حسن حسن زاده آملی

حسن حسن زاده آملی
نام کامل	حسن حسن زاده آملی
نام‌های دیگر	علامه حسن‌زاده آملی ذوالفنون
اطلاعات شخصی
محل تولد	ایران، آمل، لاریجان
محل درگذشت	ایرا، آمل
دین	اسلام، شیعه
استادان	علامه میرزا ابوالحسن شعرانی علامه سید محمد حسین طباطبائی میرزا ابوالحسن رفیعی قزوینی حکیم میرزا مهدی الهی قمشه‌ای
شاگردان	مهدی شب‌زنده‌دار سید محمدرضا مدرسی یزدی اسماعیل منصوری لاریجانی داوود صمدی آملی
آثار	تکمله منهاج البراعه رساله‏‌ای در ولایت و امامت رساله‌‏ای در رؤیت و عدم آن، بر مشرب حکمت و کلام رساله‌‏ای در لقاء اللّه، بر منهل عرفان الهی نامه تعلیقات بر اکرثاوذوسیوس شرح کتاب اکرمانالاؤوس (خواجه طوسی)
فعالیت‌ها	عالم دین تدریس تالیف

حسن حسن زاده آملی (۱۳۰۷ - ۱۴۰۰ ش)علامه، فقیه، عارف و حکیم معاصر شیعه و از شاگردان علامه شعرانی و علامه طباطبائی بود. ایشان در ادبیات، علوم غریبه، ریاضی، هیأت و طب تسلط و تبحر داشت و ملقب به «علامه ذوالفنون» بود. او سال‌ها در حوزه علمیه قم به تدریس آثار فلسفی و عرفانی و ریاضیات و هیأت پرداخت و تألیفات ارزشمندی در این علوم از خود به یادگار گذاشت.

تولد و تربیت

او در ۲۱ بهمن سال ۱۳۰۷ شمسی 10 فوریه 1929 میلادی در لاریجان آمل متولد شد. در حالی که شش ساله بود، در مکتب‌خانه تمام قرآن را به خوبی یاد گرفت.

از راست: عبدالله جوادی آملی، جلال‌الدین غروی، جونی برهانی، حسن حسن زاده آملی (خرداد 1327 ش)

دیدار با امام رضا ‌علیه‌السلام در عالم رؤیا

استاد حسن‌زاده خود در این رابطه می‌فرمایند: در عنفوان جوانی و آغاز درس زندگانی که در مسجد جامع آمل سرگرم بصرف ایام در اسم و فعل و حرف بودم، و محو در فرا گرفتن صرف و نحو، در سحرخیزی و تهجّد عزمی راسخ و ارادتی ثابت داشتم؛ در رؤیای مبارک سحری به ارض اقدس رضوی تشرف حاصل کردم و بزیارت جمال دل‌‏آرای ولی اللّه اعظم ثامن الحجج علی بن موسی الرضا -علیه و علی آبائه و ابنائه آلاف التحیة و الثنا- نائل شدم.

در آن لیله مبارکه قبل از آنکه به‌حضور باهرُالنور امام- علیه‌السلام- مشرف شوم مرا به مسجدی بردند که در آن مزار حبیبی از احبّاءاللّه بود و به من فرمودند در کنار این تربت دو رکعت نماز حاجت بخوان و حاجت بخواه که برآورده است، من از روی عشق و علاقه مفرطی که به علم داشتم نماز خواندم و از خداوند سبحان علم خواستم.

سپس به پیشگاه والای امام هشتم سلطان دین رضا -روحی لتربته الفداء، و خاک درش تاج سرم- رسیدم و عرض ادب نمودم بدون اینکه سخنی بگویم امام که آگاه به سرّ من بود و اشتیاق و التهاب و تشنگی مرا برای تحصیل آب حیات علم می‏‌دانست فرمود نزدیک بیا، نزدیک رفتم و چشم به روی امام گشودم دیدم با دهانش آب دهانش را جمع کرد و بر لب آورد و بمن اشارت فرمود که بنوش، امام خم شد و من زبانم را درآوردم و با تمام حرص و ولع که خواستم لبهای امام را بخورم، از کوثر دهانش آن آب حیات را نوشیدم و در همان حال به قلبم خطور کرد که امیر المؤمنین علی -‌علیه‌السلام- فرمود: پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) آب دهانش را به لبش آورد و من آنرا بخوردم که هزار در علم و از هر دری هزار در دیگری به روی من گشوده شد.

