حوزه علمیه نجف: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:حوزه علمیه نجف.jpg|بی‌قاب|چپ]] | [[پرونده:حوزه علمیه نجف.jpg|بی‌قاب|چپ]] | ||
'''حوزه علمیه نجف''' اصطلاحی که بر تمامی متولیان امور مدارس دینی اعم از مراجع مذهبی حوزه علمیه شهر [[نجف]] اشرف اطلاق می‌گردد. وظیفه اساسی این متولیان، آموزش و پرورش طلاب [[علوم اسلامی|علوم دینی]] و نیز جامعه اسلامی و بشری ساکن در [[نجف|نجف اشرف]] و حوالی آن و به صورت کلی در [[عراق]] می‌باشد. این حوزه تا کنون در کنار [[حوزه علمیه قم]] به پرورش بسیاری از [[فقیهان]] و عالمان بزرگ با مبانی [[وحدت اسلامی|وحدت]] آفرین و عملکرد [[تقریب مذاهب اسلامی|تقریب]] مدار پرداخته است و از اهمیت بالایی برخوردار می‌باشد. از جمله این بزرگان می‌توان به امثال: [[ | '''حوزه علمیه نجف''' اصطلاحی که بر تمامی متولیان امور مدارس دینی اعم از مراجع مذهبی حوزه علمیه شهر [[نجف]] اشرف اطلاق می‌گردد. وظیفه اساسی این متولیان، آموزش و پرورش طلاب [[علوم اسلامی|علوم دینی]] و نیز جامعه اسلامی و بشری ساکن در [[نجف|نجف اشرف]] و حوالی آن و به صورت کلی در [[عراق]] می‌باشد. این حوزه تا کنون در کنار [[حوزه علمیه قم]] به پرورش بسیاری از [[فقیهان]] و عالمان بزرگ با مبانی [[وحدت اسلامی|وحدت]] آفرین و عملکرد [[تقریب مذاهب اسلامی|تقریب]] مدار پرداخته است و از اهمیت بالایی برخوردار می‌باشد. از جمله این بزرگان می‌توان به امثال: [[شیخ طوسی]]، [[حسن بن یوسف حلی|علامه حلی]]، [[مرتضی انصاری|شیخ انصاری]]، [[سید ابوالقاسم خوئی]] و [[سید علی حسینی سیستانی]] و [[سید روح‌الله موسوی خمینی|سید روح‌الله خمینی]]، [[سید علی حسینی خامنه‌ای|سید علی خامنه‌ای]]، اشاره نمود. | ||
== تاریخچه حوزه علمیه نجف == | == تاریخچه حوزه علمیه نجف == | ||
| خط ۸: | خط ۸: | ||
* [[نجاشی]]<ref>نجاشی، ص۴۴۰</ref> به ملاقات خود با دانشمندان [[مذهب شیعه|شیعه]] از جمله [[محدّث]] بزرگ، هبة الله بن احمد کاتب مشهور به ابن برنِیة اشاره کرده است. وی<ref>نجاشی، ص۶۸</ref> همچنین اظهار کرده که در سال ۴۰۰ق در نجف از [[ابن خمری کوفی|ابن خُمری کوفی]] [[اجازه روایت]] دریافت داشته است. | * [[نجاشی]]<ref>نجاشی، ص۴۴۰</ref> به ملاقات خود با دانشمندان [[مذهب شیعه|شیعه]] از جمله [[محدّث]] بزرگ، هبة الله بن احمد کاتب مشهور به ابن برنِیة اشاره کرده است. وی<ref>نجاشی، ص۶۸</ref> همچنین اظهار کرده که در سال ۴۰۰ق در نجف از [[ابن خمری کوفی|ابن خُمری کوفی]] [[اجازه روایت]] دریافت داشته است. | ||
* نجاشی<ref>نجاشی، ص۷۴</ref> در شرح حال ابوالحسین اسحاق بن حسن عقرائی تمار گفته که او را معتکف در [[کوفه]] دیده که [[الکافی|کتاب کلینی]] را از خود وی روایت می‌کرده است. | * نجاشی<ref>نجاشی، ص۷۴</ref> در شرح حال ابوالحسین اسحاق بن حسن عقرائی تمار گفته که او را معتکف در [[کوفه]] دیده که [[الکافی|کتاب کلینی]] را از خود وی روایت می‌کرده است. | ||
* حضور شخصیت‌های دینی و علمی دیگر در نجف، همچون [[ | * حضور شخصیت‌های دینی و علمی دیگر در نجف، همچون [[شیخ صدوق]] و شنیدن حدیث از محمد بن علی بن فضل دهقان<ref>ر. ک: خویی، ج ۱۶، ص۳۳۷</ref> و نیز اقامت برخی نقبای شیعیان همانند [[ابن سدره]]، و اسکان تعدادی از خاندان‌های اهل علم، مثل آل طحّان، در نجف<ref>ابن طاووس، ص۱۴۸؛ بحرالعلوم، ص۱۳ـ۱۴</ref> در زمره مستندات وجود حرکت علمی در نجف، پیش از شیخ الطائفه طوسی، ذکر شده است<ref>برای اطلاع از نقد این آرا رجوع کنید به غروی، ص۱۹ـ۳۰</ref>. | ||
حوزه علمیه نجف پس از ورود شیخ طوسی تاریخ با فراز و نشیبی را سپری کرده است که مراحل آن عبارت‌اند از: | حوزه علمیه نجف پس از ورود شیخ طوسی تاریخ با فراز و نشیبی را سپری کرده است که مراحل آن عبارت‌اند از: | ||
=== دوره شکل‌گیری حوزه نجف === | === دوره شکل‌گیری حوزه نجف === | ||
این دوره با حضور شیخ طوسی در نجف (۴۴۸ـ۴۶۰ق) مقارن است. او که از شاگردان [[محمد بن محمد بن نعمان|شیخ مفید]] و [[سید مرتضی|سید مرتضی علم الهدی]] بود، پس از فوت علم الهدی ریاست علمی [[مذهب شیعه|شیعیان]] بغداد را برعهده گرفت. اندکی پس از ورود طغرل سلجوقی به بغداد، ۴۴۹ خانه و کتابخانه او را در حالی که خودش قبلا به نجف مهاجرت کرده بود آتش زدند. مدتی بعد، شیخ فعالیت علمی خود را در این شهر آغاز کرد و حوزه نجف با تلاش‌های او پاگرفت. شیخ توانست اوضاع تحصیلی نجف را نظم بیشتر دهد و حلقه‌های درسی را تشکیل دهد. عده‌ای اندک از کسانی که همراه شیخ از بغداد به نجف رفته یا شهرتش را شنیده بودند، به او پیوستند. کتاب [[امالی (کتاب)|امالی]] یا المجالس شیخ گواهِ انضباطی است که او در حوزه نو تأسیس نجف در انتقال علوم به شاگردانش برقرار کرده بود<ref>نخستین مجلس املا: ۲۶ صفر ۴۵۶ در حرم امیرمؤمنان علیه‌السلام</ref>. طوسی همچنین علما و شاگردان را به [[فقه استدلالی|فقه استدلالی و اجتهادی]] جهت داد. | این دوره با حضور شیخ طوسی در نجف (۴۴۸ـ۴۶۰ق) مقارن است. او که از شاگردان [[محمد بن محمد بن نعمان|شیخ مفید]] و [[سید مرتضی علم‌الهدی|سید مرتضی علم الهدی]] بود، پس از فوت علم الهدی ریاست علمی [[مذهب شیعه|شیعیان]] بغداد را برعهده گرفت. اندکی پس از ورود طغرل سلجوقی به بغداد، ۴۴۹ خانه و کتابخانه او را در حالی که خودش قبلا به نجف مهاجرت کرده بود آتش زدند. مدتی بعد، شیخ فعالیت علمی خود را در این شهر آغاز کرد و حوزه نجف با تلاش‌های او پاگرفت. شیخ توانست اوضاع تحصیلی نجف را نظم بیشتر دهد و حلقه‌های درسی را تشکیل دهد. عده‌ای اندک از کسانی که همراه شیخ از بغداد به نجف رفته یا شهرتش را شنیده بودند، به او پیوستند. کتاب [[امالی (کتاب)|امالی]] یا المجالس شیخ گواهِ انضباطی است که او در حوزه نو تأسیس نجف در انتقال علوم به شاگردانش برقرار کرده بود<ref>نخستین مجلس املا: ۲۶ صفر ۴۵۶ در حرم امیرمؤمنان علیه‌السلام</ref>. طوسی همچنین علما و شاگردان را به [[فقه استدلالی|فقه استدلالی و اجتهادی]] جهت داد. | ||
=== دوره رکود حوزه نجف === | === دوره رکود حوزه نجف === | ||
| خط ۲۵: | خط ۲۵: | ||
'''دانشمندان و آثار علمی آنها در این دوره''' | '''دانشمندان و آثار علمی آنها در این دوره''' | ||
