّنْیا وَ وَرَعٍ تامٍّ عَنِ الشَّهَواتِ» فوق‏العاده مرد زاهد و باتقوایى بود و از شهوات پرهیز داشت. و در مدینه اقامت کرد و بر دوستان خود اسرار علوم را افاضه می‌‏کرد: وَ یُفیضُ عَلَى الْمَوالى لَهُ اسْرارَ الْعُلومِ. «ثُمَّ دَخَلَ الْعِراقَ» مدتى هم به عراق آمد. بعد اشاره به کناره‏گیرى امام از سیاست می‌کند و می‌‏گوید: «وَ لا نازَعَ فِى الْخِلافَةِ احَداً» (با احدى در مسأله خلافت به نزاع برنخاست.)  

او این کناره‏گیرى را این‏طور تأویل می‌کند، می‌‏گوید: «امام آن‏چنان غرق در بحر معرفت و علوم بود که اعتنایى به این مسائل نداشت.» من نمی‌‏خواهم توجیه او را صحیح بدانم، مقصودم اقرار اوست که امام تا چه حد در دریاى معرفت غرق بود. می‌‏گوید: «وَ مَنْ غَرِقَ فى بَحْر المَعْرِفَةِ لَمْ یَقَعْ فى شطٍّ» آن که در دریاى معرفت غرق باشد خودش را در شط نمی‌‏اندازد (می‌‏خواهد بگوید این‏جور چیزها شطّ است) «وَ مَنْ تَعَلّى‏ الى‏ ذِرْوَةِ الْحَقیقَةِ لَمْ یَخَفْ مِنْ حَطٍّ» آن که بر قله حقیقت بالا رفته است از پایین افتادن نمی‌‏ترسد.

همین شهرستانى که این سخن را درباره امام صادق می‌‏گوید، خودش دشمن شیعه است؛ در کتاب الملل و النّحل آن‏چنان شیعه را می‌‏کوبد که حد ندارد، ولى براى امام صادق تا این مقدار احترام قائل است، و این یک حسابى است.  

امروز خیلى از علما در دنیا هستند که با اینکه با مذهب تشیع فوق‏ العاده دشمن و مخالفند ولى براى شخص‏ امام صادق که این مذهب به او منتسب است احترام قائل‏اند. لا بد پیش خودشان این‏طور توجیه می‌‏کنند که آن چیزهایى که مخالف نظر آنهاست از امام صادق نیست؟

ولى به هر حال براى شخص امام صادق احترام فوق‏العاده‏اى قائل هستند.

از معاصرین خودمان احمد امین مصرى صاحب کتاب فجر الاسلام و ضُحَى الاسلام و ظُهر الاسلام و یوم الاسلام که از کتابهاى فوق‏العاده مهم اجتماعى قرن اخیر است، به این بیمارى ضد تشیع گرفتار است و گویا اطلاعاتى در زمینه تشیع نداشته است. با شیعه خیلى دشمن است و در عین حال نسبت به امام صادق یک احترامی‌ قائل است که من که همه کتابهاى او را خوانده‏ام [می‌‏دانم‏] هرگز چنین احترامی‌ براى امامهاى اهل تسنن قائل نیست. کلماتى در حکمت از امام نقل می‌کند که فوق‏العاده است و من ندیده‏ام که یک عالم شیعى این کلمات را نقل کرده باشد.

به نظر من اعتراف جاحظ از همه اینها بالاتر است. جاحظ یک ملّاى واقعاً ملّا در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم است. او یک ادیب فوق‏العاده ادیبى است، و تنها ادیب نیست، تقریباً می‌‏شود گفت یک جامعه ‏شناس عصر خودش و یک مورخ هم هست.

کتابى نوشته به نام کتاب الحیوان که حیوان‏شناسى است و امروز نیز مورد توجه علماى اروپایى است و حتى چیزهایى در کتاب الحیوان جاحظ در شناختن حیوانات پیدا کرده‏اند که می‌‏گویند در دنیاى آن روز- در دنیاى یونان و غیر یونان- سابقه ندارد، با اینکه در آن زمان هنوز علوم یونان وارد دنیاى اسلام نشده بود. براى اولین بار این نظریات در کتاب الحیوان جاحظ پیدا شده است.

