فرات: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'یاد آور' به 'یاد‌آور') |
جز (جایگزینی متن - 'میگوید' به 'میگوید') |
||
| خط ۲۷: | خط ۲۷: | ||
از زمانهای گذشته، بسیاری از افراد در حوالی فرات موقوفاتی را در نظر می‌گرفتند. این [[موقوفات]] هم به لحاظ آبرسانی از فرات به [[زائران]] و هم به لحاظ استفاده از سایر منافع آن قابل اهمیت بوده است<ref>افشار، 1345، ص313</ref>. نهر هندیه و بسیاری از کانال‌های آبرسانی انشعاب یافته از فرات از اقدامات ایرانیان است<ref>برای اطلاع بیشتر نک: انصاری قمی، 1373، ص9</ref>. در فرهنگ اسلامی نیز از طریق دو منبع [[قرآن]] و [[حدیث]] و هم‌چنین متون تاریخی، به دلایل مهم شمردن بعضی از رودها می‌توان پی برد. برخی مصداق آیه 19 [[سوره الرحمن|سوره الرحمان]] را بدین شکل [[تفسیر]] کردهاند که «ملح اجاج» همان [[خلیج فارس]] است که لؤلؤ و مرجان دارد و «عذب فرات» همان آب شیرین اروندرود است و کلمه «بحرین»، به آب‌های از [[بصره]] تا [[عمان]] اطلاق می‌گردید<ref>نکونام، 1390، ص33</ref>. | از زمانهای گذشته، بسیاری از افراد در حوالی فرات موقوفاتی را در نظر می‌گرفتند. این [[موقوفات]] هم به لحاظ آبرسانی از فرات به [[زائران]] و هم به لحاظ استفاده از سایر منافع آن قابل اهمیت بوده است<ref>افشار، 1345، ص313</ref>. نهر هندیه و بسیاری از کانال‌های آبرسانی انشعاب یافته از فرات از اقدامات ایرانیان است<ref>برای اطلاع بیشتر نک: انصاری قمی، 1373، ص9</ref>. در فرهنگ اسلامی نیز از طریق دو منبع [[قرآن]] و [[حدیث]] و هم‌چنین متون تاریخی، به دلایل مهم شمردن بعضی از رودها می‌توان پی برد. برخی مصداق آیه 19 [[سوره الرحمن|سوره الرحمان]] را بدین شکل [[تفسیر]] کردهاند که «ملح اجاج» همان [[خلیج فارس]] است که لؤلؤ و مرجان دارد و «عذب فرات» همان آب شیرین اروندرود است و کلمه «بحرین»، به آب‌های از [[بصره]] تا [[عمان]] اطلاق می‌گردید<ref>نکونام، 1390، ص33</ref>. | ||
اما یکی از جهان‌گردان در قرن هشتم هجری دراین باره | اما یکی از جهان‌گردان در قرن هشتم هجری دراین باره میگوید: | ||
بصره بر ساحل فرات و دجله واقع شده و آن درست مانند رودخانه سلا و رودخانه‌های دیگر از بلاد مغرب جزر و مد دارد. خلیج بصره که در حدود ده میل از دریای فارس پیشرفتگی پیدا کرده، آب شور دارد و در موقع مد، آب شور دریا بر آب شیرین رودخانه غلبه می‌یابد و هنگام جزر، آب شیرین آب شور را عقب می‌زند و مردم بصره باید در این مواقع آب مشروب خود را بردارند و از این جاست که معروف شده آب بصره خوب نیست و تلخ است <ref>1370، ج1، ص232.</ref>. | بصره بر ساحل فرات و دجله واقع شده و آن درست مانند رودخانه سلا و رودخانه‌های دیگر از بلاد مغرب جزر و مد دارد. خلیج بصره که در حدود ده میل از دریای فارس پیشرفتگی پیدا کرده، آب شور دارد و در موقع مد، آب شور دریا بر آب شیرین رودخانه غلبه می‌یابد و هنگام جزر، آب شیرین آب شور را عقب می‌زند و مردم بصره باید در این مواقع آب مشروب خود را بردارند و از این جاست که معروف شده آب بصره خوب نیست و تلخ است <ref>1370، ج1، ص232.</ref>. | ||
نسخهٔ ۲۱ ژانویهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۴:۱۴
| نام | فرات |
|---|
فرات، رودی است در غرب عراق، به طول تقریبی ۲۹۰۰ کیلومتر، که سرچشمه آن در ارمنستان ترکیه بوده و از دو شاخه «قره سو» و «مرادچای» تشکیل شده است. فرات و دجله، در نزدیک خلیج فارس به هم پیوسته و با نام اروندرود در خلیج فارس می‌ریزند. رود فرات به دلایل متعددی چون واقعه عاشورا، در باورهای مردمی از جایگاه رفیع و تقدس بیشتری برخوردار است. آشنایی با پیشینه تاریخی و حضور و جنس قبایل و اقوام و نواحی اطراف رود، نزدیکی و دوری فرات با محل قیام عاشورا. ساکنان نواحی فرات در قرن اول هجری قمری بسیار نامتجانس و فاقد یک‌پارچگی بودند و در نهایت درک درستی از وقایعی چون قیام عاشورای سال 61 هجری نداشتند. ترعه‌های فرات، در هنگام قیام عاشورا آب بسیاری داشتند و مسیر حرکت اسرای کربلا به سمت شام در حاشیه فرات به یقین، بیشتر نزدیک است.
