افزودن پیوند

    مذهب: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌وحدت
    بدون خلاصۀ ویرایش
    بدون خلاصۀ ویرایش
     
    (۲۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    '''مذهب''' به هر کدام از مسیرهایی که افراد در یک [[دین]] پیش می گیرند گفته می شود. در برابر این واژه، کلماتی دیگر نیز بسیار استعمال می‌شود، مانند: [[دین]]، [[شریعت]]، [[فرقه]] و ...
    '''مذهب''' به هر کدام از مسیرهایی که افراد در یک [[دین]] پیش می‌گیرند گفته می‌شود. در برابر این واژه، کلماتی دیگر نیز بسیار استعمال می‌شود، مانند: [[دین]]، [[شریعت]]، [[فرقه]] و ...  
    =معنای لغوی مذهب=


    مذهب اسم مکان از ریشه "ذهب" است. و چون ذهب به معنی رفتن است پس مذهب یعنی « محلّ رفتن » ؛ و محلَ رفتن همان راه است. لذا مذهب یعنی راه. بر این اساس به هر کدام از مسیرهایی که افراد در یک [[دین]] پیش می گیرند مذهب گفته می شود. البته روشن است که همه ی این راهها نمی توانند به مقصد واقعی ختم شوند. لذا بحث مذهب [[حق]] و مذهب [[باطل]] پیش می آید.<ref>[https://www.porseman.com/article/%D9%85%D8%B9%D9%86%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8/166776 معنای مذهب]</ref>
    == معنای لغوی مذهب ==
    مذهب اسم مکان از ریشه "ذهب" است. و چون ذهب به معنی رفتن است پس مذهب یعنی «محلّ رفتن»؛ و محلَ رفتن همان راه است. لذا مذهب یعنی راه. بر این اساس به هر کدام از مسیرهایی که افراد در یک [[دین]] پیش می‌گیرند مذهب گفته می‌شود. البته روشن است که همه این راه‌ها نمی‌توانند به مقصد واقعی ختم شوند. لذا بحث مذهب [[حق]] و مذهب [[باطل]] پیش می‌آید.<ref>[https://www.porseman.com/article/%D9%85%D8%B9%D9%86%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8/166776 معنای مذهب]</ref>


    اگر كلمه مذهب از ریشه «ذَهَب» به معنی رفتن گرفته شده باشد در آن صورت مذهب، اسم مكان است به معنای محل رفتن.<ref>المنجد، ج 1، ص 524.</ref> و اگر از ذهب به معنی «در مسأله ای گرایش به نظریه ای پیدا كردن» گرفته شده باشد. در آن صورت مذهب مصدر میمی می شود به معنای «عقیده، اعتقاد، آیین.»المنجد، ج 1، ص 525.
    اگر کلمه مذهب از ریشه «ذَهَب» به معنی رفتن گرفته شده باشد در آن صورت مذهب، اسم مکان است به معنای محل رفتن<ref>المنجد، ج 1، ص 524.</ref> و اگر از ذهب به معنی «در مسأله ای گرایش به نظریه ای پیدا کردن» گرفته شده باشد. در آن صورت مذهب مصدر میمی می‌شود به معنای «عقیده، اعتقاد، آیین. <ref>المنجد، ج 1، ص 525</ref>.