جاحظ نیز یک سنى متعصب است. او مباحثاتى دارد با بعضى از شیعیان که برخى او را به خاطر همین مباحثاتش ناصبى دانسته‏اند، که البته من نمی‌‏توانم بگویم او ناصبى است (در مباحثاتش یک حرفهایى مطرح کرده). زمانش با زمان امام صادق تقریباً یکى است. شاید اواخر عمر حضرت صادق را درک کرده باشد در حالى که کودک بوده؛ و یا حضرت صادق یک نسل قبل از اوست. غرض این است که زمانش نزدیک به زمان امام صادق است.

تعبیرش راجع به امام صادق چنین است: «جَعْفَرُ بْنُ‏ مُحَمَّدٍ الَّذى مَلَأَ الدُّنْیا عِلْمُهُ وَ فِقْهُهُ» جعفر بن محمد که دنیا را علم و فقاهت او پر کرد «وَ یُقالُ انَّ ابا حَنیفَةَ مِنْ تَلامِذَتِهِ وَ کَذلِکَ سُفْیانُ الثُّورىُّ» و گفته می‌‏شود ابوحنیفه و سفیان ثورى- که یکى از فقها و متصوفه بزرگ آن عصر بوده- از شاگردان او بوده‏اند.

===میر على هندى‏===

میر على هندى از معاصرین خودمان که او نیز سنى است، درباره عصر امام صادق این‏طور اظهار نظر می‌کند، می‌‏گوید: «لا مُشاحَّةَ انَّ انْتِشارَ الْعِلْمِ فى ذلِکَ الْحینِ قَدْ ساعَدَ عَلى فَکِّ الْفِکْرِ مِنْ عِقالِهِ» انتشار علوم در آن زمان کمک کرد که فکرها آزاد شدند و پابندها از فکرها گرفته شد. «فَاصْبَحَتِ الْمُناقَشاتُ الْفَلْسَفِیَّةُ عامَّةً فى کُلِّ حاضِرَةٍ مِنْ حَواضِرِ الْعالَمِ الْاسْلامی‌ِّ» مناقشات فلسفى و عقلى‏ در تمام جوامع اسلامی‌ عمومیت پیدا کرد.

بعد این‏طور می‌‏گوید: «وَ لا یَفوتُنا انْ نُشیرَ الى‏ انَّ الَّذى تَزَعَّمَ تِلْکَ الْحَرَکَةَ هُوَ حَفیدُ عَلِىِّ بْنِ ابى طالِبٍ الْمُسَمّى بِالْامامِ الصّادِق.» می‌‏گوید: ما نباید فراموش کنیم که آن کسى که این حرکت فکرى را در دنیاى اسلام رهبرى کرد نواده علىّ بن ابى‌طالب است، همان که به نام امام صادق معروف است «وَ هُوَ رَجُلٌ رَحْبُ افُقِ التَّفْکیرِ» و او مردى بود که افق فکرش بسیار باز بود «بَعیدُ اغْوار الْعَقْلِ» عقل و فکرش بسیار عمیق و دور بود «مُلِمٌّ کُلَّ الْمامٍ بِعُلومِ عَصْرِهِ» فوق‏العاده به علوم زمان خودش المام و توجه داشت.

بعد می‌‏گوید: «وَ یُعْتَبَرُ فِى الْواقِعِ هُوَ اوَّلُ مَنْ اسَّسَ الْمَدارِسَ الْفَلْسَفِیَّةَ الْمَشْهورَةَ فِى الْاسْلامِ» و در حقیقت اول کسى که مدارس عقلى‏ را در دنیاى اسلام تأسیس کرد او بود. «وَ لَمْ یَکُنْ یَحْضُرُ حَلْقَتَهُ الْعِلْمِیَّةَ أُولئِکَ الَّذینَ اصْبَحوا مُؤَسِّسِى الْمَذاهِبِ الْفِقْهِیَّةِ فَحَسْبُ بَلْ کانَ یَحْضُرُها طُلّابُ الْفَلْسَفَةِ وَ المُتَفَلْسِفونَ مِنْ انْحاءِ الْواسِعَة.» می‌‏گوید: شاگردانش تنها فقهاى بزرگ مثل ابوحنیفه نبودند، طلاب علوم عقلى هم بودند.