واژه‌شناسی فرات
فرات به معنای آب بسیار گوارا است[۱]. ایرانیان هر آب شیرین و گوارا و زلال را فرات می‌گفتند[۲]. امام علی از فرات با نام «نطفه به معنای آب صاف» یاد کردهاند[۳]. در تورات فرات را با نام «پرات» خوانده‌اند[۴]. در متون باستانی و در کتیبه بیستون، این رود با همان نام فرات در بند هفدهم کتیبه آمده است. فرات با فاء مضموم، معرب لفظی فارسی است به نام «پالاذ» یا به نگارش عربی «فالاذ روذ» یعنی رود پالاد. در نثر قدیم فارسی دال و ذال به جای هم به کار برده می‌شد[۵]. فرات به زبان سومری«Buranunu» و به زبان آکادی «Purattu» است[۶]. به نوشته بلاذری، در زمان فتح اسلامی شهر ابله، شهری به نام فرات وجود داشته که مجاشع‌بن مسعود بر آنجا گمارده شد و به دستور عمربن خطاب نیز چندی حجاج‌بنعتیک ثقفی بر این شهر ولایت داشت[۷]. ابنفقیه نیز از شهری به نام فرات‌البصره (بهمن اردشیر خره) نام برده و بانی آن را اردشیربن بابک بن‌ساسان یاد کرده است[۸].
قدمت تمدنی فرات
سومری‌ها از اولین اقوامی بودند که در حدود سه هزار سال پیش از میلاد مسیح، شهرهایی را در بین‌النهرین ساختند. همان گونه که ذکر شد، این مملکت بر اراضی میان قرنه (در بطایح بصر فعلی) و خطی که از کوت العماره به بحر نجف می‌رسیده اطلاق می‌شد[۹]. به اعتقاد پژوهشگران، تمدن بزرگ بین‌النهرین با تمدن سرزمین‌های بین شوش و دره پنجاب ارتباط نزدیکی داشته است. از دره پنجاب تا کناره‌های دریای مدیترانه از ده هزار سال پیش از این، تعداد زیادی شهرهای کوچک و بزرگ وجود داشته که در این بین جابه جایی فرهنگ‌ها و تمدنها بسیار روی داده است[۱۰]. در این راستا، کوچ‌ها و مهاجرت‌ها و آثار مکشوفه بسیاری رخ داده که در نهایت به نزدیکی زیاد میان این تمدنها انجامیده است. حضور اعراب مهاجر از سمت جنوب عربستان و یمن، در نواحی بین‌النهرین از دیرباز دیده شده در حوادث این نواحی نقش داشته‌اند. این اعراب را معمولاً به سه گروه غسانی (ساکن در حواشی مرزهای امپراتوری روم) و لخم‌یان یا آل‌منذر (اعراب حاشیه امپراتوری ایران) و کندی‌ها که در میانه این دو گروه می‌زیستند، تقسیم کردهاند[۱۱]. در حدود سالهای 681 تا 705 قبل از میلاد، سناخریب از پادشاهان آشور در بین‌النهرین حملاتی را صورت داد و امر کرد کشتی سازانی از صور و صیدا و قبرس در کنار فرات و دجله مشغول تهیه کشتی‌های بزرگی شوند[۱۲]. تجارت‌های عمده‌ای در این نواحی انجام می‌گرفت.