    لغت‌شناسان برای واژه «مذهب» معانی متعددی ذکر کرده‌اند؛ مانند: آیین، [[دین]]، روش، سنت، شرع، [[شریعت]]، طریقه، [[طریقت]]، کیش، مسلک، مشرب، نحله، راه‌ و روش، طریقه، هریک از فرقه‌ها و گرایشات دینی با مجموعه‌‌ای از آیین‌‌ها و آموزه‌‌ها.<ref>ر. ک: فرهنگ فارسی عمید، واژه «مذهب».</ref> به نظر می‌رسد همه این معانی به دو معنا بر می‌گردد: یک به معنای [[دین]] و دیگری فرقه و گرایش خاصی از یک [[دین]].  
    لغت‌شناسان برای واژه «مذهب» معانی متعددی ذکر کرده‌اند؛ مانند: آیین، [[دین]]، روش، سنت، شرع، [[شریعت]]، طریقه، [[طریقت]]، کیش، مسلک، مشرب، نحله، راه‌ و روش، طریقه، هریک از فرقه‌ها و گرایشات دینی با مجموعه‌‌ای از آیین‌‌ها و آموزه‌‌ها.<ref>ر. ک: فرهنگ فارسی عمید، واژه «مذهب».</ref> به نظر می‌رسد همه این معانی به دو معنا بر می‌گردد: یک به معنای [[دین]] و دیگری فرقه و گرایش خاصی از یک [[دین]].  
    به بیان دیگر، "مذهب" به معنای راه و روش است و در مفهوم دینی، به مسیر اعتقادی افراد، مذهب گفته می‌شود.<ref> ابن منظور، لسان العرب، ج 1، ص 394، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.</ref> در این تعریف، می‌توان مذهب را در ارتباط با اصل [[دین]] هم به کار برد. به عنوان نمونه، بیان شود که پیامبر صلی الله علیه و آله، بنیان‌گذار مذهب [[اسلام]] بود. اما اکنون در بیشتر موارد از واژۀ "مذهب" در روش‌های فرعی برگرفته از [[اسلام]] استفاده شده و در مورد اصل [[اسلام]] از واژه "[[دین]]" و یا "آیین" استفاده می‌شود.
    به بیان دیگر، "مذهب" به معنای راه و روش است و در مفهوم دینی، به مسیر اعتقادی افراد، مذهب گفته می‌شود.<ref> ابن منظور، لسان العرب، ج 1، ص 394، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.</ref> در این تعریف، می‌توان مذهب را در ارتباط با اصل [[دین]] هم به کار برد. به عنوان نمونه، بیان شود که پیامبر صلی الله علیه و آله، بنیان‌گذار مذهب [[اسلام]] بود. اما اکنون در بیشتر موارد از واژۀ "مذهب" در روش‌های فرعی برگرفته از [[اسلام]] استفاده شده و در مورد اصل [[اسلام]] از واژه "[[دین]]" و یا "آیین" استفاده می‌شود.


    =معنای اصطلاحی مذهب=
    == معنای اصطلاحی مذهب ==
    در اصطلاح، مذهب به یکی از تیره‌ها و شعب یک [[دین]] گفته می‌شود؛<ref>فرهنگ فارسی معین، ج 3، ص 3976.</ref> می‌خواهد تیره‌های اعتقادی مانند [[اسماعیلیه]] و [[معتزله]] در [[اسلام]] باشد یا طریق سیر و سلوک مانند مذهب [[نقشبندیه]] در [[تصوف|صوفیه]] باشد یا روش عمل نسبت به احکام مانند مذهب [[شافعیه]] و [[حنفی|حنفیه]] در فقه.<ref> مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، مقدمه استاد مدیر شانه چی، ص ش، انتشارات آستان قدس رضوی، چ سوم، سال 1375.</ref> این توضیح لازم است که در مغرب زمین واژه «Religion» به معنای مکتب‌های درونی یک [[دین]] و به معنای خود [[دین]] به کار می‌رود و حدود نیم قرن است که متجددان کشور ما تحت تأثیر این موضوع، کلمه «مذهب» را در هر دو معنا، یعنی، «[[دین]]» و «فرقه‌های درونی یک [[دین]]» استعمال می‌کنند.<ref> ر. ک: توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، قم، انتشارات سمت، چ اول،1379، ص13.</ref>


    در اصطلاح، مذهب به یكی از تیره ها و شعب یك [[دین]] گفته می شود؛<ref>فرهنگ فارسی معین، ج 3، ص 3976.</ref> می خواهد تیره های اعتقادی مانند [[اسماعیلیه]] و [[معتزله]] در [[اسلام]] باشد یا طریق سیر و سلوك مانند مذهب [[نقشبندیه]] در [[صوفیه]] باشد یا روش عمل نسبت به احكام مانند مذهب [[شافعیه]] و [[حنفیه]] در فقه.<ref> مشكور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، مقدمه استاد مدیر شانه چی، ص ش، انتشارات آستان قدس رضوی، چ سوم، سال 1375.</ref> این توضیح لازم است كه در مغرب زمین واژه «Religion» به معنای مكتب های درونی یك [[دین]] و به معنای خود [[دین]] به كار می رود و حدود نیم قرن است كه متجددان كشور ما تحت تأثیر این موضوع، كلمه «مذهب» را در هر دو معنا، یعنی، «[[دین]]» و «فرقه های درونی یك [[دین]]» استعمال می كنند.<ref> ر.ك: توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، قم، انتشارات سمت، چ اول،1379، ص13.</ref>
    == نسبت مذهب، دین، شریعت و فرقه ==
    === دین ===
    مذهب معمولا کار بردش اخص از [[دین]] است یعنی [[دین]] عام است و مذهب خاص. مثلا [[دین]] مبین [[اسلام]] عام است و شامل همه فرقه­‌های اسلامی‌می‌شود و لذا [[شیعه]] و [[سنی]] همه بر این اعتقادند که اگر کسی به وجود خداوند و یگانگی او و نبوت پیامبر اکرم (ص) و آنچه او از جانب خدا آورده، اقرار نماید، [[مسلمان]] است و آثار [[اسلام]] که در کتب فقه بیان شده بر آن مترتب است،<ref> ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول، 1377ش، ص20.</ref> ولی مذاهب منشعب از [[دین]] [[اسلام]] علاوه بر این اعتقادات، اعتقادات یا اعتقاد خاصی دارند که دیگر مذاهب آن را ندارند مثلا مذهب [[شیعه]] معتقد به نصب الهی در [[امامت]] است، ولی [[مذهب تسنن]] چنین اعتقادی ندارد.