===احمد زکى صالح‏===

در کتاب الامام الصادق آقاى مظفر، از احمد زکى صالح- که از معاصرین است- در مجله «الرسالة المصریة» نقل می‌کند که نشاط علمی‌ شیعه از تمام فرقه ‏هاى اسلامی‌ بیشتر بود. (می‌‏خواهم بگویم که معاصرین هم تا چه حد اعتراف می‌‏کنند.) این خودش یک مسأله‏اى است.

ایرانیها این را به حساب خودشان می‌‏گذارند، می‌‏گویند این نشاط ایرانى بود، در صورتى که نشاط مربوط به شیعه بود و اکثریت شیعه هم آن وقت ایرانى نبودند و غیر ایرانى بودند، که اکنون وارد این بحث نمی‌‏شویم.  

این مصرى می‌‏گوید: «وَ مِنَ الْجَلِىِّ الْواضِحِ لَدَى کُلِّ مَنْ دَرَسَ عِلْمَ الْکَلامِ انَّ فِرَقَ الشِّیعَةِ کانَتْ انْشَطَ الْفِرَقِ الْاسْلامِیَّةِ حَرَکَةً» می‌‏گوید هر کسى که وارد باشد می‌‏داند که نشاط فرقه‏هاى شیعه از همه بیشتر بود. «وَ کانَتْ اولى‏ مَنْ اسَّسَ الْمَذاهِبَ الدِّینیَّةَ عَلى اسُسٍ فَلْسَفِیَّةٍ حَتّى انَّ الْبَعْضَ یَنْسُبُ الْفَلْسَفَةَ خاصَّةً لِعَلىِّ بْنِ ابى طالِبٍ» (و شیعه اولین مذهب اسلامی‌ بود که مسائل دینى را بر اساس فکرى و عقلى نهاد) و شیعه یعنى امام صادق.

بهترین دلیل [بر اینکه در زمان امام صادق ‌علیه‌السلام علوم عقلى نیز نضج گرفت‏] این است که در تمام کتب حدیث اهل تسنن: صحیح بخارى، صحیح مسلم، جامع ترمذى، سنن ابى داوود و صحیح نَسائى، جز مسائل فرعى چیز دیگرى نیست: احکام وضو این است، احکام نماز این است، احکام روزه این است، احکام حج این است، احکام جهاد این است؛ و یا سیره است، مثلًا پیغمبر در فلان سفر این‏طور عمل کردند.

ولى شما به کتابهاى حدیث شیعه که وارد می‌‏شوید می‌‏بینید اولین مبحث و اولین کتابش «کتاب العقل و الجهل» است. اصلًا این‏جور مسائل در کتب اهل تسنن مطرح نبوده. البته نمی‌‏خواهم بگویم منشأ همه اینها امام صادق بود؛ ریشه‏ اش امیرالمؤمنین است و ریشه ریشه‏ اش خود پیغمبر است، ولى اینها این مسیر را ادامه دادند.  

ما می‌بینیمصدها و بلکه هزارها بحث در باب توحید و صفات خداوند و مسائل مربوط به شئون الهى و قضا و قدر الهى و جبر و اختیار و مسائل تعقلى در کتب حدیث شیعه طرح است که در کتب دیگر طرح نیست. اینها سبب شده که گفته ‏اند اولین کسى که مدارس فلسفى را (مدارس عقلى را) در دنیاى اسلام تأسیس کرد امام جعفر صادق بود.