نخستین دولت نیرومند به شکل امپراتوری در کنار فرات و دجله را لوگال زاگی زی در شهر اوروک برپا کرد[۱۳]. پروفسور فینه (finet)، رئیس هیات باستان‌شناسی بلژیکی و استاد دانشگاه بروکسل، ضمن حفاری دره شط فرات، آثار باستانی مربوط به چهار تا پنج هزار سال پیش را کشف نموده است[۱۴]. به زعم برخی از پژوهشگران، سرزمین عراق (معرب اراک به معنای زمین هموار ساحلی)، آن اندازه که رنگ ایرانی داشته، از بن‌مایه‌های عربیت کمتر تأثیر گرفته است[۱۵]. پادشاهان ایرانی همواره دل در گرو تسخیر فرات داشتند و بنابراین به تجهیز قلاع و راه‌های این نواحی اقدام می‌کردند. گزارش‌های تاریخی بسیاری از درگیری‌های رویداده در کنار فرات در نگارش‌های قدما وجود دارد.
در قرن پنجم پیش از میلاد (407 ق. م)، کوروش هخامنشی با برادرش داریوش دوم، در ناحیه‌ای که اکنون نینوا و حوالی کربلای فعلی است، در شهر مسکنه امروز (در قدیم تپسکوس thapascus) درناحیه بابل جنگ کرد. رود فرات در این زمان بسیار پر آب بود و جز با بلم (قایق) نمی‌توانستند از آن بگذرند و زمانی که کوروش به سلامت از آن بدون بلم گذشت، مردم محل گفتند: «معجزه شده و رود فرات، به خداوند آینده خود کورش شاه بندگی نموده است.»[۱۶].» به گواهی تاریخ، فرات از آنچه اکنون هست، بسیار پرآب‌تر بوده است و ملاحان، صیادان و غواصان در آن موج می‌زدند[۱۷]. خسرو انوشیروان نیز در 542 میلادی توانست با عبور از فرات بر سپاه روم پیروز شود[۱۸]. تمدن فلات ایران و بین‌النهرین علیا در دوره‌های خیلی قبل، همزمان با هم مسکونی بوده است. توجه به آبادانی حواشی فرات، چه در دوره پیش از اسلام و چه پس از آن، همواره در نظر امرا قرار داشت. بسیاری از قلعه‌های این ناحیه احتیاجات خود را به طرق گوناگون از فرات تأمین می‌کردند. روستاهای نواحی فرات به دلیل مرزی بودن، در هر دو دوره، برای تأمین آذوقه نظامیان مورد توجه بودند. میزان خراج قریه‌های اطراف فرات را در قرن چهارم تا شصت هزار درهم برآورد کردهاند که حاکی از پر محصول بودن این نواحی است[۱۹]. جمعیت این نواحی بسیار بود. در حال حاضر نیز فرات برای سه کشور عراق، سوریه و ترکیه اهمیت بسیاری دارد و کم آبی این رود در تحولات این نواحی تأثیرگذار است.
یکی از نکات قابل تأمل درباره حاشیه رود فرات، آن است که این نواحی از دیرباز مانند سایر نواحی بین‌النهرین مهد علایق دینی و پرستش آفریننده جهان هستی بوده است. فرمان‌روایی بزرگ را در حکومت آشور تنها خدایان در اختیار داشتند و عنوان شاهی در این دوره انحصاراً به خدای ملی آشور تعلق داشت[۲۰]. به دنبال همین جریان، در سیر مطالعه ساکنان این نواحی پس از اسلام نیز این گرایش‌های مختلف دیده میشود. تقدس برای فرات، به پیش از اسلام برمیگردد. معابد بین‌النهرین بسیار زیاد بود و معمولاً هر چند هکتار زمین، به خدایی تعلق داشت[۲۱].