با همه این احوال، در این دوره نیز حوزه نجف از تکاپوی علمی دور نماند. از ابوعلی طوسی فرزند شیخ طوسی (متوفی ۵۱۵) اثری چون ''المرشد الی سبیل المتعبد'' و ''الامالی'' به جای مانده است. وی نزد علمای شیعه باعنوان مفید ثانی شهرت دارد<ref>ر. ک: منتجب الدین رازی، ص۴۶؛ ابن شهر آشوب، ص۳۲۴</ref> .[[ابن شهرآشوب |ابن شهرآشوب مازندرانی]]، [[فضل بن حسن طبرسی|ابوعلی فضل بن حسن طبرِسی]] مؤلف [[مجمع البیان]] و [[حسین بن احمد بن طحال|ابوعبدالله حسین بن احمدبن طحّال]] مقدادی تربیت یافتگان محضر اویند<ref>بحرالعلوم، ص۴۴ـ۴۵</ref>. همچنین شیخ ابوالوفاء عبدالجبار رازی، شیخ ابومحمدحسن بن بابویه قمی و شیخ ابوعبدالله محمدبن هبةالله طرابلسی معاصران او و جملگی از شاگردان پدرش در حوزه علمیه نجف بوده‌اند<ref>ابن شهر آشوب، ص۴۳</ref>. کتاب شرح کافیه ابن حاجب و شرح قصائد [[ابن ابی الحدید]] از نجم الائمة رضی الدین محمد استرآبادی (متوفی ۶۸۶)<ref>ر. ک: حرّعاملی، قسم ۲، ص۲۵۵</ref> الایماقی فی شرح الایلاقی و شرح تعریب الزبدة در طب از عبدالرحمان بن عتائقی از علمای [[حلّه]] و بعد نجف اشرف<ref>آقابزرگ طهرانی، ج ۲، ص۵۰۹؛ زرکلی، ج ۳، ص۳۳۰</ref> و التنقیح الرایع فی شرح مختصرالشرایع مقداد بن عبداللّه سیوری مشهور به فاضل مقداد (متوفی ۸۲۶)<ref>آقابزرگ طهرانی، ج ۴، ص۴۶۳</ref> از جمله آثار دانشمندانِ این دوره حوزه نجف است. | با همه این احوال، در این دوره نیز حوزه نجف از تکاپوی علمی دور نماند. از ابوعلی طوسی فرزند شیخ طوسی (متوفی ۵۱۵) اثری چون ''المرشد الی سبیل المتعبد'' و ''الامالی'' به جای مانده است. وی نزد علمای شیعه باعنوان مفید ثانی شهرت دارد<ref>ر. ک: منتجب الدین رازی، ص۴۶؛ ابن شهر آشوب، ص۳۲۴</ref> .[[ابن شهرآشوب |ابن شهرآشوب مازندرانی]]، [[فضل بن حسن طبرسی|ابوعلی فضل بن حسن طبرِسی]] مؤلف [[مجمع البیان فی تفسیر القرآن|مجمع البیان]] و [[حسین بن احمد بن طحال|ابوعبدالله حسین بن احمدبن طحّال]] مقدادی تربیت یافتگان محضر اویند<ref>بحرالعلوم، ص۴۴ـ۴۵</ref>. همچنین شیخ ابوالوفاء عبدالجبار رازی، شیخ ابومحمدحسن بن بابویه قمی و شیخ ابوعبدالله محمدبن هبةالله طرابلسی معاصران او و جملگی از شاگردان پدرش در حوزه علمیه نجف بوده‌اند<ref>ابن شهر آشوب، ص۴۳</ref>. کتاب شرح کافیه ابن حاجب و شرح قصائد [[ابن ابی الحدید]] از نجم الائمة رضی الدین محمد استرآبادی (متوفی ۶۸۶)<ref>ر. ک: حرّعاملی، قسم ۲، ص۲۵۵</ref> الایماقی فی شرح الایلاقی و شرح تعریب الزبدة در طب از عبدالرحمان بن عتائقی از علمای [[حلّه]] و بعد نجف اشرف<ref>آقابزرگ طهرانی، ج ۲، ص۵۰۹؛ زرکلی، ج ۳، ص۳۳۰</ref> و التنقیح الرایع فی شرح مختصرالشرایع مقداد بن عبداللّه سیوری مشهور به فاضل مقداد (متوفی ۸۲۶)<ref>آقابزرگ طهرانی، ج ۴، ص۴۶۳</ref> از جمله آثار دانشمندانِ این دوره حوزه نجف است. | ||
=== دوره محقق اردبیلی === | === دوره محقق اردبیلی === | ||
| خط ۳۳: | خط ۳۳: | ||
'''برخی علماء و آثار علمی آنان در این دوره''' | '''برخی علماء و آثار علمی آنان در این دوره''' | ||
* محی الدین بن محمود نجفی (متوفی ۱۰۳۰) در شعر و ادب دستی داشت<ref>ر. ک: امین، ج ۱۰، ص۱۱۵</ref>. | * محی الدین بن محمود نجفی (متوفی ۱۰۳۰) در شعر و ادب دستی داشت<ref>ر. ک: امین، ج ۱۰، ص۱۱۵</ref>. | ||
* رکن الدین علی قُهپایی از شاگردان مکتب اردبیلی، در علم روایت و [[علم رجال|رجال]] متبحر بود و کتاب [[مجمع الرجال (کتاب)|مجمع الرجال]] او از آثار دیگرش مشهورتر است<ref>آقابزرگ طهرانی، ج ۴، ص۶۵</ref>. | * رکن الدین علی قُهپایی از شاگردان مکتب اردبیلی، در علم روایت و [[علم رجال|رجال]] متبحر بود و کتاب [[مجمع الرجال (کتاب)|مجمع الرجال]] او از آثار دیگرش مشهورتر است<ref>آقابزرگ طهرانی، ج ۴، ص۶۵</ref>. | ||
| خط ۴۰: | خط ۳۹: | ||
=== دوره درخشش حوزه نجف === | === دوره درخشش حوزه نجف === | ||
دوره بعدی را که از قرن سیزدهم شروع می‌شود و تا زمان حال ادامه می‌یابد، می‌توان عصر کمال و اوج درخشش و زعامت علمی حوزه نجف دانست. با آغاز فعالیت علامه بحرالعلوم در نجف و عالمان و [[فقیهان]] بسیاری که به همت وحید بهبهانی تربیت شده بودند، حوزه نجف عظمت و شکوه خود را بازیافت و از نو به مرکز علمی جهان تشیع تبدیل شد. تلاش‌های شاگردان مستقیم و غیرمستقیم وحید بهبهانی معطوف مبارزه با [[اخباری]]گری و پاسخگویی به شبهات آنان و اثبات نیاز به قواعد اصولی در استنباط شد | دوره بعدی را که از قرن سیزدهم شروع می‌شود و تا زمان حال ادامه می‌یابد، می‌توان عصر کمال و اوج درخشش و زعامت علمی حوزه نجف دانست. با آغاز فعالیت [[سید محمد مهدی طباطبایی بحر العلوم|علامه بحرالعلوم]] در نجف و عالمان و [[فقیهان]] بسیاری که به همت وحید بهبهانی تربیت شده بودند، حوزه نجف عظمت و شکوه خود را بازیافت و از نو به مرکز علمی جهان تشیع تبدیل شد. تلاش‌های شاگردان مستقیم و غیرمستقیم وحید بهبهانی معطوف مبارزه با [[اخباری]]گری و پاسخگویی به شبهات آنان و اثبات نیاز به قواعد اصولی در استنباط شد<ref>ر. ک: گرجی، ص۲۳۴ـ۲۳۵</ref>. این کوشش‌ها ثمربخش بود؛ علم اصول را به کمال رساند و در زمینه فقه به طور محسوسی باب بحث، نقد و تحلیل موضوعات و کاوش در آرای پیشینیان و ادلّه آنان گشوده شد<ref>بحرالعلوم، ص۸۰</ref> و سرانجام آنکه جریان اخباری هر چند از میان نرفت، به شدت محدود شد. | ||
=== حوزه علمیه نجف و اندیشه وحدت اسلامی === | === حوزه علمیه نجف و اندیشه وحدت اسلامی === | ||
حوزه علمیه نجف به خاطر سیراب شدن از اندیشه‌های ناب پیامبر ( | حوزه علمیه نجف به خاطر سیراب شدن از اندیشه‌های ناب [[محمد بن عبدالله (خاتم الانبیا)|پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)]] و [[اهل بیت|اهل‌بیت]] مطهر و نیز صحابه راستین آن حضرت، از همان ابتدا و ملازم با فعالیت‌های علمی زعما و طلایه داران شکل‌دهی اش، به سرعت رویکردی مقارن و [[وحدت اسلامی|وحدت]] آفرین اتخاذ کرد. برای نمونه بزرگان موسس این حوزه، هر یک در کتب خود از مشی مقارَن و ناظر به منابع علمی [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]] تبعیت می‌نمودند. بزرگانی چون شیخ طوسی و شیخ مفید و ... از علمای سلف و نیز علمای معاصری چون [[سید محمد باقر صدر|شهید صدر]]، [[سید علی حسینی سیستانی|آیت‌الله سیستانی]]، [[سید محمدباقر حکیم |شهید حکیم]] و ... از اندیشمندان معاصر همگی بر اصل مقارَن بودن بحث‌های علمی و نیز نفی تعصب تاکید داشته‌اند و نفی دیگری به نام دین را از مهم‌ترین حربه‌های دشمنان اسلام برای تخریب و ویران کردن پایگاه اجتماعی اسلام می‌دانستند. | ||
=== مهم‌ترین اندیشمندان تقریبی در حوزه علمیه نجف === | === مهم‌ترین اندیشمندان تقریبی در حوزه علمیه نجف === | ||
| خط ۵۳: | خط ۵۳: | ||
'''جایگاه شیخ انصاری در حوزه نجف''' | '''جایگاه شیخ انصاری در حوزه نجف''' | ||