مسأله ‏اى است که اخیراً کشف شده و آن این است: مردى است در تاریخ اسلام به نام «جابر بن حیّان» که احیاناً به او «جابر بن حیّان صوفى» می‌‏گویند؛ او هم یکى از عجایب است.  

ابن الندیم در الفهرست‏ <ref>الفهرست ابن الندیم در فن خودش- که کتابى است در کتابشناسى- از معتبرترین کتب دنیا شمرده مى‏شود. آن‏چنان محققانه در مورد کتابشناسى بحث کرده است که امروز اروپایى‏ها براى این کتاب فوق‏العاده ارزش قائل هستند. ابن الندیم در قرن چهارم هجرى مى‏زیسته است. او در این کتاب، کتابهاى دوره اسلامى و بعضى کتابهاى غیر دوره اسلامى را( کتابهایى که در زمان خودش وجود داشته) معرفى می‌کند. اصلًا یک نابغه‏اى بوده. یک ورّاق و یک کتابفروش بوده ولى آن قدر فاضل و دانشمند بوده که انسان وقتى کتابش را مى‏خواند حیرت می‌کند. من تمام این کتاب را از اول تا آخر خوانده‏ام. انواع خطوطى را که در زمان خودش رایج بوده، انواع زبانهاى زمان خودش و نیز ریشه‏هاى زبانها را نشان مى‏دهد.</ref> جابر بن حیّان را یاد کرده و در حدود صد و پنجاه کتاب به او نسبت می‌‏دهد که بیشتر این کتابها در علوم عقلى است، و به قول آن روز در کیمیاست (در شیمی‌ است)، در صنعت است، در خواص طبایع اشیاء است، و امروز او را پدر شیمی‌ دنیا می‌‏نامند. ظاهراً ابن النّدیم می‌‏گوید او از شاگردان امام جعفر صادق است.

ابن خلّکان <ref>‏قاضى ابن خلّکان در قرن ششم مى‏زیسته است.</ref> نیز که او هم سنى است از جابر بن حیّان نام می‌‏برد و می‌‏گوید:

کیمیاوى و شیمیدان و شاگرد امام صادق بود. و دیگران نیز همین‏طور نقل کرده‏اند. و این علوم قبل از جابر بن حیّان هیچ سابقه‏اى در دنیاى اسلام نداشته، یک‏دفعه مردى به نام «جابر بن حیّان» شاگرد امام صادق پیدا می‌‏شود و این‏همه رساله در این موضوعات مختلف می‌‏نویسد که بسیارى از آنها امروز ارزش علمی‌ دارد.  

راجع به جابر بن حیّان خیلى بحث کرده‏اند، مستشرقین معاصر خیلى بحث کرده ‏اند، همین تقى‏زاده نیز خیلى بحث کرده است. البته هنوز خیلى مجهولات راجع به جابر بن حیّان هست که کشف نشده است. حال، آنچه که عجیب است این است که در کتب خود شیعه اسمی‌ از این آدم نیامده، یعنى در کتب رجال شیعه (ابن النّدیم شاید شیعه باشد)، در کتب فقها و محدثین شیعه اسمی‌ از این آدم نیست. یک چنین شاگرد مبرّزى امام صادق داشته که احدى نداشته است.

شاگرد دیگر امام هشام بن الحکم است. هشام بن الحکم یک اعجوبه است و بر تمام متکلمین زمان خودش برترى داشته و بر همه آنها پیروز بوده است. (من اینها را به شهادت کتب اهل تسنن عرض می‌‏کنم). أبوالهذیل علّاف یک متکلم ایرانى فوق‏العاده قویّى است.  

شبلى نعمان در تاریخ علم کلام می‌‏نویسد احدى نمی‌‏توانست با أبوالهذیل مباحثه کند و او از تنها کسى که می‌‏ترسید هشام بن الحکم بود. نَظّام که او را از نوابغ روزگار شمرده‏اند و نظریاتى داشته که امروز با نظریات جدید منطبق است (مثلًا در باب رنگ و بو معتقد است که رنگ و بو از جسم مستقل است، یعنى رنگ و بو آن‏طور که خیال می‌کردند عرضى است براى جسم، عرضى براى جسم نیست؛ مخصوصاً در باب بو معتقد است که بو یک چیزى است که در فضا پخش می‌‏شود) شاگرد هشام بوده (و نوشته‏اند که این رأى را از هشام بن الحکم گرفت) و هشام بن الحکم خودش شاگردى از شاگردان امام صادق است.

