عثمان

عثمان

نام کامل	عثمان بن عفان بن ابی العاص بن امیة
کنیه	ابوعمرو • ابوعبدالله
زادروز	سال ۶ عام الفیل
زادگاه	مکه
درگذشت	سال ۳۵ قمری
آرامگاه	مدینه
محل زندگی	مکه • مدینه
نسب • قبیله	قریش • بنی امیه
دلیل شهرت	خلیفه سوم
حضور در جنگ‌ها	فتح مجدد آذربایجان، افریقیه (شمال غربی آفریقا)، فتح جزیره قبرس و فتح گرگان
جانشین	امام علی (ع)
مدت خلافت	۳۵-۲۳ هجری
نحوه درگذشت	در پی شورش علیه حکومتش

عثمان بن عفان سومین خلیفه از خلفای راشدین نزد اهل سنت و از اصحاب پیامبر اکرم(ص) است. عثمان بنابر شورایی که عمر بن خطاب پیش از مرگ خود برای انتخاب خلیفه تعیین کرد به خلافت رسید و از سال ۲۳ قمری تا هنگام کشته شدنش در سال ۳۵ قمری حکومت کرد.

عثمان ۴۹ روز آخر عمر خود را در محاصره مخالفین و معترضین خود بود که نهایتاً به قتل او انجامید. عثمان همچنین نسخه‌ای رسمی از قرآن را جمع‌آوری و به ثبت رسانید. پس از قتل عثمان اختلافات گروه‌های مسلمانان و سرزمین‌های متحده اسلامی (مثل شام، عراق، حجاز و مصر) بیشتر شد، این ناسازگاری‌های سیاسی و دینی منجر به درگیری‌هایی موسوم به فتنه اول و دوم گردید.

معرفی عثمان

عثمان بن ابى العاص بن امیه بن عبد شمس بن عبد مناف بن قصىّ، مادرش اروى دختر کریز بن ربیعة بن حبیب بن عبد شمس بن عبد مناف بن قصى است و مادر مادرش بیضاء دختر عبدالمطلب‌ بن هاشم بن عبد مناف است که کنیه‌اش ام حکیم است.

کنیه عثمان در جاهلیت ابو عمرو بود و چون اسلام آشکار شد از رقیه دختر رسول خدا (ص) داراى پسرى به نام عبدالله شد و کنیه ابو عبدالله را براى خود برگزید. تولد عثمان را به اختلاف، سال هفتم یا ششم عام الفیل نوشته‌اند.

گفته‌اند که عثمان به دعوت ابوبکر در مکه اسلام آورد. البته برخی اسلام او را در پی اسلام طلحه و زبیر دانسته‌اند.

اسلام آوردن عثمان

عثمان به دعوت ابوبکر، در مکه اسلام آورد. سال دقیق اسلام آوردن عثمان به درستی دانسته نیست؛ ولی گفته‌اند که او در همان اوایل دعوت پیامبر(ص) در خانه ارقم بن ابی ارقم ایمان آورده است.

عثمان از نخستین کسانی است که از مکه به حبشه هجرت کرد. با این که در زمان جنگ بدر در مدینه بود، در جنگ شرکت نکرد. تاریخ‌نگاران گفته‌اند علت عدم شرکت او در جنگ، بیماری همسرش رقیه دختر پیامبر اکرم(ص) بود و شخص پیامبر او را ملزم به ماندن در مدینه کرد و رقیه در پایان همان جنگ درگذشت.

عثمان قبل از خلافت

در زمان رسول خدا (ص)

وی از جمله مهاجرین به حبشه به همراه همسرش خویش بوده است. و در هنگام هجرت به مدینه به خانه اوس بن ثابت (برادر حسان بن ثابت) در محله بنى نجار وارد شد.

نوشته اند که به دلیل بیماری همسرش در جنگ بدر حضور نیافته است. اما پیامبر (ص) سهم عثمان را در غنایم بدر منظور فرمود. وی همراه مسلمانان در غزوه احد شرکت کرد، اما از جمله مسلمانانی بود که در حین جنگ و پس از سخت شدن اوضاع، فرار کرد. مورخین نوشته اند که وی سه روز فراری بوده است. و هنگامی که بازشگت رسول خدا (ص) به او فرمود: _{خیلى راه رفتی!}

همچنین رسول خدا(ص) در جریان صلح حدیبیه او را به عنوان سفیر به نزد قریش فرستادند تا به آنها بگوید که مسلمانان براى جنگ نیامده‌ اند، بلکه براى تعظیم خانه خدا آمده و پس از قربانى شتران شهر را ترک خواهند کرد.

عثمان در بلدح با قریش برخورد. پیام رسول خدا (ص) را به قریش رساند و از جمله آن که شما را نیز به ستوه آورده و برگزیدگانتان را از بین برده است. قریش گفتند که از همانجا بازگرد و به محمد (ص) بگو: آنان اجازه نخواهند داد تا او وارد مکه شود.

در این لحظه ابان بن سعید بن عاص از اشراف مکه بدو پناه داد و براى حفظ جان او، پشت سر وى سوار اسب شد و او را به مکه آورد. عثمان با تک تک اشراف مکه سخن گفت، اما اقدام عثمان نیز حاصلى در بر نداشت. گفته ‌اند که عثمان سه روز در مکه براى دعوت قریش به پذیرش صلح ماند. غیبت سه روز او موجب نگرانی مسلمان و بیعت رضوان بین مسلمانان شد.