شیخ انصاری از شاگردان [[سید محمد مجاهد]] و شیخ [[علی کاشف‌الغطاء]] و [[محمد حسن نجفی|شیخ محمدحسن نجفی]] مشهور به صاحب جواهر در نجف بود و پس از وفات صاحب جواهر در ۱۲۶۶ق به | شیخ انصاری از شاگردان [[سید محمد مجاهد]] و شیخ [[علی کاشف‌الغطاء]] و [[محمد حسن نجفی|شیخ محمدحسن نجفی]] مشهور به صاحب جواهر در نجف بود و پس از وفات صاحب جواهر در ۱۲۶۶ق به [[مرجع تقلید|مرجعیت شیعه]] نایل آمد<ref>حرزالدین، ج ۲، ص۴۰۲</ref>. کتاب [[رسائل (کتاب)|رسائل]] او از برترین نوشته‌های اصولی مذهب شیعه به شمار می‌رود؛ به ویژه طرح ابتکاری او در ساماندهی مباحث «حجّت»، افق‌هایی نو در برابر فقها و [[مجتهدان]] گشوده است. این کتاب از درسنامه‌های مهم حوزه‌های شیعی است که هم در مرتبه سطوح عالی تدریس می‌شود و هم بسیاری از استادان و [[مجتهدان]] حوزه‌های علمیه، دروس اجتهادی خود را در [[اصول فقه|علم اصول]]، بر محور این کتاب ارائه می‌دهند. | ||
'''فعالیت‌های میرزامحمد حسن شیرازی''' | '''فعالیت‌های میرزامحمد حسن شیرازی''' | ||
مکتب فقهی ـ اصولی شیخ انصاری، با پیگیری جدّی چند تن از شاگردان برجسته او، و در رأس آنان [[میرزای شیرازی|میرزامحمد حسن شیرازی]] استقرار یافت. میرزای شیرازی، پس از شیخ انصاری به [[سامرا]] رفت و در آنجا حوزه درسی تأسیس کرد. به دعوت او شماری از [[مجتهدان]] و فضلای حوزه نجف نیز راهی سامرا شدند و با محوریت میرزای شیرازی، که مرجع علی الاطلاق شیعه بود، در تثبیت و تبیین آرای شیخ انصاری کوشیدند. درواقع، [[حوزه علمیه سامرا|حوزه سامرا]] که نزدیک به نیم قرن پایید، بخشی از حوزه نجف بود و صرفاً با آن فاصله مکانی داشت. | مکتب فقهی ـ اصولی شیخ انصاری، با پیگیری جدّی چند تن از شاگردان برجسته او، و در رأس آنان [[میرزای شیرازی|میرزامحمد حسن شیرازی]] استقرار یافت. میرزای شیرازی، پس از شیخ انصاری به [[سامرا]] رفت و در آنجا حوزه درسی تأسیس کرد. به دعوت او شماری از [[مجتهد|مجتهدان]] و فضلای حوزه نجف نیز راهی سامرا شدند و با محوریت میرزای شیرازی، که مرجع علی الاطلاق شیعه بود، در تثبیت و تبیین آرای شیخ انصاری کوشیدند. درواقع، [[حوزه علمیه سامرا|حوزه سامرا]] که نزدیک به نیم قرن پایید، بخشی از حوزه نجف بود و صرفاً با آن فاصله مکانی داشت. | ||
==== علمای وحدت‌گرای معاصر ==== | ==== علمای وحدت‌گرای معاصر ==== | ||
===== آخوند خراسانی ===== | ===== آخوند خراسانی ===== | ||
با اینکه دانشمندان دیگری در حوزه نجف، پس از شیخ انصاری، دست به تألیف و تصنیف در علم اصول زدند، ولی هیچ یک به رتبه آخوند [[محمد کاظم خراسانی|ملامحمدکاظم خراسانی]] (متوفی ۱۳۲۹ق) نرسیدند. وی از تربیت شدگان مکتب اصولی شیخ انصاری است، ولی آرای او در همه مباحث با نظریات شیخ انطباق ندارد.<ref>برای بررسی تطبیقی آرای این دو تن رجوع کنید به عنایةالاصول اثر سیدمرتضی فیروزآبادی</ref> پس از شیخ انصاری، او بیشترین تأثیر را بر حوزه‌های علمی شیعی گذاشته است. کتاب [[کفایة الاصول (کتاب)|کفایة الاصول]] او در بردارنده نظریات و بیان‌هایی ابداعی است و چون به طور موجز تألیف شده، شروح و تعلیقات و تقریرات بسیاری بر آن نوشته‌اند. این کتاب نیز به عنوان آخرین متن آموزشی علم اصول در سطح عالی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اغلب [[فقیهان]] برجسته اصولی قرن چهاردهم از پرورش یافتگان مکتب اصولی شیخ انصاری و شمار زیادی از آنان شاگردان آخوند خراسانی بوده‌اند. صدها تن محضر خراسانی را درک کردند و برخی چون شیخ [[محمد جواد بلاغی]] (متوفی ۱۳۵۲)، [[ابوالحسن مشکینی]] (متوفی ۱۳۵۸)، [[محمد حسین نائینی]](متوفی ۱۳۵۶)، [[محمد حسین غروی اصفهانی]] (متوفی ۱۳۶۱)، [[آقا ضیاءالدین عراقی]](متوفی ۱۳۶۱)، [[سید ابوالحسن اصفهانی]] (متوفی ۱۳۶۵)، [[محمد حسین کاشف الغطا|شیخ محمدحسین آل کاشف‌الغطاء]] (متوفی ۱۳۷۳)، سیدعبدالحسین شرف الدین عاملی (متوفی ۱۳۷۷) و [[حسین بروجردی|حاج آقا حسین بروجردی]] (متوفی ۱۳۸۰ق) به بالاترین مدارج [[اجتهاد]] و [[مرجعیت]] نایل آمدند | با اینکه دانشمندان دیگری در حوزه نجف، پس از شیخ انصاری، دست به تألیف و تصنیف در علم اصول زدند، ولی هیچ یک به رتبه آخوند [[محمد کاظم خراسانی|ملامحمدکاظم خراسانی]] (متوفی ۱۳۲۹ق) نرسیدند. وی از تربیت شدگان مکتب اصولی شیخ انصاری است، ولی آرای او در همه مباحث با نظریات شیخ انطباق ندارد.<ref>برای بررسی تطبیقی آرای این دو تن رجوع کنید به عنایةالاصول اثر سیدمرتضی فیروزآبادی</ref> پس از شیخ انصاری، او بیشترین تأثیر را بر حوزه‌های علمی شیعی گذاشته است. کتاب [[کفایة الاصول (کتاب)|کفایة الاصول]] او در بردارنده نظریات و بیان‌هایی ابداعی است و چون به طور موجز تألیف شده، شروح و تعلیقات و تقریرات بسیاری بر آن نوشته‌اند. این کتاب نیز به عنوان آخرین متن آموزشی علم اصول در سطح عالی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اغلب [[فقیهان]] برجسته اصولی قرن چهاردهم از پرورش یافتگان مکتب اصولی شیخ انصاری و شمار زیادی از آنان شاگردان آخوند خراسانی بوده‌اند. صدها تن محضر خراسانی را درک کردند و برخی چون شیخ [[محمد جواد بلاغی]] (متوفی ۱۳۵۲)، [[ابوالحسن مشکینی]] (متوفی ۱۳۵۸)، [[محمد حسین نائینی]](متوفی ۱۳۵۶)، [[محمد حسین غروی اصفهانی]] (متوفی ۱۳۶۱)، [[آقا ضیاءالدین عراقی]](متوفی ۱۳۶۱)، [[سید ابوالحسن اصفهانی]] (متوفی ۱۳۶۵)، [[محمد حسین کاشف الغطا|شیخ محمدحسین آل کاشف‌الغطاء]] (متوفی ۱۳۷۳)، سیدعبدالحسین شرف الدین عاملی (متوفی ۱۳۷۷) و [[حسین بروجردی|حاج آقا حسین بروجردی]] (متوفی ۱۳۸۰ق) به بالاترین مدارج [[اجتهاد]] و [[مرجعیت]] نایل آمدند<ref>موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۴، قسم ۲، ص۷۸۹</ref>. | ||
===== سید محمدباقر صدر ===== | ===== سید محمدباقر صدر ===== | ||