    =نسبت مذهب، دین، شریعت و فرقه=
    بر این اساس گاهی یک [[دین]] دارای چند مذهب است؛ بنابراین بین [[دین]] و مذهب به اصطلاح معروف از نسب اربعه، عموم و خصوص مطلق است یعنی [[دین]] شامل مذهب می‌شود و عام است و مذهب جزء [[دین]] است و خاص می‌باشد.


    ==دین==
    گاهی هم [[دین]] و مذهب را مترادف می‌دانند و از [[دین]] به مذهب تعبیر می‌کند. بعنوان نمونه یکی از نویسندگان آورده است: جامعه شناسان امروز معترفند که تمام جوامع بشری بدون استثناء دارای نوعی مذهب بوده‌اند. جامعه‌شناس معروف غربی ماسموئل کنیک در کتاب جامعه‌شناسی، خود می‌گویند:
    «کلیه جوامع بشری دارای نوعی مذهب بوده‌اند... امروز در سرتاسر جهان نه تنها مذهب وجود دارد بلکه تحقیقات دقیق نشان می‌دهد طوائف نخستین بشر نیز دارای نوعی مذهب بوده‌اند.


    مذهب معمولا كار بردش اخص از [[دین]] است یعنی [[دین]] عام است و مذهب خاص. مثلا [[دین]] مبین [[اسلام]] عام است و شامل همه فرقه­‌های اسلامی می شود و لذا [[شیعه]] و [[سنی]] همه بر این اعتقادند كه اگر كسی به وجود خداوند و یگانگی او و نبوت پیامبر اكرم (ص) و آنچه او از جانب خدا آورده، اقرار نماید، [[مسلمان]] است و آثار [[اسلام]] كه در كتب فقه بیان شده بر آن مترتب است،<ref> ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب كلامی، قم، مركز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول، 1377ش، ص20.</ref> ولی مذاهب منشعب از [[دین]] [[اسلام]] علاوه بر این اعتقادات، اعتقادات یا اعتقاد خاصی دارند كه دیگر مذاهب آن را ندارند مثلا مذهب [[شیعه]] معتقد به نصب الهی در [[امامت]] است، ولی [[مذهب تسنن]] چنین اعتقادی ندارد.
    [[دین]] و مذهب با هم منافاتی ندارند، بلکه نسبت بین آنها یا عموم خصوص مطلق است این در صورتی است که مذهب به عقیده یک فرقه خاص از دینی یعنی همان معنای اصطلاحی مذهب استعمال شود و یا اینکه بین این دو مفهوم نسبت تساوی است و مذهب به معنای [[دین]] استعمال می‌شود.<ref>انگیزه پیدایش مذهب، آیة الله مکارم شیرازی، مقدمه.</ref>