پس از آن امام- ‌علیه‌السلام- طی الارض را عملا به من بنمود، که از آن خواب نوشین شیرین که از هزاران سال بیداری من بهتر بود بدر آمدم، به آن نوید سحرگاهی امیدوارم که روزی بگفتار حافظ شیرین سخن بترنّم آیم که:

دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند

واندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند

چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی ‏

آن شب قدر که این تازه براتم دادند

من اگر کامروا گشتم و خوشدل چه عجب ‏

مستحق بودم و اینها به زکاتم دادند

تحصیلات و استادان

علامه حسن زاده در سال ۱۳۲۳ شمسی تحصیلات کتب ابتدائیه را در مدرسه روحانی (حوزه علمیه) که در میان طلّاب علوم دینیّه معمول و متداول است، از نصاب الصبیان و رساله عملیه فارسی آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی (چون ایشان مرجع علی الاطلاق در آن زمان بودند) و کلیات سعدی، گلستان سعدی و جامع المقدمات و شرح الفیه سیوطی و حاشیه ملا عبدالله بر تهذیب منطق و شرح جامی بر کافیه نحو و شمسیه در منطق و شرح نظام در صرف، مطوّل در معانی و بیان و بدیع و معالم در اصول، تبصره در فقه و قوانین در اصول تا مبحث عام و خاص، را در آمل از محضر مبارک روحانیین آن شهر از جمله: محمد آقا غروی و آقا عزیزالله طبرسی و آقا شیخ احمد اعتمادی و آقا عبدالله اشراقی و آقا ابوالقاسم رجائی و ... ، فرا گرفتند و نیز از حضرت آیت‌الله عزیزالله طبرسی تعلیم خط می‌گرفتند تا اینکه خود حضرتش در آمل چند کتاب مقدماتی را تدریس می‌کردند.

مهاجرت به تهران

ایشان در شهریور ۱۳۲۹ هجری شمسی به تهران آمدند و چند سالی در مدرسه حاج ابوالفتح به سر بردند و باقی کتب شرح لمعه و قوانین تا آخر جلدین آنرا در محضر شریف مرحوم آیت‌الله آقا سید احمد لواسانی درس خواندند.

و بعد از آن چندین سال در مدرسه مروی به سر بردند و به ارشاد جناب آیت‌الله شیخ محمدتقی آملی (قدس سره) به محضر مبارک علامه میرزا ابوالحسن شعرانی (اعلی الله مقامه) رسیدند و آن بزرگوار چون پدری مهربان، سالیانی دراز در کنف عنایتش، همّ خویش را به تربیت و تعلیم ایشان مصروف داشت -به مدت ۱۳ سال- و از فنونی چند دری بروی ایشان گشود.

علوم منقول

از علوم منقول: تمام مکاسب و رسائل شیخ انصاری (قدس سره) و جلدین کفایه آخوند خراسانی (قدس سره) و پس از آن کتاب طهارت و کتاب‌های صلوة(نماز) و خمس و زکات و حج و ارث جواهر را به صورت درس فقه خارج استدلالی محققانه، تا اینکه مطمئن شد و باور نمود که بر استنباط فروع از اصول تواناست و به قوه اجتهاد رسیده است.

علوم معقول

از معقول: اکثر شرح خواجه طوسی (قدس سره) بر اشارات ابن سینا (قدس سره) و اکثر اسفار ملاصدرا (قدس سره) و کتاب نفس و حیوان و نبات و تشریح شفای شیخ الرئیس که از کتاب نفس تا آخر طبیعیات شفاء است.

تفسیر

از تفسیر: تمام دوره تفسیر مجمع البیان طبرسی از بدو تا ختم آن.

از کتب قرائت و تجوید: شرح شاطبیه به نام «شراج المبتدی و تذکار المقری المنتهی» که شرح علامه شیخ علی بن قاصح عذری بر قصیده لامیه منظومه علامه شیخ قاسم بن فیره رعینی شاطبی در علم قرائات است.