از دهه ۱۳۵۰ش فعالیت‌های سیاسی [[سید محمد باقر صدر]]، که در آن زمان یکی از استادان برجسته حوزه نجف بود، بیش از پیش در محافل سیاسی شیعه عراق مورد توجه قرار گرفت | از دهه ۱۳۵۰ش فعالیت‌های سیاسی [[سید محمد باقر صدر]]، که در آن زمان یکی از استادان برجسته حوزه نجف بود، بیش از پیش در محافل سیاسی شیعه عراق مورد توجه قرار گرفت<ref>وایلی، ص۴۸</ref>. با افزایش اعتراضات مذهبی که غالباً توسط علمای حوزه نجف سازماندهی می‌شد، سرکوب حزب حاکم بعث نیز شدت می‌یافت. [[انتفاضه صفر]] ۱۳۹۷/ بهمن ۱۳۵۵ دولت عراق را متوجه نقش رهبری علما در نهضت اسلامی‌کرد و به همین جهت محدودیت‌هایی را برای ایشان اعمال داشت<ref>ر. ک:وایلی، ص۵۰ـ۵۱</ref> حامیان آیت اللّه صدر در خرداد ۱۳۵۹ [[انتفاضه رجب]] را در منزل او آغاز کردند ولی این حرکت نیز فرجامی چون اقدامات پیشین یافت<ref>ر. ک:وایلی، ص۵۲</ref> و در پی آن، صدر و خواهرش [[بنت الهدی صدر|بنت الهدی]] دستگیر و اعدام شدند<ref>ر. ک:وایلی، ص۵۵</ref>. [[سید ابوالقاسم خوئی]] در اعتراض به این عمل، درخواست کرد به وی اجازه دهند از عراق خارج شود، ولی دولت علاوه بر رد این درخواست، حساب‌های او را مسدود و برخی از شاگردانش را دستگیر و عده‌ای از آنان را اعدام کرد<ref>ر. ک:وایلی، ص۵۷</ref>. به طور کلی، پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی ایران]]، دولت عراق مشکلات بیشتری برای علما و طلاب علوم دینی حوزه نجف ایجاد کرد و در نتیجه برخی از علمای مبارز حوزه به علت تنگناهای شدید در عراق، ناگزیر از مهاجرت به دیگر کشورها شدند و فعالیت سیاسی خود را در آنجا پی گرفتند<ref>ر. ک:وایلی، ص۷۸ـ۸۲</ref>. | ||
== ضوابط و نظامات تدریس == | == ضوابط و نظامات تدریس == | ||
برای تدریس در حوزه علمیه شروط خاصی چون مدرک یا سن مطرح نیست و طلاب آزادانه مدرّسان و استادان خود را برمی‌گزینند. بنابراین، استاد باید از توانایی علمی و قدرت بیان و پیشینه درسی درخور ذکر برخوردار باشد. در برابر تدریس، حقوقی به استادان پرداخت نمی‌شود و نیازهای ضروری زندگی آنان را مراجع تقلید تأمین می‌کنند | برای تدریس در حوزه علمیه شروط خاصی چون مدرک یا سن مطرح نیست و طلاب آزادانه مدرّسان و استادان خود را برمی‌گزینند. بنابراین، استاد باید از توانایی علمی و قدرت بیان و پیشینه درسی درخور ذکر برخوردار باشد. در برابر تدریس، حقوقی به استادان پرداخت نمی‌شود و نیازهای ضروری زندگی آنان را مراجع تقلید تأمین می‌کنند<ref>بهادلی، ص۱۰۳ـ۱۰۶</ref>. طلاب رکن دیگر حوزه علمیه نجف‌اند که با داشتن برخی شرایط به تحصیل مشغول می‌شوند<ref>ر. ک: «بحوث شاملة حول اسلوب الدراسة فی النجف»، ص۲۲۳</ref>. معیشت طلاب از طریق شهریه مدرسه، کمک‌های مالی مراجع نجف یا مراجع دیگر کشورها، خانواده‌های طلاب، اشخاص حقیقی یا مراکز خیریه یا از محل [[وقف|موقوفات]] مدارس تأمین می‌شود<ref>آل محبوبه، ج ۱، ص۱۳۲؛ محمد خلیلی، ص۴۰۵؛ جمالی، ص۱۲۰؛ مرتضوی لنگرودی، ص۳۷</ref>. بعضاً نیز کمک‌های غیرنقدی و تسهیلاتی چون لوازم التحریر در اختیار طلاب قرار داده می‌شد<ref>جعفریان، ص۴۸</ref> و هر از گاهی در برخی مدارس (نظیر مدرسه قوام) غذا توزیع می‌شد<ref>آل محبوبه، ج ۱، ص۱۳۰</ref>. برخی هم در حوزه نجف ترجیح می‌دادند معاش خویش را از دسترنج خود تأمین کنند<ref>نجفی قوچانی، ص۵۳۲؛ قاضی، ص۳۸</ref>. | ||
=== ملیت طلاب === | === ملیت طلاب === | ||
اغلب طلاب [[نجف]] غیر بومی بوده و ملیت‌های گوناگونی داشتند؛ پاکستانی، هندی، تبتی، سوری، لبنانی، بحرینی، ترک، ایرانی و غیره؛ و از همه پرشمارتر ایرانیان بودند | اغلب طلاب [[نجف]] غیر بومی بوده و ملیت‌های گوناگونی داشتند؛ پاکستانی، هندی، تبتی، سوری، لبنانی، بحرینی، ترک، ایرانی و غیره؛ و از همه پرشمارتر ایرانیان بودند<ref>جمالی، ص۱۱۸؛ محمد خلیلی، همانجا</ref>. علاوه بر ایرانیان، که همواره یکی از مراکز علمی خود را نجف قرار داده بودند، طلاب علوم دینی [[جبل عامل]] نیز از روزگار [[شهید اول]] (نیمه دوم قرن هشتم) از لبنان به نجف مهاجرت می‌کردند و در روزگار سید جواد عاملی (متوفی ۱۲۲۶ق) بر تعداد آنان در این شهر افزوده شد<ref>خلیل الزین، ص۱۸۰</ref>. مدارس، معمولا ملیت طلبه را ملاک پذیرش قرار نمی‌دادند، ولی برخی از مدارس را بانیان آنها برای ملیت خاصی بنا می‌کردند، مثلا مدرسه عاملیین خاص لبنانی‌ها، مدرسه هندی از آنِ هندیان، و مدرسه ایروانی ویژه ترکان بود<ref>محمد خلیلی، ص۴۰۶</ref> .گاهی نیز اختلافاتی پیش می‌آمد<ref>ر. ک: آل محبوبه، ج ۱، ص۱۳۲</ref>. در سال‌های اخیر، پس از سقوط رژیم بعثی، به تدریج طلاب از کشورهای مختلف برای تحصیل به نجف می‌روند. | ||
== مدارس علمیه نجف == | == مدارس علمیه نجف == | ||
| خط ۱۰۲: | خط ۱۰۲: | ||
|- style="background:#FFE8E8;" | |- style="background:#FFE8E8;" | ||
|مدرسه آخوند (کبری)||[[ | |مدرسه آخوند (کبری)||[[محمد کاظم خراسانی|ملا محمد کاظم آخوند خراسانی]]||۱۳۲۷||با نام امام حسن(ع) فعال است. | ||
|- | |- | ||
|مدرسه کوچک میرزا حسین خلیلی||میرزا حسین خلیلی||۱۳۱۲||در ۱۴۱۲ تخریب شد. | |مدرسه کوچک میرزا حسین خلیلی||میرزا حسین خلیلی||۱۳۱۲||در ۱۴۱۲ تخریب شد. | ||
| خط ۱۲۲: | خط ۱۲۲: | ||
|- style="background:#FFE8E8;" | |- style="background:#FFE8E8;" | ||
|مدرسه علمیه آیت‌الله بروجردی (نجف)||[[سید حسین بروجردی]]||۱۳۷۳||به نام مدرسه [[حسین بن علی | |مدرسه علمیه آیت‌الله بروجردی (نجف)||[[سید حسین بروجردی]]||۱۳۷۳||به نام مدرسه [[حسین بن علی (سید الشهدا)]] فعال است. | ||
|- | |- | ||
|مدرسه مرتضویه|| || ||[[سید حیدر آملی]] در آن ساکن بوده است. | |مدرسه مرتضویه|| || ||[[سید حیدر آملی]] در آن ساکن بوده است. | ||
| خط ۲۵۷: | خط ۲۵۶: | ||
[[رده:حوزه‌های علمیه]] | [[رده:حوزه‌های علمیه]] | ||
[[رده:مفاهیم و اصطلاحات اسلامی]] | |||
[[رده:عراق]] | [[رده:عراق]] | ||
[[رده:نجف]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۸ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۰۴:۴۱
حوزه علمیه نجف اصطلاحی که بر تمامی متولیان امور مدارس دینی اعم از مراجع مذهبی حوزه علمیه شهر نجف اشرف اطلاق می‌گردد. وظیفه اساسی این متولیان، آموزش و پرورش طلاب علوم دینی و نیز جامعه اسلامی و بشری ساکن در نجف اشرف و حوالی آن و به صورت کلی در عراق می‌باشد. این حوزه تا کنون در کنار حوزه علمیه قم به پرورش بسیاری از فقیهان و عالمان بزرگ با مبانی وحدت آفرین و عملکرد تقریب مدار پرداخته است و از اهمیت بالایی برخوردار می‌باشد. از جمله این بزرگان می‌توان به امثال: شیخ طوسی، علامه حلی، شیخ انصاری، سید ابوالقاسم خوئی و سید علی حسینی سیستانی و سید روح‌الله خمینی، سید علی خامنه‌ای، اشاره نمود.
تاریخچه حوزه علمیه نجف
درباره اینکه تأسیس حوزه علمیه نجف به چه شکلی بوده است، دو نظر اساسی وجود دارد: نظر اول این است که پس از هجرت شیخ طوسی در ۴۴۸ق از بغداد به نجف، وی این حوزه علمیه را بنا نهاد. نظر گروه دیگر این است که قبل از آمدن شیخ طوسی، حلقه‌های بحث و درس در جوار مرقد امیرمؤمنان (علیه‌السلام)، در نجف برقرار بوده و به همین صورت حوزه علمیه شکل گرفته بوده است[۱]. که این گروه برای اثبات مدعای خود شواهدی را نیز به شرح زیر ذکر می‌کنند:
- بنابه گزارش ابن طاووس[۲] به هنگام دیدار عضدالدوله دیلمی از نجف در سال ۳۷۱ق، ۱۷۰۰ فقیه در این شهر بوده‌اند.