    بر این اساس گاهی یك [[دین]] دارای چند مذهب است؛ بنابراین بین [[دین]] و مذهب به اصطلاح معروف از نسب اربعه، عموم و خصوص مطلق است یعنی [[دین]] شامل مذهب می شود و عام است و مذهب جزء [[دین]] است و خاص می باشد.
    === شریعت ===
    [[شریعت]] از نظر مفهومی اخص از [[دین]] است در حالی که [[دین]] عبارت است از روش عام الهی نسبت به همه امت‌ها؛ از این رو، [[شریعت]] قابل نسخ است؛ لیکن [[دین]] به این معنا نسخ پذیر نیست. حاصل آنکه [[دین]] و مذهب با هم منافاتی ندارند، بلکه نسبت بین آنها یا عموم خصوص مطلق است این در صورتی است که مذهب به عقیده یک فرقه خاص از دینی یعنی همان معنای اصطلاحی مذهب استعمال شود و یا اینکه بین این دو مفهوم نسبت تساوی است و مذهب به معنای [[دین]] استعمال می‌شود. در [[عرف]] [[مردم]] نیز هرگاه می‌خواهند افراد مقید به [[دین]] و متدین را توصیف کنند می‌گویند فلانی شخص مذهبی است و مذهبی بودن را درباره فرد [[دین]] دار استعمال می‌نمایند.<ref>[https://www.porseman.com/article/%D8%AF%D9%8A%D9%86---%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8---%D8%B4%D8%B1%D9%8A%D8%B9%D8%AA---%D9%81%D8%B1%D9%82-%D8%AF%DB%8C%D9%86%D8%8C-%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8-%D9%88-%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D8%B9%D8%AA/45415 فرق دین، مذهب و شریعت چیست؟]</ref>


    گاهی هم [[دین]] و مذهب را مترادف می دانند و از [[دین]] به مذهب تعبیر می كند. بعنوان نمونه یكی از نویسندگان آورده است: جامعه شناسان امروز معترفند كه تمام جوامع بشری بدون استثناء دارای نوعی مذهب بوده اند. جامعه شناس معروف غربی ماسموئل كنیك در كتاب جامعه شناسی، خود می گویند:
    === فرقه ===
    «كلیه جوامع بشری دارای نوعی مذهب بوده اند... امروز در سرتاسر جهان نه تنها مذهب وجود دارد بلكه تحقیقات دقیق نشان می دهد طوائف نخستین بشر نیز دارای نوعی مذهب بوده اند.
    کلمه فرقه در لغت از ریشة «فَرْق» به معنای جدا کردن، گرفته شده است و اسم است برای گروهی از مردم.<ref>المنجد (عربی به فارسی) و ترجمه محمد بندریگی، انتشارات ایران، چ دوم، ج 2، ص 1321(بیتا). و معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ دهم، 1375، ج2، ص2523.</ref>


    [[دین]] و مذهب با هم منافاتی ندارند، بلكه نسبت بین آنها یا عموم خصوص مطلق است این در صورتی است كه مذهب به عقیده یك فرقه خاص از دینی یعنی همان معنای اصطلاحی مذهب استعمال شود و یا اینكه بین این دو مفهوم نسبت تساوی است و مذهب به معنای [[دین]] استعمال می شود.<ref>انگیزه پیدایش مذهب، آیة الله مكارم شیرازی، مقدمه.</ref>
    کلمه فِرْقه در اصطلاح، نیز معنایی نزدیک به معنی لغوی دارد و به گروهی از مردم که اعتقاد واحدی غیر از اعتقاد دیگران را انتخاب و دنبال کنند، فرقه گفته می‌شود.<ref> ر. ک: فرهنگ فارسی معین، ج 3، ص 2523.</ref> مثلاً اگر عده‌ای از پیروان یک [[دین]]، اعتقاد خاصی غیر از اعتقاد عموم پیروان آن [[دین]] داشته باشند به آن عده «فرقه» گفته می‌شود.


    ==شریعت==
    با توجه به معنای اصطلاحی فرقه و مذهب می‌توان گفت که «فرقه» به افرادی که از یک [[دین]] جدا شده و عقیده خاصی دارند، اطلاق می‌شود و به اعتقاد و روش خاص آن «مذهب» گفته می‌شود؛ بنابراین این دو کلمه به یک تعبیر، معنای مترادفی دارند با این تفاوت که کلمه فرقه به افراد خاص بودن آنها نظر دارد و کلمه مذهب روش خاص آنان را مورد توجه قرار می‌دهد. پس این دو کلمه می‌توانند به جای همدیگر به کار گرفته شوند. ولی باید توجه داشت که فرقه اسم سخت افزاری و مذهب اسم نرم‌افزاری یک گروه با عقیده خاص می‌باشد. تفاوت دیگری که از استعمال دو کلمه فرقه و مذهب می‌توان به دست آورد این است که فرقه بیشتر به تقسیم‌های یک [[دین]] از لحاظ کلامی و اعتقادی اطلاق می‌شود؛ اما مذهب در تقسیم‌های یک [[دین]] از لحاظ فقهی، اعتقادی، اخلاقی و... کاربرد دارد و حتی یک فرقه دینی احتمالاً چندین مذهب می‌تواند داشته باشد.