حال، شما از مجموع اینها ببینید چه زمینه‏اى از نظر فرهنگى براى امام صادق فراهم بود و امام استفاده کرد، زمینه‏اى که نه قبلش براى هیچ امامی‌ فراهم بود و نه بعدش به آن اندازه فراهم شد. به مقدار کمی‌ براى حضرت رضا فراهم بود. براى حضرت موسى بن جعفر که دوباره وضع خیلى بد شد و مسأله زندان و غیره پیش آمد.

ائمه دیگر نیز همه به همان جوانى جوانمرگ می‌‏شدند؛ مسموم می‌شدندو از دنیا می‌‏رفتند. نمی‌‏گذاشتند اینها زنده بمانند و الّا وضع محیط به گونه‏اى بود که تا حدى مساعد بود. ولى براى امام صادق هر دو جهت حاصل شد، هم عمر حضرت طولانى شد (در حدود هفتاد سال) و هم محیط و زمان مساعد بود.

حال آیا این امر چقدر ثابت می‌کند تفاوت زمان امام صادق را با زمان سید الشهداء؟ یعنى چه زمینه ‏هایى براى امام صادق فراهم بود که براى سید الشهداء فراهم نبود؟ سید الشهداء یا باید تا آخر عمر در خانه بنشیند آب و نانى بخورد و براى خدا عبادت کند و در واقع زندانى باشد، و یا کشته شود؛ ولى براى امام صادق این‏جور نبود که یا باید کشته شود و یا در حال انزوا باشد، بلکه این‏طور بود که یا باید کشته شود و یا از شرایط مساعد محیط حد اکثر بهره‏بردارى را بکند.

اگر امام صادق نبود امام حسین نبود (همچنان که اگر امام حسین نبود امام صادق نبود) یعنى اگر امام‏ صادق نبود ارزش نهضت امام حسین هم روشن و ثابت نمی‌‏شد.  

در عین حال امام صادق متعرض امر حکومت و خلافت نشد ولى همه می‌‏دانند که امام صادق با خلفا کنار هم نیامد، مبارزه مخفى می‌‏کرد، نوعى جنگ سرد در میان بود، معایب و مثالب و مظالم خلفا، همه به وسیله امام صادق در دنیا پخش شد،

و لهذا منصور تعبیر عجیبى درباره ایشان دارد. <ref>منصور با امام صادق به یک وضع عجیبى رفتار مى‏کرد و ریشه‏اش هم خود امام صادق بود. گاهى بر حضرت سخت مى‏گرفت و گاهى آسان. البته ظاهراً هیچ وقت حضرت را زندان نبرده باشد ولى خیلى اوقات، ایشان را تحت نظر قرار مى‏داد و یک‏دفعه ظاهراً دو سال حضرت را در کوفه تحت نظر قرار داد، یعنى منزلى را به امام اختصاص داده بودند و مأمورینى آنجا بودند که رفت و آمدهاى منزل امام را کنترل می‌کردند. چندین بار خودش امام را احضار کرد و فحّاشى و هتّاکى نمود که مى‏کشمت، گردنت را مى‏زنم، تو علیه من تبلیغ مى‏کنى، مردم را بر من مى‏شورانى، چنین مى‏کنى، چنان مى‏کنى، و امام خیلى با نرمش جواب مى‏داد.</ref> می‌‏گوید: «هذَا الشَّجى‏ مُعْتَرِضٌ فِى الْحَلْقِ...» جعفر بن محمد مثل یک استخوان است در گلوى من، نه می‌‏توانم بیرونش بیاورم و نه می‌‏توانم فرویش ببرم؛ نه می‌‏توانم یک مدرکى از او به دست آورم کلکش را بکنم و نه می‌‏توانم تحملش کنم،

چون واقعاً اطلاع دارم که این مکتب بى‏طرفى که او انتخاب کرده علیه ماست، زیرا کسانى که از این مکتب به وجود می‌‏آیند همه‏شان علیه ما هستند، ولى مدرکى هم از او به دست نمی‌‏آورم. آرى، این تعبیر از منصور است: استخوانِ گیر کرده در گلو، نه می‌‏توانم بیرونش بیاورم و نه می‌‏توانم فرویش ببرم.