- نجاشی[۳] به ملاقات خود با دانشمندان شیعه از جمله محدّث بزرگ، هبة الله بن احمد کاتب مشهور به ابن برنِیة اشاره کرده است. وی[۴] همچنین اظهار کرده که در سال ۴۰۰ق در نجف از ابن خُمری کوفی اجازه روایت دریافت داشته است.
- نجاشی[۵] در شرح حال ابوالحسین اسحاق بن حسن عقرائی تمار گفته که او را معتکف در کوفه دیده که کتاب کلینی را از خود وی روایت می‌کرده است.
- حضور شخصیت‌های دینی و علمی دیگر در نجف، همچون شیخ صدوق و شنیدن حدیث از محمد بن علی بن فضل دهقان[۶] و نیز اقامت برخی نقبای شیعیان همانند ابن سدره، و اسکان تعدادی از خاندان‌های اهل علم، مثل آل طحّان، در نجف[۷] در زمره مستندات وجود حرکت علمی در نجف، پیش از شیخ الطائفه طوسی، ذکر شده است[۸].
حوزه علمیه نجف پس از ورود شیخ طوسی تاریخ با فراز و نشیبی را سپری کرده است که مراحل آن عبارت‌اند از:
دوره شکل‌گیری حوزه نجف
این دوره با حضور شیخ طوسی در نجف (۴۴۸ـ۴۶۰ق) مقارن است. او که از شاگردان شیخ مفید و سید مرتضی علم الهدی بود، پس از فوت علم الهدی ریاست علمی شیعیان بغداد را برعهده گرفت. اندکی پس از ورود طغرل سلجوقی به بغداد، ۴۴۹ خانه و کتابخانه او را در حالی که خودش قبلا به نجف مهاجرت کرده بود آتش زدند. مدتی بعد، شیخ فعالیت علمی خود را در این شهر آغاز کرد و حوزه نجف با تلاش‌های او پاگرفت. شیخ توانست اوضاع تحصیلی نجف را نظم بیشتر دهد و حلقه‌های درسی را تشکیل دهد. عده‌ای اندک از کسانی که همراه شیخ از بغداد به نجف رفته یا شهرتش را شنیده بودند، به او پیوستند. کتاب امالی یا المجالس شیخ گواهِ انضباطی است که او در حوزه نو تأسیس نجف در انتقال علوم به شاگردانش برقرار کرده بود[۹]. طوسی همچنین علما و شاگردان را به فقه استدلالی و اجتهادی جهت داد.
دوره رکود حوزه نجف
این دوره طولانی با وفات شیخ طوسی آغاز شد و تا اوایل قرن دهم ادامه یافت. عوامل متعددی در ایجاد رکود پس از شیخ دخیل بودند.
- نخست آنکه به رغم ابتکارات شگرف او در حوزه اصول، فقه و دفاعش از فقه تفریعی در حوزه شریعت و توفیقش در ترویج و تحکیم روش‌های استدلال و استنباط آرا و نظریات وی تا مدت‌ها به دلیل عظمت شخصیت او در مجامع علمی شیعه بدون معارض و نقدناپذیر رواج یافت و پیروانش بیش از یک قرن درصدد خرده‌گیری و نقد و بررسی نظریاتش برنیامدند. به تعبیر شهید ثانی[۱۰] و صاحب معالم، ابن شهید ثانی[۱۱] همه فقها تنها ناقل گفته‌های او بودند.
- عامل دیگر این ایستایی، جوانی حوزه نجف بود که نمی‌توانست همپای مراکزی همچون حوزه علمیه بغداد، در برخورد با آرای گوناگون، پویایی داشته باشد، مخصوصاً آنکه هنگام مهاجرت شیخ از بغداد به نجف، تنها تعدادی کم شمار او را همراهی کرده بودند[۱۲].
- از میان رفتن قدرت آل بویه که پیوسته مراکز و شخصیت‌های علمی شیعه را تحت حمایت خود داشتند، عامل اثرگذار دیگری بر رکود بود و مخصوصاً از همان آغاز تصرف عراق به دست سلجوقیان، شیعه تحت فشارهای روزافزون قرار گرفت.
- ظهور محمدبن ادریس حلّی (متوفی ۵۹۸ق) در حلّه رونق حوزه علمیه این شهر را به همراه داشت ولی همین مسئله به رکود حوزه علمیه نجف شتاب بیشتری بخشید. وی توانست به روحیه پیروی بی‌چون و چرای مشایخ امامیه که در برابر آرا و فتاوای شیخ طوسی تسلیم و منقاد بودند، پایان دهد و با نقادی آرا و برخی روش‌های شیخ، روح تحقیق و نقد و تجدیدنظر را به محافل علمی شیعه باز آوَرَد.
دانشمندان و آثار علمی آنها در این دوره
با همه این احوال، در این دوره نیز حوزه نجف از تکاپوی علمی دور نماند. از ابوعلی طوسی فرزند شیخ طوسی (متوفی ۵۱۵) اثری چون المرشد الی سبیل المتعبد و الامالی به جای مانده است. وی نزد علمای شیعه باعنوان مفید ثانی شهرت دارد[۱۳] .ابن شهرآشوب مازندرانی، ابوعلی فضل بن حسن طبرِسی مؤلف مجمع البیان و ابوعبدالله حسین بن احمدبن طحّال مقدادی تربیت یافتگان محضر اویند[۱۴]. همچنین شیخ ابوالوفاء عبدالجبار رازی، شیخ ابومحمدحسن بن بابویه قمی و شیخ ابوعبدالله محمدبن هبةالله طرابلسی معاصران او و جملگی از شاگردان پدرش در حوزه علمیه نجف بوده‌اند[۱۵]. کتاب شرح کافیه ابن حاجب و شرح قصائد ابن ابی الحدید از نجم الائمة رضی الدین محمد استرآبادی (متوفی ۶۸۶)[۱۶] الایماقی فی شرح الایلاقی و شرح تعریب الزبدة در طب از عبدالرحمان بن عتائقی از علمای حلّه و بعد نجف اشرف[۱۷] و التنقیح الرایع فی شرح مختصرالشرایع مقداد بن عبداللّه سیوری مشهور به فاضل مقداد (متوفی ۸۲۶)[۱۸] از جمله آثار دانشمندانِ این دوره حوزه نجف است.
دوره محقق اردبیلی
از نیمه دوم قرن دهم رونق علمی به حوزه نجف بازگشت. اقدامات اثرگذاری چون آسان ساختن دسترسی به آب آشامیدنی از طریق حفر رودها توسط صفویه و ساخت قلعه‌های استوار و تأمین امنیت جانی ساکنان، به عنوان عوامل شکوفایی مجدد حوزه نجف شمرده شده است[۱۹]؛ البته پیش از صفویان، برخی فرمانروایان و امیران ایلخانی و جلایری با رویکردی سیاسی به احیای نجف با ماهیت شیعی در برابر بغداد با اکثریت سنی به اقدامات مشابهی دست زده، اما توفیق چندانی کسب نکرده بودند[۲۰].
برخی معتقدند مولی احمد بن اردبیلی در بازیابی رونق حوزه علمیه نجف نیز اثرگذار بوده است. حضور محقق اردبیلی در حوزه نجف و مقبول افتادن مکتب فقهی او، یعنی تتبع در احادیث و توجه به احادیث صحیح السند ـ که چه بسا مورد بی‌اعتنایی یا اعراض فقهای سَلَف قرار گرفته بودـ در برابر قول به پذیرش فتوای مشهور، پژوهش‌گران و طلاب بسیاری را در حلقات درس او حاضر ساخت[۲۱]. شمس الدین محمد بن علی عاملی و صاحب معالم از شاگردان او هستند[۲۲].
برخی علماء و آثار علمی آنان در این دوره
- محی الدین بن محمود نجفی (متوفی ۱۰۳۰) در شعر و ادب دستی داشت[۲۳].
- رکن الدین علی قُهپایی از شاگردان مکتب اردبیلی، در علم روایت و رجال متبحر بود و کتاب مجمع الرجال او از آثار دیگرش مشهورتر است[۲۴].
- ملا عبداللّه یزدی (متوفی ۹۸۱) مؤلف حاشیه بر بخش منطق تهذیب المنطق و الکلام اثر تفتازانی متعلق به همین دوره حوزه نجف بوده و کتاب او همچنان یکی از درسنامه‌های رایج در حوزه‌های علمیه است[۲۵].
- شیخ ابوالحسن فتونی عاملی نجفی (متوفی ۱۱۴۰) که از او به عنوان افقه المحدثین یاد شده، صاحب نوشته‌هایی چون مرآة الانوار در تفسیر و ضیاءالعالمین در کلام است. کتاب اخیر در زمره مفصّل‌ترین تألیفات کلامی به شمار می‌رود[۲۶]. وی همچنین کتابی با عنوان تنزیه القمیین در نفی نسبت تشبیه و رؤیت به محدّثان قم، نگاشته است.