    [[شریعت]] از نظر مفهومی اخص از [[دین]] است در حالی که [[دین]] عبارت است از روش عام الهی نسبت به همه امتها؛ از این رو، [[شریعت]] قابل نسخ است؛ لیکن [[دین]] به این معنا نسخ پذیر نیست. حاصل آنکه [[دین]] و مذهب با هم منافاتی ندارند، بلکه نسبت بین آنها یا عموم خصوص مطلق است این در صورتی است که مذهب به عقیده یک فرقه خاص از دینی یعنی همان معنای اصطلاحی مذهب استعمال شود و یا اینکه بین این دو مفهوم نسبت تساوی است و مذهب به معنای [[دین]] استعمال می شود. در [[عرف]] [[مردم]] نیز هرگاه می خواهند افراد مقید به [[دین]] و متدین را توصیف کنند می گویند فلانی شخص مذهبی است و مذهبی بودن را درباره فرد [[دین]] دار استعمال می نمایند.<ref>[https://www.porseman.com/article/%D8%AF%D9%8A%D9%86---%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8---%D8%B4%D8%B1%D9%8A%D8%B9%D8%AA---%D9%81%D8%B1%D9%82-%D8%AF%DB%8C%D9%86%D8%8C-%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8-%D9%88-%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D8%B9%D8%AA/45415 فرق دین، مذهب و شریعت چیست؟]</ref>
    برای مثال [[اهل سنت]] چهار مذهب فقهی دارند که عبارت است از [[مذهب مالکی|مالکی]]، [[شافعیه|شافعی]]، [[حنفی]] و [[حنبلی]] و ده‌ها فرقه ریز و درشت کلامی‌ دارند مانند: [[معتزله]]، [[اشعری]]، [[ماتریدیه|ماتریدی]]، اهل [[حدیث]]، مشبهه و... به همین دلیل می‌توان ادعا کرد که به اصطلاح علمای منطق، رابطه فرقه و مذهب اعم و اخص مطلق است هر فرقه‌ای مذهب است، ولی هر مذهبی فرقه نیست. البته این فرق برگرفته از استعمال است و با تغییر استعمال این فرق هم تغییر می‌کند.


    ==فرقه==
    البته در زبان فارسی اصطلاح فرقه و مذهب با هم فرق چندانی نداشته و به جای همدیگر استعمال می‌شوند و شاید تنها تفاوت‌شان در استعمال این باشد که برای انشعاب‌های اعتقادی و کلامی از اصطلاح فرقه استفاده می‌کنند و برای روشن کردن انشعاب‌های فقهی، اصطلاح «مذهب» را به کار می‌برند.


    كلمه فرقه در لغت از ریشة «فَرْق» به معنای جدا كردن، گرفته شده است و اسم است برای گروهی از مردم.<ref>المنجد (عربی به فارسی) و ترجمه محمد بندریگی، انتشارات ایران، چ دوم، ج 2، ص 1321(بیتا). و معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، انتشارات امیركبیر، چاپ دهم، 1375، ج2، ص2523.</ref>
    == پانویس ==
    {{پانویس}}


    كلمه فِرْقه در اصطلاح، نیز معنایی نزدیك به معنی لغوی دارد و به گروهی از مردم كه اعتقاد واحدی غیر از اعتقاد دیگران را انتخاب و دنبال كنند، فرقه گفته می شود.<ref> ر.ك: فرهنگ فارسی معین، ج 3، ص 2523.</ref> مثلاً اگر عده ای از پیروان یك [[دین]]، اعتقاد خاصی غیر از اعتقاد عموم پیروان آن [[دین]] داشته باشند به آن عده «فرقه» گفته می شود.
    [[رده:مفاهیم و اصطلاحات]]
     