عرض کردیم در زمان امام صادق نشاط علمی‌ فوق‏العاده‏اى پیدا شد و همان نشاط علمی‌ منشأ شد که جنگ عقاید داغ گردید و براى هر مسلمان پاک‏ نهادى لازم بود که در این جنگ عقاید به سود اسلام وارد شود و از اسلام دفاع کند. چه عواملى در این نشاط علمی‌ تأثیر داشت؟

سه عامل مؤثر بود: عامل اول این بود که محیط آن روز اسلامی‌ یک محیط صددرصد مذهبى بود و مردم تحت انگیزه‏هاى مذهبى بودند.

تشویقهاى پیغمبر اکرم به علم، و تشویقها و دعوتهاى قرآن به علم و تعلم و تفکر و تعقل، عامل اساسى این نهضت و شور و نشاط بود.

عامل دوم این بود که نژادهاى مختلف وارد دنیاى اسلام شده بودند که اینها سابقه فکرى و علمی‌ داشتند.  

عامل سوم که زمینه را مساعد می‌‏کرد جهان‏ وطنى اسلامی‌ بود، یعنى اینکه اسلام با وطنهاى آب و خاکى مبارزه کرده بود و وطن را وطن اسلامی‌ تعبیر می‌‏کرد که هرجا اسلام هست آنجا وطن است و در نتیجه تعصبات نژادى تا حدود بسیار زیادى از میان رفته بود به طورى که نژادهاى مختلف با یکدیگر همزیستى داشتند و احساس اخوّت و برادرى می‌کردند.  

مثلًا شاگرد، خراسانى بود و استاد مصرى، یا شاگرد مصرى بود و استاد خراسانى. حوزه درس تشکیل داده می‌‏شد، آن که به عنوان استاد نشسته بود مثلًا یک غلام بربرى بود مثل «نافع» یا «عِکرِمه» غلام عبداللَّه بن عباس؛ یک غلام بربرى می‌‏آمد می‌‏نشست، بعد می‌‏دید عراقى، سوریه‏اى، حجازى، مصرى، ایرانى و هندى پاى درس او شرکت کرده‏اند. این یک عامل بسیار بزرگى بوده براى اینکه زمینه این جهش و جنبش را فراهم کند.

و از این شاید بالاتر آن چیزى است که امروز اسمش را «تسامح و تساهل دینى» اصطلاح کرده‏اند و مقصود همزیستى با غیر مسلمانان است، مخصوصاً همزیستى با اهل کتاب؛ یعنى مسلمانان اهل کتاب را براى اینکه با آنها همزیستى کنند تحمل می‌کردند و این را بر خلاف اصول دینى خودشان نمی‌دانستند. و در آن زمان اهل کتاب اهل علم بودند.  

اینها وارد جامعه اسلامی‌ شدند و مسلمین مقدم اینها را گرامی‌ شمردند و در همان عصر اول، معلومات اینها را از ایشان گرفتند و در عصر دوم، دیگر در رأس جامعه علمی‌، خود مسلمین قرار گرفتند. مسأله تسامح و تساهل با اهل کتاب نیز یک عامل فوق‏العاده مهمی‌ بوده است. البته خود این هم ریشه حدیثى دارد. ما احادیث زیادى در این زمینه داریم.  