دوره درخشش حوزه نجف
دوره بعدی را که از قرن سیزدهم شروع می‌شود و تا زمان حال ادامه می‌یابد، می‌توان عصر کمال و اوج درخشش و زعامت علمی حوزه نجف دانست. با آغاز فعالیت علامه بحرالعلوم در نجف و عالمان و فقیهان بسیاری که به همت وحید بهبهانی تربیت شده بودند، حوزه نجف عظمت و شکوه خود را بازیافت و از نو به مرکز علمی جهان تشیع تبدیل شد. تلاش‌های شاگردان مستقیم و غیرمستقیم وحید بهبهانی معطوف مبارزه با اخباری‌گری و پاسخگویی به شبهات آنان و اثبات نیاز به قواعد اصولی در استنباط شد[۲۷]. این کوشش‌ها ثمربخش بود؛ علم اصول را به کمال رساند و در زمینه فقه به طور محسوسی باب بحث، نقد و تحلیل موضوعات و کاوش در آرای پیشینیان و ادلّه آنان گشوده شد[۲۸] و سرانجام آنکه جریان اخباری هر چند از میان نرفت، به شدت محدود شد.
حوزه علمیه نجف و اندیشه وحدت اسلامی
حوزه علمیه نجف به خاطر سیراب شدن از اندیشه‌های ناب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل‌بیت مطهر و نیز صحابه راستین آن حضرت، از همان ابتدا و ملازم با فعالیت‌های علمی زعما و طلایه داران شکل‌دهی اش، به سرعت رویکردی مقارن و وحدت آفرین اتخاذ کرد. برای نمونه بزرگان موسس این حوزه، هر یک در کتب خود از مشی مقارَن و ناظر به منابع علمی اهل‌سنت تبعیت می‌نمودند. بزرگانی چون شیخ طوسی و شیخ مفید و ... از علمای سلف و نیز علمای معاصری چون شهید صدر، آیت‌الله سیستانی، شهید حکیم و ... از اندیشمندان معاصر همگی بر اصل مقارَن بودن بحث‌های علمی و نیز نفی تعصب تاکید داشته‌اند و نفی دیگری به نام دین را از مهم‌ترین حربه‌های دشمنان اسلام برای تخریب و ویران کردن پایگاه اجتماعی اسلام می‌دانستند.
مهم‌ترین اندیشمندان تقریبی در حوزه علمیه نجف
در زمینه ارائه یک لیست از علمای وحدت مدار و با نگاه تقریبی در حوزه علمیه نجف اشرف می‌توان ایشان را به دو دسته علمای وحدت‌گرای گذشته و علمای وحدت‌گرای معاصر تقسیم‌بندی نمود:
علمای وحدت‌گرای گذشته
علامه بحرالعلوم
کاشف‌الغطاء
جایگاه شیخ انصاری در حوزه نجف
شیخ انصاری از شاگردان سید محمد مجاهد و شیخ علی کاشف‌الغطاء و شیخ محمدحسن نجفی مشهور به صاحب جواهر در نجف بود و پس از وفات صاحب جواهر در ۱۲۶۶ق به مرجعیت شیعه نایل آمد[۲۹]. کتاب رسائل او از برترین نوشته‌های اصولی مذهب شیعه به شمار می‌رود؛ به ویژه طرح ابتکاری او در ساماندهی مباحث «حجّت»، افق‌هایی نو در برابر فقها و مجتهدان گشوده است. این کتاب از درسنامه‌های مهم حوزه‌های شیعی است که هم در مرتبه سطوح عالی تدریس می‌شود و هم بسیاری از استادان و مجتهدان حوزه‌های علمیه، دروس اجتهادی خود را در علم اصول، بر محور این کتاب ارائه می‌دهند.
فعالیت‌های میرزامحمد حسن شیرازی
مکتب فقهی ـ اصولی شیخ انصاری، با پیگیری جدّی چند تن از شاگردان برجسته او، و در رأس آنان میرزامحمد حسن شیرازی استقرار یافت. میرزای شیرازی، پس از شیخ انصاری به سامرا رفت و در آنجا حوزه درسی تأسیس کرد. به دعوت او شماری از مجتهدان و فضلای حوزه نجف نیز راهی سامرا شدند و با محوریت میرزای شیرازی، که مرجع علی الاطلاق شیعه بود، در تثبیت و تبیین آرای شیخ انصاری کوشیدند. درواقع، حوزه سامرا که نزدیک به نیم قرن پایید، بخشی از حوزه نجف بود و صرفاً با آن فاصله مکانی داشت.
علمای وحدت‌گرای معاصر
آخوند خراسانی
با اینکه دانشمندان دیگری در حوزه نجف، پس از شیخ انصاری، دست به تألیف و تصنیف در علم اصول زدند، ولی هیچ یک به رتبه آخوند ملامحمدکاظم خراسانی (متوفی ۱۳۲۹ق) نرسیدند. وی از تربیت شدگان مکتب اصولی شیخ انصاری است، ولی آرای او در همه مباحث با نظریات شیخ انطباق ندارد.[۳۰] پس از شیخ انصاری، او بیشترین تأثیر را بر حوزه‌های علمی شیعی گذاشته است. کتاب کفایة الاصول او در بردارنده نظریات و بیان‌هایی ابداعی است و چون به طور موجز تألیف شده، شروح و تعلیقات و تقریرات بسیاری بر آن نوشته‌اند. این کتاب نیز به عنوان آخرین متن آموزشی علم اصول در سطح عالی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اغلب فقیهان برجسته اصولی قرن چهاردهم از پرورش یافتگان مکتب اصولی شیخ انصاری و شمار زیادی از آنان شاگردان آخوند خراسانی بوده‌اند. صدها تن محضر خراسانی را درک کردند و برخی چون شیخ محمد جواد بلاغی (متوفی ۱۳۵۲)، ابوالحسن مشکینی (متوفی ۱۳۵۸)، محمد حسین نائینی(متوفی ۱۳۵۶)، محمد حسین غروی اصفهانی (متوفی ۱۳۶۱)، آقا ضیاءالدین عراقی(متوفی ۱۳۶۱)، سید ابوالحسن اصفهانی (متوفی ۱۳۶۵)، شیخ محمدحسین آل کاشف‌الغطاء (متوفی ۱۳۷۳)، سیدعبدالحسین شرف الدین عاملی (متوفی ۱۳۷۷) و حاج آقا حسین بروجردی (متوفی ۱۳۸۰ق) به بالاترین مدارج اجتهاد و مرجعیت نایل آمدند[۳۱].
سید محمدباقر صدر
از دهه ۱۳۵۰ش فعالیت‌های سیاسی سید محمد باقر صدر، که در آن زمان یکی از استادان برجسته حوزه نجف بود، بیش از پیش در محافل سیاسی شیعه عراق مورد توجه قرار گرفت[۳۲]. با افزایش اعتراضات مذهبی که غالباً توسط علمای حوزه نجف سازماندهی می‌شد، سرکوب حزب حاکم بعث نیز شدت می‌یافت. انتفاضه صفر ۱۳۹۷/ بهمن ۱۳۵۵ دولت عراق را متوجه نقش رهبری علما در نهضت اسلامی‌کرد و به همین جهت محدودیت‌هایی را برای ایشان اعمال داشت[۳۳] حامیان آیت اللّه صدر در خرداد ۱۳۵۹ انتفاضه رجب را در منزل او آغاز کردند ولی این حرکت نیز فرجامی چون اقدامات پیشین یافت[۳۴] و در پی آن، صدر و خواهرش بنت الهدی دستگیر و اعدام شدند[۳۵]. سید ابوالقاسم خوئی در اعتراض به این عمل، درخواست کرد به وی اجازه دهند از عراق خارج شود، ولی دولت علاوه بر رد این درخواست، حساب‌های او را مسدود و برخی از شاگردانش را دستگیر و عده‌ای از آنان را اعدام کرد[۳۶]. به طور کلی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، دولت عراق مشکلات بیشتری برای علما و طلاب علوم دینی حوزه نجف ایجاد کرد و در نتیجه برخی از علمای مبارز حوزه به علت تنگناهای شدید در عراق، ناگزیر از مهاجرت به دیگر کشورها شدند و فعالیت سیاسی خود را در آنجا پی گرفتند[۳۷].
ضوابط و نظامات تدریس
برای تدریس در حوزه علمیه شروط خاصی چون مدرک یا سن مطرح نیست و طلاب آزادانه مدرّسان و استادان خود را برمی‌گزینند. بنابراین، استاد باید از توانایی علمی و قدرت بیان و پیشینه درسی درخور ذکر برخوردار باشد. در برابر تدریس، حقوقی به استادان پرداخت نمی‌شود و نیازهای ضروری زندگی آنان را مراجع تقلید تأمین می‌کنند[۳۸]. طلاب رکن دیگر حوزه علمیه نجف‌اند که با داشتن برخی شرایط به تحصیل مشغول می‌شوند[۳۹]. معیشت طلاب از طریق شهریه مدرسه، کمک‌های مالی مراجع نجف یا مراجع دیگر کشورها، خانواده‌های طلاب، اشخاص حقیقی یا مراکز خیریه یا از محل موقوفات مدارس تأمین می‌شود[۴۰]. بعضاً نیز کمک‌های غیرنقدی و تسهیلاتی چون لوازم التحریر در اختیار طلاب قرار داده می‌شد[۴۱] و هر از گاهی در برخی مدارس (نظیر مدرسه قوام) غذا توزیع می‌شد[۴۲]. برخی هم در حوزه نجف ترجیح می‌دادند معاش خویش را از دسترنج خود تأمین کنند[۴۳].