    [[رده:مفاهیم و اصطلاحات اسلامی]]
    با توجه به معنای اصطلاحی فرقه و مذهب می توان گفت كه «فرقه» به افرادی كه از یك [[دین]] جدا شده و عقیده خاصی دارند، اطلاق می شود و به اعتقاد و روش خاص آن «مذهب» گفته می شود؛ بنابراین این دو كلمه به یك تعبیر، معنای مترادفی دارند با این تفاوت كه كلمه فرقه به افراد خاص بودن آنها نظر دارد و كلمه مذهب روش خاص آنان را مورد توجه قرار می دهد. پس این دو كلمه می توانند به جای همدیگر به كار گرفته شوند. ولی باید توجه داشت كه فرقه اسم سخت افزاری و مذهب اسم نرم افزاری یك گروه با عقیده خاص می باشد. تفاوت دیگری كه از استعمال دو كلمه فرقه و مذهب می توان به دست آورد این است كه فرقه بیشتر به تقسیم های یك [[دین]] از لحاظ كلامی و اعتقادی اطلاق می شود؛ اما مذهب در تقسیم های یك [[دین]] از لحاظ فقهی، اعتقادی، اخلاقی و... كاربرد دارد و حتی یك فرقه دینی احتمالاً چندین مذهب می تواند داشته باشد.
     
    برای مثال [[اهل سنت]] چهار مذهب فقهی دارند كه عبارت است از [[مالكی]]، [[شافعی]]، [[حنفی]] و [[حنبلی]] و ده ها فرقه ریز و درشت كلامی دارند مانند: [[معتزله]]، [[اشعری]]، [[ماتریدی]]، اهل [[حدیث]]، مشبهه و... به همین دلیل می توان ادعا كرد كه به اصطلاح علمای منطق، رابطه فرقه و مذهب اعم و اخص مطلق است هر فرقه ای مذهب است، ولی هر مذهبی فرقه نیست. البته این فرق برگرفته از استعمال است و با تغییر استعمال این فرق هم تغییر می كند.
     
    البته در زبان فارسی، اصطلاح فرقه و مذهب با هم فرق چندانی نداشته و به جای همدیگر استعمال می شوند و شاید تنها تفاوت شان در استعمال، این باشد كه برای انشعاب های اعتقادی و كلامی از اصطلاح فرقه استفاده می كنند و برای روشن كردن انشعاب های فقهی، اصطلاح «مذهب» را به كار می برند.
     
    =پانویس=
    {{پانویس رنگی|1}}
     
    [[رده: ادیان]]
     
    [[رده: مذاهب]]
    <references />

    نسخهٔ کنونی تا ‏۱۹ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۷:۲۶

    مذهب به هر کدام از مسیرهایی که افراد در یک دین پیش می‌گیرند گفته می‌شود. در برابر این واژه، کلماتی دیگر نیز بسیار استعمال می‌شود، مانند: دین، شریعت، فرقه و ...

    معنای لغوی مذهب

    مذهب اسم مکان از ریشه "ذهب" است. و چون ذهب به معنی رفتن است پس مذهب یعنی «محلّ رفتن»؛ و محلَ رفتن همان راه است. لذا مذهب یعنی راه. بر این اساس به هر کدام از مسیرهایی که افراد در یک دین پیش می‌گیرند مذهب گفته می‌شود. البته روشن است که همه این راه‌ها نمی‌توانند به مقصد واقعی ختم شوند. لذا بحث مذهب حق و مذهب باطل پیش می‌آید.[۱]

    اگر کلمه مذهب از ریشه «ذَهَب» به معنی رفتن گرفته شده باشد در آن صورت مذهب، اسم مکان است به معنای محل رفتن[۲] و اگر از ذهب به معنی «در مسأله ای گرایش به نظریه ای پیدا کردن» گرفته شده باشد. در آن صورت مذهب مصدر میمی می‌شود به معنای «عقیده، اعتقاد، آیین. [۳].

    لغت‌شناسان برای واژه «مذهب» معانی متعددی ذکر کرده‌اند؛ مانند: آیین، دین، روش، سنت، شرع، شریعت، طریقه، طریقت، کیش، مسلک، مشرب، نحله، راه‌ و روش، طریقه، هریک از فرقه‌ها و گرایشات دینی با مجموعه‌‌ای از آیین‌‌ها و آموزه‌‌ها.[۴] به نظر می‌رسد همه این معانی به دو معنا بر می‌گردد: یک به معنای دین و دیگری فرقه و گرایش خاصی از یک دین. به بیان دیگر، "مذهب" به معنای راه و روش است و در مفهوم دینی، به مسیر اعتقادی افراد، مذهب گفته می‌شود.[۵] در این تعریف، می‌توان مذهب را در ارتباط با اصل دین هم به کار برد. به عنوان نمونه، بیان شود که پیامبر صلی الله علیه و آله، بنیان‌گذار مذهب اسلام بود. اما اکنون در بیشتر موارد از واژۀ "مذهب" در روش‌های فرعی برگرفته از اسلام استفاده شده و در مورد اصل اسلام از واژه "دین" و یا "آیین" استفاده می‌شود.