این قصیده ۱۳۷۵ بیت دارد که قافیه همه ابیات فقط «لام» است. شرح شاطبیه (در علم قرائات و معرفت قاریان) از کتاب‌های درسی بود که در مراکز علمی خوانده می‌شد و استاد علامه شعرانی (قدس سره) آنرا پیش پدرش خوانده بود.

ریاضی و نجوم

از کتب ریاضی و نجوم: رساله فارسی ملاعلی قوشچی در علم هیئت، شرح قاضی‌زاده رومی بر «الملخّص الهیه» از مؤلفات محمّد بن محمود خوارزمی چغمینی معروف به «شرح چغمینی»، استدراک بر تشریح الافلاک شیخ بهایی تألیف علامه شعرانی، کتاب «الاصول» مشهور به اصول اقلیدس صوری به تحریر خواجه طوسی که حاوی پانزده مقاله در حساب و هندسه است که همه مسائلش به براهین ریاضی مبرهن است.

شرح علامه خفری بر «تذکره فی الهیئه» محقق طوسی در علم هیئت که شرحی استدلالی است بر مسائل هیئت.

بعد از تعلّم شرح خفری بر تذکره به زیج بهادری که اتمّ و ادقّ و اجدّ زیجات است، پرداختند.

تعلیم کتاب کبیر مجسطی تألیف بطلیموس قلوذی به تحریر طوسی در علم هیئت است و شریف‌ترین مصنف در این علم است و نیز مقصد اسنی و مطلب اعلی و نهایة النهایات در درس هیئت استدلالی می‌باشد، همانگونه که شرح خفری یاد شده و اُکَر ثاوذسیوس و اُکَر مالاناوؤس و کتاب «الکرة المتحرکه» تألیف اوطوقوس به تحریر خواجه طوسی و رساله قسطابن لوقا در عمل به کره ذات الکرسی و نظایر این کتاب از متوسطات و اصول اقلیدس و کتاب‌های پایین‌تر از آن در حساب و هندسه و هیئت از بدایات در این رشته طبق مراتب درجاتی که نزد اهل هیئت معمول است می‌باشند.

استخراج تقویم نجومی که چهار سال تعلیم آن در محضر علامه شعرانی طول کشید. استاد علامه حسن زاده به غوص در مسایل آن تا آنجا متبحر شدند که بر استخراج آن متمهّر گشتند و آنرا به طور کامل شرح کردند که هنوز چاپ نگشته است. از این زیج نه سال استخراج تقویم کردند که چاپ و منتشر شد. در عمل به آلات رصدی: اسطرلاب و ربع مجیّب به نحو کمال و معرفت آلاتی که در کتاب‌های یاد شده مذکور است.

طب

از کتب طبّ: قانونچه محمد بن محمود چغمینی، شرح الاسباب نفیس بن عوض بن حکیم طبیب، تشریح کلیات قانون شیخ الرئیس.

درایه و رجال

در علم درایه و رجال: دوره کامل رساله استاد علامه شعرانی که تاکنون چاپ نگشته است و دوره کامل «جامع الرواة اردبیلی» علیه الرحمه است.

حدیث و روایت

در حدیث و روایت: جامع وافی فیض کاشانی (رضوان الله تعالی علیه). پس از خواندن جامع وافی به انخراط در سلک روات دین و انسلاک در سلسله جمله احادیث صادره از اهل بیت عصمت و وحی مشرف گشته است که دست‌خط شریف علامه شعرانی در کتاب «در آسمان معرفت» ایشان آمده است.

کسب دانش از میرزا ابوالحسن رفیعی قزوینی

در آن سنوات آیت‌الله میرزا ابوالحسن رفیعی قزوینی (قدس سره) از قزوین به تهران تشریف فرما شدند و اقامت فرمودند که به هدایت جناب استاد شعرانی به حضور شریفش تشرّف یافتند و حدود ۵ سال در محضر مبارکش نیز به تحصیل علوم عقلی و نقلی و عرفانی از اسفار صدر‌اعظم فلاسفه و شرح علامه محمد بن حمزه مشهور به ابن فناری بر مصباح الانس صدرالدین قونوی و خارج فقه (طهارت و صلوه و اجاره از روی متن عروةالوثقی فقیه آقا سید محمد کاظم یزدی) و خارج اصول (از متن کفایه الاصول آخوند خراسانی) مشتغل بودند و به «فاضل آملی» از زبان مبارک ایشان وصف می‌شدند.