ملیت طلاب
اغلب طلاب نجف غیر بومی بوده و ملیت‌های گوناگونی داشتند؛ پاکستانی، هندی، تبتی، سوری، لبنانی، بحرینی، ترک، ایرانی و غیره؛ و از همه پرشمارتر ایرانیان بودند[۴۴]. علاوه بر ایرانیان، که همواره یکی از مراکز علمی خود را نجف قرار داده بودند، طلاب علوم دینی جبل عامل نیز از روزگار شهید اول (نیمه دوم قرن هشتم) از لبنان به نجف مهاجرت می‌کردند و در روزگار سید جواد عاملی (متوفی ۱۲۲۶ق) بر تعداد آنان در این شهر افزوده شد[۴۵]. مدارس، معمولا ملیت طلبه را ملاک پذیرش قرار نمی‌دادند، ولی برخی از مدارس را بانیان آنها برای ملیت خاصی بنا می‌کردند، مثلا مدرسه عاملیین خاص لبنانی‌ها، مدرسه هندی از آنِ هندیان، و مدرسه ایروانی ویژه ترکان بود[۴۶] .گاهی نیز اختلافاتی پیش می‌آمد[۴۷]. در سال‌های اخیر، پس از سقوط رژیم بعثی، به تدریج طلاب از کشورهای مختلف برای تحصیل به نجف می‌روند.
مدارس علمیه نجف
| نام مدرسه علمیه | مؤسس | سال تأسیس | توضیحات | آدرس |
|---|---|---|---|---|
| مدرسه مقداد سیوری، سلیمیه | فاضل مقداد | ۸۲۶ | از مدارس بسیار قدیمی و مشهور نجف است. | |
| مدرسه صحن شریف | شاه صفی (م ۱۰۵۲) | ۱۰۴۲ | ۲۹ حجره دارد. | |
| مدرسه غرویه | شاه عباس اول | مجاور صحن شریف | ||
| مدرسه صدر | محمد حسین خان اصفهانی صدر‌اعظم فتحعلی شاه | ۱۲۲۶ | ||
| مدرسه کاشف‌الغطاء معتمد | شیخ جعفر کاشف‌الغطاء | ۱۲۴۳ | مزار خاندان کاشف‌الغطاء در آنجاست. | |
| مدرسه شیخ مهدی کاشف‌الغطاء (مدرسه مهدیه) | مهدی بن جعفر کاشف‌الغطاء | ۱۲۸۴ | در حال حاضر فعال است. | |
| مدرسه قوام | قوام الملک فتحعلی خان شیرازی | ۱۳۰۰ | با نام مدرسۀ رسول اعظم، مرکز اداره مدارس حوزه علمیه نجف است | |
| مدرسه ایروانی | حاج مهدی ایروانی | ۱۳۰۷ | مخصوص طلاب آذری زبان ساخته شد. | |
| مدرسه بزرگ خلیلی | میرزا حسین خلیلی | ۱۳۱۶ | در ۱۴۱۲ تخریب شد. | |
| مدرسه شربیانی | شیخ فاضل شربیانی | ۱۳۱۶ | در حال حاضر فعال است. | |
| مدرسه آخوند (کبری) | ملا محمد کاظم آخوند خراسانی | ۱۳۲۷ | با نام امام حسن(ع) فعال است. | |
| مدرسه کوچک میرزا حسین خلیلی | میرزا حسین خلیلی | ۱۳۱۲ | در ۱۴۱۲ تخریب شد. | |
| مدرسه قزوینی | محمد آغا امین قزوینی | ۱۳۲۴ | فعال است. | |
| مدرسه آخوند (متوسط) | ملا محمد کاظم آخوند خراسانی | ۱۳۲۶ | در ۱۴۱۲ تخریب شد. | |
| مدرسه سید محمد کاظم یزدی | سید محمد کاظم یزدی | ۱۳۲۵ | یکی از بهترین مدارس نجف و فعال است. | |
| مدرسه آخوند(کوچک) | ملا محمد کاظم آخوند خراسانی | ۱۳۲۸ | ||
| مدرسه بخارایی | محمد یوسف بخاری | ۱۳۲۹ | ||
| مسجد هندی | ۱۳۲۸ | به نام مدرسه محمد بن علی (باقر العلوم) از مدارس فعال نجف است. | ||
| مدرسه علمیه آیت‌الله بروجردی (نجف) | سید حسین بروجردی | ۱۳۷۳ | به نام مدرسه حسین بن علی (سید الشهدا) فعال است. | |
| مدرسه مرتضویه | سید حیدر آملی در آن ساکن بوده است. | |||
| مدرسه ملا شیخ عبدالله | ملا عبدالله بن شهاب‌الدین یزدی | ۱۲۷۳ | تخریب شد. | |
| مدرسه حکیم | فعال است. | |||
| مدرسه شبّریه | سید علی شبّر | |||
| مدرسه دارالحکمه | سید محسن حکیم | ۱۳۲۶ | در ۱۴۱۲ تخریب شد. | |
| مدرسه رحباوی | حاج عباس رحباوی | ۱۳۷۸ | یکی از بهترین مدارس نجف و فعال است. | |
| مدرسه جوهرچی | حاج محمد صالح جوهرچی | ۱۳۸۳ | ||
| مدرسه بغدادی | عبدالعزیز بغدادی | ۱۳۸۳ | فعال است. | |
| مدرسه عاملی | محمد تقی فقیه عاملی | فعال است. | ||
| مدرسه الامام مهدی(ع) | فعال است. | |||
| مدرسه افغانیها | شیخ حسن افغانی | ۱۳۸۴ | ||
| مدرسه یزدی دوم | سید اسدالله یزدی فرزند سید محمد کاظم یزدی | ۱۳۸۴ | ||
| مدرسه‌دار العلم | سید ابوالقاسم خوئی | نیروهای صدام پس از انتفاضه شعبانیه این مدرسه را تخریب کردند. | ||
| مدرسه شیرازی | سید عبدالله شیرازی | ۱۳۷۳ | ||
| مدرسه علامه بلاغی | سید علی سیستانی | |||
| جامعة نجف الاشرف | حاج محمد تقی اتفاق- سید محمد کلانتر | ۱۳۳۵ش -۱۳۸۲ق | این مدرسه از فعالترین مدارس نجف است. |
پانویس
- ↑ ر. ک: بحرالعلوم، ص۱۱؛ محمدرضا شمس الدین، ص۶۷ـ۶۸
- ↑ ابن طاووس، ص۱۳۲ـ۱۳۳
- ↑ نجاشی، ص۴۴۰
- ↑ نجاشی، ص۶۸
- ↑ نجاشی، ص۷۴
- ↑ ر. ک: خویی، ج ۱۶، ص۳۳۷
- ↑ ابن طاووس، ص۱۴۸؛ بحرالعلوم، ص۱۳ـ۱۴
- ↑ برای اطلاع از نقد این آرا رجوع کنید به غروی، ص۱۹ـ۳۰
- ↑ نخستین مجلس املا: ۲۶ صفر ۴۵۶ در حرم امیرمؤمنان علیه‌السلام
- ↑ شهیدثانی، ص۹۳
- ↑ ابن شهید ثانی، ص۱۷۶
- ↑ محمدباقر صدر، ص۶۳
- ↑ ر. ک: منتجب الدین رازی، ص۴۶؛ ابن شهر آشوب، ص۳۲۴
- ↑ بحرالعلوم، ص۴۴ـ۴۵
- ↑ ابن شهر آشوب، ص۴۳
- ↑ ر. ک: حرّعاملی، قسم ۲، ص۲۵۵
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ج ۲، ص۵۰۹؛ زرکلی، ج ۳، ص۳۳۰
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ج ۴، ص۴۶۳
- ↑ احمد مجید عیسی، ص۷۳۲.
- ↑ فقیه، ص۱۲۵
- ↑ حسن صدر، ج ۱، ص۹۸، ۳۲۱.
- ↑ حسن صدر، ج ۱، ص۹۳ـ۹۴؛ موسوی عاملی، ج ۱، مقدمه جواد شهرستانی، ص۳۰ـ۳۱.
- ↑ ر. ک: امین، ج ۱۰، ص۱۱۵
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ج ۴، ص۶۵
- ↑ فقیه، ص۱۲۷
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ج۶، ص۱۷۵
- ↑ ر. ک: گرجی، ص۲۳۴ـ۲۳۵
- ↑ بحرالعلوم، ص۸۰
- ↑ حرزالدین، ج ۲، ص۴۰۲
- ↑ برای بررسی تطبیقی آرای این دو تن رجوع کنید به عنایةالاصول اثر سیدمرتضی فیروزآبادی
- ↑ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۴، قسم ۲، ص۷۸۹
- ↑ وایلی، ص۴۸
- ↑ ر. ک:وایلی، ص۵۰ـ۵۱
- ↑ ر. ک:وایلی، ص۵۲
- ↑ ر. ک:وایلی، ص۵۵
- ↑ ر. ک:وایلی، ص۵۷
- ↑ ر. ک:وایلی، ص۷۸ـ۸۲
- ↑ بهادلی، ص۱۰۳ـ۱۰۶
- ↑ ر. ک: «بحوث شاملة حول اسلوب الدراسة فی النجف»، ص۲۲۳
- ↑ آل محبوبه، ج ۱، ص۱۳۲؛ محمد خلیلی، ص۴۰۵؛ جمالی، ص۱۲۰؛ مرتضوی لنگرودی، ص۳۷
- ↑ جعفریان، ص۴۸
- ↑ آل محبوبه، ج ۱، ص۱۳۰
- ↑ نجفی قوچانی، ص۵۳۲؛ قاضی، ص۳۸
- ↑ جمالی، ص۱۱۸؛ محمد خلیلی، همانجا
- ↑ خلیل الزین، ص۱۸۰
- ↑ محمد خلیلی، ص۴۰۶
- ↑ ر. ک: آل محبوبه، ج ۱، ص۱۳۲
منابع
- آقابزرگ طهرانی.