حتى مرحوم مجلسى در بحار نقل می‌کند- و در نهج البلاغه نیز هست- که پیغمبر فرمود: «خُذُوا الْحِکْمَةَ وَ لَوْ مِنْ مُشْرِکٍ» (حکمت یعنى سخن علمی‌ صحیح) سخن علمی‌ صحیح را فراگیرید و لو از مشرک. این جمله معروف: «الْحِکْمَةُ ضالَّةُ الْمُؤْمِنِ یَأْخُذُها ایْنَما وَجَدَها» مضمونش همین است (در بعضى تعبیرها هست: وَ لَوْ مِنْ یَدِ مُشْرِکٍ) یعنى حکمت- که قرآن می‌‏گوید: «یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً»<ref>بقره/ 269.</ref>  

و به معنى سخن علمی‌ محکم، پابرجا، صحیح، معتبر و حرف درست است- گمشده مؤمن است. خیلى تعبیر عالى‏اى است: «گمشده». اگر انسان چیزى داشته باشد که مال خودش باشد و آن را گم کرده باشد چگونه هرجا می‌‏رود دنبالش می‌‏گردد؟! اگر شما یک انگشتر قیمتى داشته باشید که مورد علاقه‌‏تان باشد و گم شده‏ باشد، هرجا که احتمال می‌‏دهید می‌‏روید و تمام حواستان به این است که گوشه و کنار را نگاه کنید ببینید آیا می‌‏توانید گمشده‏‌تان را پیدا کنید.  

از بهترین و افتخارآمیزترین تعبیرات اسلامی‌ یکى همین است: حکمت گمشده مؤمن است، هرجا که پیدایش کند می‌‏گیرد و لو از دست یک مشرک؛ یعنى تو اگر مالت را، گمشده‏ات را در دست یک مشرک ببینى آیا می‌‏گویى من کارى به آن ندارم، یا می‌‏گویى این مال من است؟ امیرالمؤمنین می‌‏فرماید: مؤمن علم را در دست مشرک عاریتى می‌بیند و خودش را مالک اصلى، و می‌‏گوید او شایسته آن نیست، آن که شایسته آن است من هستم.

برخى مسأله تسامح و تساهل نسبت به اهل کتاب را به حساب خلفا گذاشته‏ اند که «سعه صدر خلفا ایجاب می‌‏کرد که در دربار آنها مسلمان و مسیحى و یهودى و مجوسى و غیره با همدیگر بجوشند و از یکدیگر استفاده کنند» ولى این سعه صدر خلفا نبود، دستور خود پیغمبر بود.  

حتى جرجى زیدان این مسأله را به حساب سعه صدر خلفا می‌‏گذارد. داستان سید رضى را نقل می‌کند که سید رضى- که مردى است در ردیف مراجع تقلید و مرد فوق‏العاده‏اى است و برادر سید مرتضى است- وقتى که دانشمند معاصرش «ابواسحاق صابى» <ref>ابواسحاق صابى مسلمان نبود، صابئى بود( درباره مذهب صابئین خیلى حرف است. برخى گفته‏اند مذهب صابئى ریشه مجوسى داشته ولى یک نحله مسیحى است. امروز راجع به این مذهب خیلى بحثهاست که ریشه آن چیست) و بسیار دانشمند و مرد مؤدبى بود، و چون ادیب بود خیلى علاقه‏مند به ادبیّت قرآن بود و خیلى هم به آیات قرآن استشهاد مى‏کرد. ماه رمضان چیزى نمى‏خورد. می‌گفتند تو که مسلمان نیستى چرا چیزى نمى‏خورى؟ مى‏گفت: ادب اقتضا می‌کند که من با مردم زمان خودم هماهنگى داشته باشم.</ref> وفات یافت قصیده‏اى در مدح او گفت‏:

أَ رَأَیْتَ مَنْ حَمَلوا عَلَى الأَعْوادِ أَ رَأَیْتَ کَیْفَ خَبا ضِیاءُ النّادى‏

«دیدى این چه کسى بود که روى این چوبهاى تابوت حملش کردند؟! آیا فهمیدى که چراغ محفل ما خاموش شد؟! این یک کوه بود که فرو ریخت...» برخى آمدند به او عیب گرفتند که آیا یک سید، اولاد پیغمبر، یک عالم بزرگ اسلامی‌، یک مرد کافر را این‏طور مدح می‌کند؟!