کسب دانش از حکیم الهی قمشه‌ای

ایشان همچنین تمام حکمت منظومه حکیم سبزواری و مبحث نفس اسفار و حدود نصف شرح خواجه بر اشارات شیخ‌الرئیس را نزد آیت‌الله حکیم میرزا مهدی الهی قمشه‌ای تلمذ نمودند. و نیز در مجلس تفسیر قرآن آن جناب خوشه‌چین بودند که همه درس‌ها بیش از ده سال در بیت شریف حکیم متأله الهی قمشه‌ای بعد از نماز مغرب و عشاء برگزار می‌شد.

کسب دانش از شیخ محمدتقی آملی

و نیز مدتی مدید در تهران در درس خارج فروع فقهیه و اصول علامه جناب آیت‌الله شیخ محمدتقی آملی شرکت کردند.

کسب دانش از اساتیددیگر

و همچنین از اعاظمی که در تهران به ادراک محضرشان بهره‌مند بودند، جناب حکیم الهی و عارف صمدانی استاد محمدحسین فاضل تونی(رحمةالله تعالی علیه) است که قسمتی از طبیعیات شفا و شرح علامه قیصری بر فصوص شیخ اکبر محی الدین عربی را نزد ایشان تلمذ نمودند.

و قسمتی از طبیعیات شفا را در محضر مبارک جناب آیت‌الله حاج میرزا احمد آشتیانی (قدس سره) خوانده‌اند. و یکی از آن بزرگواران شیخ جلیل مفضال و خدوم علم و کمال و بارع در علوم عقلیه و نقلیه حاج شیخ علی محمد جولستانی (رحمة‌الله تعالی علیه) بود که در فراگیری لئالی منتظمه در منطق تصنیف متأله سبزواری پیش ایشان شاگردی نمودند.

مهاجرت به قم‏

ایشان در ۲۲ مهر ۱۳۴۲ شمسی به قصد اقامت در قم، تهران را ترک گفته‌اند. بعد از ورود به قم، تدریس معارف حقّه الهی و تعلیم فنون ریاضی را شروع کردند.

کسب دانش از علامه طباطبایی

ایشان به مدت ۱۷ سال از محضر قدسی علامه سید محمد حسین طباطبائی (ره) بهره بردند و در خدمت ایشان کتاب‌های زیر را خواندند:

کتاب «تمهید القواعد» صائن الدین علی بن ترکه، که شرحی است شریف بر «قواعد التوحید» ابن حامد ترکه و تدرّس آن شب جمعه ۱۲ شعبان المعظم سنه ۱۳۸۳ هجری قمری به اتمام رسید.

کتاب برهان منطق شفاء شیخ رئیس. تاریخ شروع آن شعبان المعظم ۱۳۸۶ هجری قمری مطابق با آذر ماه ۱۳۴۷ هجری شمسی بوده است. جلد نهم اسفار صدرالمتألهین به چاپ جدید که از اول باب هشتم کتاب نفس تا آخر آن می‌باشد و درس آن در روز یکشنبه ۲۳ شعبان المعظم مطابق با پنجم آذر ماه ۱۳۴۶ هجری شمسی بطور کامل پایان پذیرفت.

کتاب توحید بحارالانوار مجلسی. تاریخ شروع آن: شب پنجشنبه ۱۴ شوال المکرم ۱۳۹۴ هجری قمری بوده است.

جلد سوم بحار که در مورد معاد و مطالب دیگر آن است و آنرا به تمامی خواندند.

علامه حسن زاده سوگند یاد کرده و می‌فرمایند: «به جانم سوگند مهم‌ترین چیزی که در محضر شریف او جوهر عاقل را مبتهج می‌کرد، اصول علمیّه و امهّات عقلیه‌ای بود که القاء می‌فرمود و هر یک از آنها دری بود که درهای دیگری از آن گشوده می‌شد. به خداوند سوگند از محضر روحانی او علم و عمل فیضان می‌کرد؛ حتی سکوتش نطقی بود که هیمانی ملکوتی را حکایت می‌کرد.»