    معنای اصطلاحی مذهب

    در اصطلاح، مذهب به یکی از تیره‌ها و شعب یک دین گفته می‌شود؛[۶] می‌خواهد تیره‌های اعتقادی مانند اسماعیلیه و معتزله در اسلام باشد یا طریق سیر و سلوک مانند مذهب نقشبندیه در صوفیه باشد یا روش عمل نسبت به احکام مانند مذهب شافعیه و حنفیه در فقه.[۷] این توضیح لازم است که در مغرب زمین واژه «Religion» به معنای مکتب‌های درونی یک دین و به معنای خود دین به کار می‌رود و حدود نیم قرن است که متجددان کشور ما تحت تأثیر این موضوع، کلمه «مذهب» را در هر دو معنا، یعنی، «دین» و «فرقه‌های درونی یک دین» استعمال می‌کنند.[۸]

    نسبت مذهب، دین، شریعت و فرقه

    دین

    مذهب معمولا کار بردش اخص از دین است یعنی دین عام است و مذهب خاص. مثلا دین مبین اسلام عام است و شامل همه فرقه­‌های اسلامی‌می‌شود و لذا شیعه و سنی همه بر این اعتقادند که اگر کسی به وجود خداوند و یگانگی او و نبوت پیامبر اکرم (ص) و آنچه او از جانب خدا آورده، اقرار نماید، مسلمان است و آثار اسلام که در کتب فقه بیان شده بر آن مترتب است،[۹] ولی مذاهب منشعب از دین اسلام علاوه بر این اعتقادات، اعتقادات یا اعتقاد خاصی دارند که دیگر مذاهب آن را ندارند مثلا مذهب شیعه معتقد به نصب الهی در امامت است، ولی مذهب تسنن چنین اعتقادی ندارد.

    بر این اساس گاهی یک دین دارای چند مذهب است؛ بنابراین بین دین و مذهب به اصطلاح معروف از نسب اربعه، عموم و خصوص مطلق است یعنی دین شامل مذهب می‌شود و عام است و مذهب جزء دین است و خاص می‌باشد.

    گاهی هم دین و مذهب را مترادف می‌دانند و از دین به مذهب تعبیر می‌کند. بعنوان نمونه یکی از نویسندگان آورده است: جامعه شناسان امروز معترفند که تمام جوامع بشری بدون استثناء دارای نوعی مذهب بوده‌اند. جامعه‌شناس معروف غربی ماسموئل کنیک در کتاب جامعه‌شناسی، خود می‌گویند: «کلیه جوامع بشری دارای نوعی مذهب بوده‌اند... امروز در سرتاسر جهان نه تنها مذهب وجود دارد بلکه تحقیقات دقیق نشان می‌دهد طوائف نخستین بشر نیز دارای نوعی مذهب بوده‌اند.

    دین و مذهب با هم منافاتی ندارند، بلکه نسبت بین آنها یا عموم خصوص مطلق است این در صورتی است که مذهب به عقیده یک فرقه خاص از دینی یعنی همان معنای اصطلاحی مذهب استعمال شود و یا اینکه بین این دو مفهوم نسبت تساوی است و مذهب به معنای دین استعمال می‌شود.[۱۰]

    شریعت

    شریعت از نظر مفهومی اخص از دین است در حالی که دین عبارت است از روش عام الهی نسبت به همه امت‌ها؛ از این رو، شریعت قابل نسخ است؛ لیکن دین به این معنا نسخ پذیر نیست. حاصل آنکه دین و مذهب با هم منافاتی ندارند، بلکه نسبت بین آنها یا عموم خصوص مطلق است این در صورتی است که مذهب به عقیده یک فرقه خاص از دینی یعنی همان معنای اصطلاحی مذهب استعمال شود و یا اینکه بین این دو مفهوم نسبت تساوی است و مذهب به معنای دین استعمال می‌شود. در عرف مردم نیز هرگاه می‌خواهند افراد مقید به دین و متدین را توصیف کنند می‌گویند فلانی شخص مذهبی است و مذهبی بودن را درباره فرد دین دار استعمال می‌نمایند.[۱۱]