- ابن شهرآشوب، کتاب معالم العلماء، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳
- ابن شهید ثانی، معالم الدین و ملاذالمجتهدین، قسمت اصول فقه معروف به معالم الاصول، چاپ مهدی محقق، تهران ۱۳۶۲ش.
- ابن طاووس، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام فی النجف، قم: منشورات الرضی، بی‌تا.
- محمدامین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائدالمدنیة، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۹.
- زهیر اعرجی، «المدارس الاصولیة فی النجف»، در موسوعة النجف الاشرف، جمع بحوثها جعفر دنبلی، ج ۷، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
- محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵.
- محمدبن حسن حرّعاملی، امل الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
- خوانساری.
- خویی.
- خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۰.
- زین الدین بن علی شهیدثانی، الرعایة فی علم الدرایة، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال، قم ۱۴۰۸.
- حسن صدر، تکملة امل الآمل، چاپ حسین علی محفوظ، عبدالکریم دباغ، و عدنان دباغ، بیروت ۱۴۲۹/۲۰۰۸.
- محمدباقر صدر، المعالم الجدیدة للاصول، نجف، ۱۳۸۵، چاپ افست تهران ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
- حسن طارمی راد، تاریخ فقه و فقها، ج ۲، تهران، ۱۳۷۵ش.
- محمدبن حسن طوسی، المبسوط فی فقه الامامیة، ج ۱، چاپ محمدتقی کشفی، تهران ۱۳۸۷.
- محمد غروی، الحوزة العلمیة فی النجف الاشرف، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
- محمدجواد فقیه، «الدور الثانی للجامعة النجفیة»، در موسوعة النجف الاشرف، همان، ج ۶.
- ابوالقاسم گرجی، تاریخ فقه و فقها، تهران ۱۳۷۵ش.
- محمدبن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال الرجال، قم ۱۴۱۶.
- محمدرضا شمس الدین، بهجةالراغبین، چاپ رضا محمد حدرج، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳.
- مصطفی جواد، «نظرات فی الذریعة الی تصانیف الشیعة»، البیان، سال ۱، ش ۵ (شوال ۱۳۶۵).
- علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
- محمدبن علی موسوی عاملی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم ۱۴۱۰.
- احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
- احمدبن محمدمهدی نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، ج ۱، قم ۱۴۱۵.
- محمدمهدی آصفی، «مدرسة النجف و تطور الحرکة الاصلاحیة فیها»، در موسوعة النجف الاشرف، جمع * بحوثها جعفر دجیلی، ج ۹، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
- جعفربن باقر آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
- احمد مجید عیسی، «الدراسة فی النجف»، البیان، سال ۲، ش ۲۷، ۲۸ (ذیقعده ۱۳۶۶).
- اسحاق نقاش، شیعةالعراق، قم، ۱۳۷۷ش.
- حسن اسدی، ثورةالنجف علی الانگلیز، او، الشرارة الاولی لثورة العشرین، بغداد ۱۹۷۵.
- «اعلام المعقول فی مدرسة النجف»، در موسوعةالنجف الاشرف، همان، ج ۸.
- امین؛ محسن امین، علی شرقی، و فاضل جمالی، «کلمات قصیرة حول اسلوب الدراسةفی النجف و نظام الحلقات»، در موسوعةالنجف الاشرف، همان، ج ۶، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
- اوراق تازه یاب مشروطیت مربوط به سال‌های ۱۳۲۵ـ۱۳۳۰ قمری، چاپ ایرج افشار، تهران: جاویدان، ۱۳۵۹ش.
- محمد بحرالعلوم، «الجامعة العلمیة فی النجف عبر ایامها الطویلة»، الموسم، ش ۱۸ (۱۴۱۴).
- محمد بحرالعلوم، «الدراسة و تاریخها فی النجف»، در موسوعة العتبات المقدسة، تألیف جعفر خلیلی، ج ۷، جزء۲، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
- «بحوث شاملة حول اسلوب الدراسة فی النجف و نظام الحلقات»، از محمدتقی فقیه و دیگران، در موسوعة النجف الاشرف، همان، ج ۶.
- علی بهادلی، الحوزة العلمیة فی النجف: معالمها و حرکت‌ها الاصلاحیة، ۱۳۳۹ـ۱۴۰۱ه / ۱۹۲۰ـ ۱۹۸۰م، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
- کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکةالجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه / ۱۹۱۴م، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
- رسول جعفریان، تشیع در عراق، مرجعیت و ایران، تهران ۱۳۸۶ش.
- فاضل جمالی، «جامعةالنجف الدینیة»، نقله الی العربیة جودت قزوینی، الموسم، ش ۱۸ (۱۴۱۴).
- عبدالهادی حائری، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران ۱۳۶۴ش.
- محمدحسین حرزالدین، تاریخ النجف الاشرف، هَذَّبه و زاد علیه عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، قم ۱۳۸۵ش.
- محمد حسینی شیرازی، تلک الایام: صفحات من تاریخ العراق السیاسی، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
- فضل اللّه بن عبدالنبی خاوری شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، چاپ ناصر افشارفر، تهران ۱۳۸۰ش.
- محمد خلیل الزین، «ذکریاتی عن النجف الاشرف»، آفاق نجفیة، سال ۲، ش ۵ (۱۴۲۸).
- جعفر خلیلی، «مکتبات النجف القدیمة و الحدیثة»، در موسوعة العتبات المقدسة، همان.
- محمد خلیلی، «مدارس النجف القدیمة و الحدیثة»، در موسوعة النجف الاشرف، همان، ج ۶.
- عبدالجبار رفاعی، «تطور الدرس الفلسفی فی النجفالاشرف»، در موسوعة النجف الاشرف، همان، ج ۸.
- عبدالحلیم رهیمی، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق: الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، بیروت ۱۹۸۵.
- محمدمهدی شریف کاشانی، واقعات اتفاقیه در روزگار، چاپ منصوره اتحادیه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان، تهران ۱۳۶۲ش.
- هبةالدین شهرستانی، «فاجعة حضرة آیةاللّه الخراسانی»، العلم، ج ۲، ش ۷ (محرّم ۱۳۳۰).
- صادق صادق، خاطرات و اسناد مستشارالدوله صادق، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۱ـ۱۳۷۴ش.
- محمد صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علمای مجاهد اسلام، قم: دارالفکر، بی‌تا.
- محمدکاظم طریحی، النجف الاشرف: مدینة العلم و العمران، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
- حسن علوی، الشیعة و الدولة القومیة فی العراق: ۱۹۱۴ـ ۱۹۹۰، قم: دارالثقافة للطباعة و النشر، بی‌تا.
- محمد غروی، الحوزةالعلمیة فی النجف الاشرف، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴؛
- محمدحسن قاضی، «صفحات مطویة من تاریخ الحرکات الاصلاحیة فی النجف الاشرف»، در موسوعة النجف الاشرف، همان، ج ۹.
- احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، تهران ۱۳۶۳ش.
- احمد کسروی، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، تهران ۱۳۵۵ش.
- عبدالحسین مجید کفائی، مرگی در نور: زندگانی آخوند خراسانی، تهران ۱۳۵۹ش.
ر«مدرسة الجزائری: مدرسة النجف الدینیة»، در موسوعة النجف الاشرف، همان، ج ۹.
- محمدحسن مرتضوی لنگرودی، «مصاحبه با حضرت آیةاللّه حاج سیدمحمدحسن مرتضوی لنگرودی»، حوزه، سال ۱۰، ش ۱ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۲).
- مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد و گزارشهایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، قمی، حائری و بروجردی، ۱۲۹۲ تا ۱۳۳۹ شمسی، به کوشش محمدحسین منظورالاجداد، تهران: شیرازه، ۱۳۷۹ش.
- عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۷۱ش.
- عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی، مآثر سلطانیه: تاریخ جنگ‌های اول ایران و روس، چاپ غلامحسین زرگری نژاد، تهران ۱۳۸۳ش.
- عدی مفرجی، النجف الاشرف و حرکة التیار الاصلاحی: ۱۹۰۸ـ۱۹۳۲م، بیروت ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
- مقدام عبدالحسن فیاض، تاریخ النجف السیاسی: ۱۹۴۱ـ ۱۹۵۸، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
- مهدی ملکزاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران ۱۳۷۱ش.
- محمد ملکی، آشنایی با متون درسی حوزه‌های علمیه ایران: شیعه، حنفی، شافعی، قم ۱۳۷۶ش.
- موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴.
رمحمدحسن نجفی قوچانی، سیاحت شرق، یا، زندگی‌نامه آقانجفی قوچانی، چاپ رمضان علی شاکری، تهران ۱۳۶۲ش.
رJoyce N. Wiley, The Islamic movement of Iraqi Shi`as, Boulder, Col. 1992.