اساتید دیگر

از جمله اساتید دیگر ایشان حاج سید محمدحسن الهی طباطبائی – برادر علامه سید محمدحسین طباطبائی – بود که در فنون علوم غریبه اوفاق، جفر، رمل علم حروف، علم عدد و زُبُر و بیّنات و دیگر شعب ارثماطیقی را از ایشان آموخت.

همچنین به مدت چهار سال یا بیشتر جهت تعلم علوم ارثماطیقی در محضر سید مهدی قاضی طباطبایی فرزند عالم کامل، آیت‌الله سید علی قاضی تبریزی، مشرف بوده‌اند. به فرمایش حضرت آقا: «ایشان در تعلیم من بذل جهد فرمود و او را بر من حقی است عظیم.»

و نیز سالیانی در قم به محضر مبارک تنی چند از آیات عظام در دروس فقه افتخار تشرف داشتند. خود می‌فرمایند: «به خداوند سوگند قلم و زبان به ادای شکر محشار نیکی‌هایی که این مشایخ عظام در حقّ ما نموده‌اند وافی نیست؛ اگر‌چه علة العلل و مفیض علی الاطلاق، الله ربّ العالمین است.»

تدریس

برخی از دروسی که حضرت استاد علامه حسن زاده تدریس فرمودند، به شرح ذیل می‌باشد:

• تدریس چهار دوره اشارات با شرح خواجه که در هر دوره‌ای با تصحیح دقیق و تعلیقات و شرحی محققانه همراه بوده است.
• تدریس مصباح الانس به مدت هشت سال در حوزه علمیه قم.
• تدریس شرح فصوص الحکم قیصری چهار دوره که برای شاگردان املاء می‌فرمود و آنان می‌نوشتند.
• تدریس یک دوره کامل شفا شیخ رئیس که در ضمن تدریس از روی چندین نسخه تصحیح شده و تعلیقات و حواشی نمودند.
• تدریس چهار دوره تمهید القواعد در حوزه علمیه قم که هر دوره اش حدود چهار سال به طول انجامید.
• تدریس «اُکَر مانالاؤس» که مدت سه سال در حوزه علمیه قم بطول انجامید.
• تدریس دو کتاب «اُکَر ثاوذوسیوس و مساکن» به تحریر خواجه طوسی.
• تدریس اصول اقلیدس.
• تدریس دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی.
• همچنین ایشان در مدت اقامت در تهران در طی سیزده سال یا بیشتر همراه با اشتغال به تحصیل علوم از آن محاضر عالیه طبق روش معهود و سیره جاریه بین علمای روحانی به تعلیم و تدریس در حوزه علمیه نیز اشتغال داشتند و کتاب‌های ذیل را تدریس فرمودند:

معالم الاصول، مطوّل تفتازانی، که شش دوره به تدریس آن توفیق داشت، کشف المراد در علم کلام، قوانین در اصول، شرح محقق طوسی بر اشارات شیخ رئیس در حکمت مشائیّه، شرح لمعه در فقه، ارث جواهر در فقه، لئالی منتظمه، جوهر نضید، حاشیه ملاعبدالله، شرح شمسیه در علم منطق، تشریح الافلاک شیخ بهایی، اصول اقلیدس و... .

آثار و تألیفات

علامه حسن‌زادۀ آملی خود در این رابطه می‌گوید: برای اینکه نفس را مشغول باید داشت که حکما فرموده‌‏اند: «نفس را مشغول بدار وگرنه او تو را مشغول می‏ کند»، تعلیقات و حواشی بر کتب درسی از معقول و منقول و رسائل و جزوات در موضوعات و فنون گوناگون نوشته‌ام:

• ۱- تکمله منهاج البراعه، شرح نهج البلاغة به عربی در پنج جلد، که تکمیل «منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة» میرزا حبیب اللّه خویی است و مقدمه آن بقلم استاد علامه، میرزا ابو الحسن شعرانی -رضوان اللّه تعالی علیه- در تقریظ کتاب مزّین است.
• ۲- رساله‏‌ای در ولایت و امامت.
• ۳- رساله‌‏ای در رؤیت و عدم آن، بر مشرب حکمت و کلام.
• ۴- رساله‌‏ای در لقاء اللّه، بر منهل عرفان.
• ۵- رساله‏‌ای به نام «فصل الخطاب فی عدم تحریف کتاب رب الأرباب»، که با عنوان «قرآن هرگز تحریف نشده»، ترجمه شده است.
• ۶- رساله‏‌ای در صبح و شفق و تحقیق در صبح صادق و کاذب و بیان طایفه ‏ای از آیات و روایات در این موضوع.
• ۷- تصحیح و اعراب اصول کافی ثقةالاسلام شیخ کلینی که در دو جلد طبع شده است.
• ۸- اضبط المقال فی ضبط اسماءالرجال، رساله‌ای در ضبط اسماء روات احادیث که در آخر جلد اول کافی بطبع رسیده است.
• ۹- تصحیح خلاصه منهج الصادقین در تفسیر قرآن تألیف مرحوم ملافتح اللّه کاشانی.
• ۱۰- رساله ‏ای در قرائت حفص بن سلیمان و ابوبکر بن عیاش، راویان عاصم ابن ابی النجود بهدلة که در آخر تفسیر منهج مذکور بطبع رسیده است.
• ۱۱- تصحیح «خزائن» ملا احمد نراقی با مقدمه و حواشی و تعلیقات اینجانب به عربی و فارسی.
• ۱۲- تصحیح کلیله و دمنه فارسی بقلم ابوالمعالی نصراللّه منشی با مقدمه و حواشی و مآخذ اشعار و امثال و ترجمه دو باب آخر آن بفارسی بقلم اینجانب.
• ۱۳- انسان کامل از دیدگاه نهج‌البلاغه.
• ۱۴- خلاصه رساله «انسان کامل از نظر نهج‌البلاغه». این دو رساله بمناسبت هزاره نهج‌البلاغه بساحت مبارک اهل ولایت آن بنیاد خیر نهاد اهدا شد و بطبع رسید.
• ۱۵- تصحیح نصاب الصبیان با مقدمه و تحشیه آن، مزین به تقریظ مرحوم استاد شعرانی.
• ۱۶- دروس معرفة الوقت و القبله، به عربی. (بر مبنای ریاضی بوجوه و طرق عدیده آورده ‏ایم و بسیاری از آیات و روایات درباره آنها را شرح کرده‌ایم).
• ۱۷- شرح زیج بهادری بفارسی.
• ۱۸- تعلیقات بر اسفار صدر المتالهین بخصوص از اول جواهر و اعراض تا آخر آن بتفصیل.
• ۱۹- تعلیقات بر اول تا آخر شرح خواجه طوسی بر حکمت اشارات ابن سینا. (و تصحیح کامل آن از روی چندین نسخه شرح اشارات)
• ۲۰- تعلیقات بر دوره منطق منظومه متأله سبزواری.
• ۲۱- رساله‌ای در مناسک حج و پاره ‏ای از مسائل فقهیه در موضوعات عدیده.
• ۲۲- تعلیقات بر هشت باب معانی شرح مطول تفتازانی.
• ۲۳- شرح فصوص فارابی یکدوره کامل آن بفارسی.
• ۲۴- رساله‌ای در تجرد نفس ناطقه که در اثبات این مدّعی تاکنون بیش از هفتاد دلیل از کتب پیشینیان نقل کرده‏ ایم و به ذکر آیات و روایات و مطالب مفید بسیار در این باب تبرّک جسته ‏ایم.
• ۲۵- رساله‌ای در توقیفیت اسماء.
• ۲۶- رساله‌ای در ردّ جبر و تفویض و اثبات امر بین الامرین بر مبنای حکمت متعالیه.
• ۲۷- رساله‌ای در مراتب و درجات قرآن مجید.