    فرقه

    کلمه فرقه در لغت از ریشة «فَرْق» به معنای جدا کردن، گرفته شده است و اسم است برای گروهی از مردم.[۱۲]

    کلمه فِرْقه در اصطلاح، نیز معنایی نزدیک به معنی لغوی دارد و به گروهی از مردم که اعتقاد واحدی غیر از اعتقاد دیگران را انتخاب و دنبال کنند، فرقه گفته می‌شود.[۱۳] مثلاً اگر عده‌ای از پیروان یک دین، اعتقاد خاصی غیر از اعتقاد عموم پیروان آن دین داشته باشند به آن عده «فرقه» گفته می‌شود.

    با توجه به معنای اصطلاحی فرقه و مذهب می‌توان گفت که «فرقه» به افرادی که از یک دین جدا شده و عقیده خاصی دارند، اطلاق می‌شود و به اعتقاد و روش خاص آن «مذهب» گفته می‌شود؛ بنابراین این دو کلمه به یک تعبیر، معنای مترادفی دارند با این تفاوت که کلمه فرقه به افراد خاص بودن آنها نظر دارد و کلمه مذهب روش خاص آنان را مورد توجه قرار می‌دهد. پس این دو کلمه می‌توانند به جای همدیگر به کار گرفته شوند. ولی باید توجه داشت که فرقه اسم سخت افزاری و مذهب اسم نرم‌افزاری یک گروه با عقیده خاص می‌باشد. تفاوت دیگری که از استعمال دو کلمه فرقه و مذهب می‌توان به دست آورد این است که فرقه بیشتر به تقسیم‌های یک دین از لحاظ کلامی و اعتقادی اطلاق می‌شود؛ اما مذهب در تقسیم‌های یک دین از لحاظ فقهی، اعتقادی، اخلاقی و... کاربرد دارد و حتی یک فرقه دینی احتمالاً چندین مذهب می‌تواند داشته باشد.

    برای مثال اهل سنت چهار مذهب فقهی دارند که عبارت است از مالکی، شافعی، حنفی و حنبلی و ده‌ها فرقه ریز و درشت کلامی‌ دارند مانند: معتزله، اشعری، ماتریدی، اهل حدیث، مشبهه و... به همین دلیل می‌توان ادعا کرد که به اصطلاح علمای منطق، رابطه فرقه و مذهب اعم و اخص مطلق است هر فرقه‌ای مذهب است، ولی هر مذهبی فرقه نیست. البته این فرق برگرفته از استعمال است و با تغییر استعمال این فرق هم تغییر می‌کند.

    البته در زبان فارسی اصطلاح فرقه و مذهب با هم فرق چندانی نداشته و به جای همدیگر استعمال می‌شوند و شاید تنها تفاوت‌شان در استعمال این باشد که برای انشعاب‌های اعتقادی و کلامی از اصطلاح فرقه استفاده می‌کنند و برای روشن کردن انشعاب‌های فقهی، اصطلاح «مذهب» را به کار می‌برند.

    پانویس

    1. ↑ معنای مذهب
    2. ↑ المنجد، ج 1، ص 524.
    3. ↑ المنجد، ج 1، ص 525
    4. ↑ ر. ک: فرهنگ فارسی عمید، واژه «مذهب».
    5. ↑ ابن منظور، لسان العرب، ج 1، ص 394، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.
    6. ↑ فرهنگ فارسی معین، ج 3، ص 3976.
    7. ↑ مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، مقدمه استاد مدیر شانه چی، ص ش، انتشارات آستان قدس رضوی، چ سوم، سال 1375.
    8. ↑ ر. ک: توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، قم، انتشارات سمت، چ اول،1379، ص13.
    9. ↑ ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول، 1377ش، ص20.
    10. ↑ انگیزه پیدایش مذهب، آیة الله مکارم شیرازی، مقدمه.
    11. ↑ فرق دین، مذهب و شریعت چیست؟
    12. ↑ المنجد (عربی به فارسی) و ترجمه محمد بندریگی، انتشارات ایران، چ دوم، ج 2، ص 1321(بیتا). و معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ دهم، 1375، ج2، ص2523.
    13. ↑ ر. ک: فرهنگ فارسی معین، ج 3، ص 2523.
    برگرفته از «https://fa.wikivahdat.com/w/index.php?title=مذهب&oldid=209096»