گفت: بله، «انَّما رَثَیْتُ عِلْمَهُ» من علمش را مرثیه گفتم، مرد عالمی‌ بود، من او را به خاطر علمش مرثیه گفتم. (در این زمان اگر کسى چنین کارى کند از شهر بیرونش می‌‏کنند.)

جرجى زیدان بعد از آنکه این داستان را نقل می‌کند می‌‏گوید:

ببینید سعه صدر را، یک سید اولاد پیغمبر مثل سید رضى با این‏همه عظمت روحى و این‏ مقام شامخ سیادت و علمی‌ [یک کافر را چنین مدح می‌کند.] بعد می‌‏گوید «همه اینها ریشه‏اش از دربار خلفا بود که اینها مردمانى واسع الصدر بودند.» این به دربار خلفا مربوط نیست.

سید رضى شاگرد على بن ابى‌طالب است که نهج البلاغه را جمع کرده. او از همه مردم به دستور جدش پیغمبر و على بن ابى‌طالب آشناتر است که می‌‏گوید حکمت و علم در هر جا که باشد محترم است.

اینها عواملى بود که این شور و نشاط علمی‌ را به وجود آورد و قهراً این زمینه را براى امام صادق فراهم کرد.

پس در واقع بحث ما این شد که براى امام صادق اگر چه زمینه براى زعامت فراهم نشد و اگر فراهم می‌‏شد مسلّم آن زمینه از همه زمینه‏‌ها بهتر بود، ولى یک زمینه دیگرى فراهم بود و حضرت از آن زمینه استفاده کرد به طورى که تحقیقاً می‌‏توان گفت حرکتهاى علمی‌ دنیاى اسلام اعمّ از شیعه و سنى مربوط به امام صادق است.

حوزه‏ هاى شیعه که خیلى واضح است، حوزه ‏هاى سنى هم مولود امام صادق است، به جهت اینکه رأس و رئیس حوزه‏هاى سنى «جامع ازهر» است که از هزار سال پیش تشکیل شده و جامع ازهر را هم شیعیان فاطمی‌ تشکیل دادند، و تمام حوزه‏هاى دیگر اهل تسنن منشعب از جامع ازهر است، و همه اینها مولود همین استفاده‏اى است که امام صادق از وضع زمان خودش کرده است.

این مطلب لااقل به صورت یک مسأله مطرح است که آیا براى امام صادق بهتر بود این زمینه را از دست بدهد و برود بجنگد و در راه مبارزه با ظلم کشته شود؟ یا اینکه از این زمینه عالى استفاده کند؟ اسلام که تنها مبارزه با ظلم نیست، اسلام چیزهاى دیگر هم هست.

بنابراین من این مطلب را فقط به عنوان یک زمینه و یک تفاوت عصر امام صادق با عصرهاى دیگر عرض کردم که اگر امام صادق از این زمینه استفاده نمی‌‏کرد جاى این سؤال بود که اگر ائمه حکومت و خلافت می‌‏خواستند مگر جز براى این می‌‏خواستند که اسلام را نشر دهند؟ چرا از این زمینه مساعد استفاده نکردند و باز خودشان را به کشتن دادند؟  

جوابش این است که در وقتى که زمینه، مساعد بود چنین نبود که زمینه مساعد را از دست بدهند. براى حضرت رضا هم یک فرصت مناسب همین بود که در مجلس مأمون راه یافت و از آن مجلس صداى خودش را بلند کرد. شاید حضرت رضا دو سال بیشتر نزد مأمون نبود، ولى آنچه که از حضرت رضا از همان دوره بودنش با مأمون نقل شده از بقیه مدت عمر حضرت نقل نشده است.

و صلّى اللَّه على محمد و آله الطاهرین

مجموعه آثار استاد شهید مطهرى ؛ ج‏18 ؛ ص69-83-با تلخیص و ویرایش جزئی -