• ۲۸- دیوان اشعارم که ابتدای آن مزین به تقریظ استاد حکیم میرزا مهدی الهی قمشه ‏ای -قدّس سرّه- بخطّ خود آنجناب است.
• ۲۹- تعلیقات و حواشی بر دوره اصول اقلیدس و شرح صدور آن بتحریر خواجه طوسی. (تصحیح این کتاب از روی چندین نسخه خطّی).
• ۳۰- تعلیقات و حواشی (شرح) بر تمام اکرمانالاؤوس بتحریر خواجه طوسی. (این کتاب در مثلثات کروی و بخصوص در شکل قطاع کرّی (شکل مانالاوس) بحث کرده است).
• ۳۱- تعلیقات بر اکرثاوذوسیوس از بدو تا ختم آن.
• ۳۲- تعلیقات بر مساکن از اول تا آخر آن.
• ۳۳- رساله‌ای در میل کلّی و مسائل متعدد هندسی و نجومی که در اقبال و ادبار معدل النهار و منطقة البروج در بیان بعض از آیات قرآنی بحث کرده‌ایم.
• ۳۴- رساله‌ای در علم اوفاق، که بیش از هفتاد درس است.
• ۳۵- رساله‌ای در ظلّ (تانژانت).
• ۳۶- رساله‌ای در تفسیر «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏».
• ۳۷- رساله‌ای در سیر و سلوک.
• ۳۸- الهی نامه.
• ۳۹- کتابی در نکات علمیه به نام هزار و یک نکته.
• ۴۰- رسال‏ه‌ای در تکسیر دائره و بیان نسبت محیط بقطر دائره یعنی بحث از پی.
• ۴۱- رساله‌ای در تحصیل بعد بین المرکزین که شرح مقاله‏ای از مجسطی بطلیموس است.
• ۴۲- دروس معرفت نفس بفارسی که تاکنون در حدود یکصد و پنجاه و پنج درس نوشته شده است.
• ۴۳- رساله‌ای مفصل و مبسوط در اتحاد عقل و عاقل و معقول.
• ۴۴- رساله‌ای در مثل (مثل افلاطونی) و عالم مثال و مثل معلقه.
• ۴۵- وجیزه‌ای در تجدد امثال عارف و حرکت جوهری حکیم.
• ۴۶- تعلیقات بر آغاز تا انجام «تحفة الأجلّة فی معرفة القبلة»، تالیف مرحوم سردار کابلی.
• ۴۷- رساله‌‏ای در تضاد.
• ۴۸- رساله‌ای در علم.
• ۴۹- رساله‏‌ای در جعل.
• ۵۰- تعلیقات بر شرح قیصری بر «فصوص» محیی الدین عربی.
• ۵۱- تعلیقات بر قبله ملا مظفر.
• ۵۲- مآخذ و مصادر نهج البلاغة و استدراکات بر آن.
• ۵۳- تعلیقات بر شرح علامه حلی بر تجرید خواجه طوسی قدس سرهما.
• ۵۴- رساله‌ای به نام مفاتیح المخازن که در حقیقت تکمله مقدمات دوازده‏‌گانه علامه قیصری بر شرح فصوص شیخ اکبر است.
• ۵۵- شرح فصوص محیی الدین بفارسی یکدوره کامل آن.
• ۵۶- رسالۀ (انه الحق).
• ۵۷- نهج الولایه.
• ۵۸- دروس اتحاد عاقل بمعقول.
• ۵۹- وحدت از دیدگاه عارف و حکیم.
• ۶۰- سی فصل در معرفت وقت و قبله.
• ۶۱- شرح باب توحید حدیقه سنائی غزنوی، و شرح ابیاتی از غزلیات خواجه حافظ، و حواشی بر شرح نیشابوری بر مجسطی و رسائل و جزوات و تعلیقات دیگر.

وفات

مرحوم علامه حسن‌زاده آملی در سوم مهر ۱۴۰۰ شمسی (۱۸ صفر ۱۴۴۳ ق) در بیمارستان شهر آمل درگذشت و در منزل شخصی خود در روستای ایرا به خاک سپرده شد.

مدفن علامه حسن زاده آملی

منابع

• نرم‌افزار مجموعه آثار علامه حسن زاده آملی، بخش شخصیت‌شناسی.
• شرح دفتر دل، داوود صمدی آملی.
• وبلاگ عرفان علامه قاضی.