تقدس معنوی فرات
برخی از رودها در فرهنگ اسلامی، از رودهای مقدس به شمار می‌آیند. این تقدس یا با نصوص مختلف قابل شناسایی است و یا در طی روند حوادث تاریخی که به آنها مربوط می‌باشد، حالت تقدس به خود گرفته‌اند. البته این نکته تنها درباره مسلمانان نیست؛ ملل دیگر مانند هندوان، چینی‌ها، امریکای لاتین و کتاب‌های مقدس عهد عتیق و عهد جدید نیز برای برخی رودها هاله‌ای از احترام و معنویت خاصی قائل هستند. در تورات، محل تولد حضرت ابراهیم در شهر اور مرکز پایتخت امپراتوری سومر، در حاشیه فرات در دو هزار سال قبل از میلاد مسیح دانسته شده است[۲۲].
از زمانهای گذشته، بسیاری از افراد در حوالی فرات موقوفاتی را در نظر می‌گرفتند. این موقوفات هم به لحاظ آبرسانی از فرات به زائران و هم به لحاظ استفاده از سایر منافع آن قابل اهمیت بوده است[۲۳]. نهر هندیه و بسیاری از کانال‌های آبرسانی انشعاب یافته از فرات از اقدامات ایرانیان است[۲۴]. در فرهنگ اسلامی نیز از طریق دو منبع قرآن و حدیث و هم‌چنین متون تاریخی، به دلایل مهم شمردن بعضی از رودها می‌توان پی برد. برخی مصداق آیه 19 سوره الرحمان را بدین شکل تفسیر کردهاند که «ملح اجاج» همان خلیج فارس است که لؤلؤ و مرجان دارد و «عذب فرات» همان آب شیرین اروندرود است و کلمه «بحرین»، به آب‌های از بصره تا عمان اطلاق می‌گردید[۲۵].
اما یکی از جهان‌گردان در قرن هشتم هجری دراین باره میگوید: بصره بر ساحل فرات و دجله واقع شده و آن درست مانند رودخانه سلا و رودخانه‌های دیگر از بلاد مغرب جزر و مد دارد. خلیج بصره که در حدود ده میل از دریای فارس پیشرفتگی پیدا کرده، آب شور دارد و در موقع مد، آب شور دریا بر آب شیرین رودخانه غلبه می‌یابد و هنگام جزر، آب شیرین آب شور را عقب می‌زند و مردم بصره باید در این مواقع آب مشروب خود را بردارند و از این جاست که معروف شده آب بصره خوب نیست و تلخ است [۲۶].
باید یاد‌آور شد که مقدسی جغرافیدان تیزبین قرن چهارم نیز به جزر و مد در حوالی بصره اشاره کرده و به نوشته وی این وضعیت برای اهالی بسیار مهم و حیاتی بوده و کارایی‌های بسیار داشته است[۲۷].
پانویس
- ↑ ابنجبیر، 1370، ص261)
- ↑ مستوفی، 1362، ص209
- ↑ نهج‌البلاغه، ص136
- ↑ سفر پیدایش، برشیت، فصل دوم، ص14
- ↑ یاقوت حموی، بی‌تا، ذیل فرات ص241
- ↑ بهمنش، 1374، ص3
- ↑ بلاذری، 1367، ص537
- ↑ ابنفقیه، 1988، ص185؛ یاقوت حموی، بی‌تا، ذیل فرات، ص242.
- ↑ . بهمنش، 1374، ص4
- ↑ بهنام، 1351، ص5
- ↑ پیگولوسکایا، 1372، ص322ـ323
- ↑ بهمنش، 1374، ص266
- ↑ همان، ص41
- ↑ جابر عناصری، 1347، ص235
- ↑ امام شوشتری، 1347، ص195
- ↑ شهبازی، 1349، ص335
- ↑ (آذر، 1354، ص217
- ↑ (پیگولوسکایا، 1372، ص220
- ↑ ابنفقیه، 1988، ص128
- ↑ مجیدزاده، 1376، ج1، ص146
- ↑ (چایلد، 1369، ص83
- ↑ کتاب مقدس، سفر پیدایش، 17: 1 به بعد
- ↑ افشار، 1345، ص313
- ↑ برای اطلاع بیشتر نک: انصاری قمی، 1373، ص9
- ↑ نکونام، 1390، ص33
- ↑ 1370، ج1، ص232.
- ↑ 1987، ص111