عثمان در زمان ابوبکر و عمر

در زمان ابوبکر وی از افراد نزدیک به خلیفه بوده و کاتب وی به شمار می آمد. عثمان که در تمام دوره بیمارى ابوبکر ملازم او بود، از طرف وى مکلف به نوشتن عهدنامه جانشینى عمر شد. با نوشتن آغاز عهد، ابوبکر به حالت اغماء رفت و عثمان که تکلیف خود را مى‌دانست تا به آخر عهد را نوشته و نام عمر را در آن درج کرد. ابوبکر پس از به هوش آمدن از وى خواست تا آنچه را نوشته بخواند و او چنین کرد و ابوبکر نوشته او را تایید نمود.

در دوره عمر نیز از نفوذ قابل توجهی برخوردار بود و در آن شرایط، نماینده بنی امیه به شمار می آمد.

شورای خلافت

در سال ۲۳ هجری فیروز غلام ایرانی مغیرة بن شعبه، عمر بن خطاب را مضروب ساخت. عمر تنها چند روز پس از این ضربت زنده ماند، اما پیش از مرگ خود، شورایی شش نفره متشکل از امام علی (ع)، عثمان بن عفان، زبیر بن عوام، طلحة بن عبیدالله، عبدالرحمن بن عوف و سعد بن ابی وقاص تشکیل داد و به آنها دستور داد تا یک نفر را از بین خود به عنوان خلیفه انتخاب کنند. سعد از ابتدا رأی خود را به عبدالرحمان واگذار کرد. زبیر به طرفداری از علی (ع) از نامزدی خلافت انصراف داد. عبدالرحمان اعلام کرد که خواستار خلافت نیست. طلحه که پسرعموی ابوبکر و مخالف علی(ع) بود، به طرفداری از عثمان کنار رفت. بنابراین فقط علی (ع) و عثمان نامزد خلافت بودند و رأی و نظر عبدالرحمن بسیار حائز اهمیت شد.

عبدالرحمن‌ بن عوف پس از ۳ روز رایزنی با مردم، به‌ویژه اشراف و امرا، ابتدا از علی (ع) خواست تا متعهد شود که در صورت نیل به مقام خلافت، به کتاب خدا، سیره پیامبر (ص) و ابوبکر و عمر عمل کند. علی (ع) در جواب گفت: امید آن دارم که در محدوده دانش، توانایی و اجتهاد خود به کتاب خدا و سنت رسول خدا(ص) عمل کنم. سپس عبدالرحمن شرط خود را با عثمان در میان گذاشت و او بلافاصله پذیرفت. به همین جهت، ابن‌ عوف با عثمان بیعت کرد.

عثمان از هجرت به مدینه تا رحلت پیامبر(ص)

از زمان هجرت تا رحلت پیامبر(ص)، عثمان جز در وقایعی معدود نقش برجسته‌ای در میان مسلمانان نداشت و هیچ رشادت و شجاعتی، در جنگ‌های پیامبر(ص) از او نقل نشده است. آنچه در این ایام از ایشان نقل شده به شرح زیر است:

1. عثمان با اجازه از پیامبر(ص) و به دلیل بیماری سخت همسرش رقیه – در جنگ بدر حضور نیافت و همان روزی که خبر پیروزی مسلمانان به مدینه رسید، رقیه از دنیا رفت.

2. در سفر مسلمانان به مکه که منجر به صلح حدیبیّه شد؛ پیامبر گرامی اسلام، عثمان را به جهت ارتباط عاطفی که با قریش داشت، برای صلح به داخل مکه فرستاد. پس از مدتی خبر رسید که اهالی مکه عثمان را کشته‌اند. این خبر، مسلمانان را به این باور رسانید که باید برای جنگ آماده شوند؛ لذا با یکدیگر پیمانی بستند که به بیعت رضوان معروف شد، سپس خبر رسید که مرگ او تنها یک شایعه بوده است. طبیعتاً به همین دلیل، او در بیعت رضوان نیز حضور نداشت. برخی بیعت رضوان را فضیلتی برای عثمان به شمار می‌آورند، اما باید گفت صرف نظر از مأموریت خطیری که او عهده‌دارش بود، اما این بیعت برای انتقام گرفتن خون عثمان نبود، بلکه برای حفظ اسلام در مقابل کفّار شکل گرفت.

3. جنگ تبوک از جمله جنگ‌هایی بود که سختی‌های بسیاری را متوجه مسلمانان کرد؛ زیرا مسافت بسیار طولانی به همراه گرمی شدید هوا، با امکانات آن‌روز مسلمانان هم‌خوانی نداشت؛ لذا نیاز به کمک‌های بسیاری بود و عموم مسلمانان‌، در حد توان خود به سپاه اسلام کمک کردند و از آن‌جا که عثمان به لحاظ مالی، وضعیت مناسب‌تری از دیگران داشت، کمک بیشتری نسبت به دیگران کرد. البته در برخی نقل‌ها، ارقام اغراق‌آمیزی درباره کمک‌های عثمان وجود دارد که به دلایل مختلفی نمی‌توان به سادگی آنها را پذیرفت.

گردآوری قرآن در زمان عثمان

قرآن کریم در زمان پیامبر هم به کتابت در می‌آمد و هم بسیاری از نزدیکان آن حضرت آیات را از حفظ می‌کردند. با این حال به دلایلی قرآن تا زمان ابوبکر در قالب یک کتاب گرد هم نیامد. رویداد یمامه که عده‌ای کثیر از حافظان قرآن در آن کشته شدند، باعث گشت تا موضوع تدوین قرآن در قالب یک کتاب برای مسلمانان پیش آید. ابوبکر برای این کار، زید بن ثابت را انتخاب کرد.

زید همه نوشته‌های پراکنده قرآنی را جمع کرد و هر آیه قرآنی را هرچند دهها حافظ و دهها نوشته، مؤید و مطابق آن بود، با اخذ حداقل دو شاهد (یکی از کتابت، یکی از حفظ) می‌پذیرفت. قرآن جمع و تدوین یافتۀ زید همچنان متشکل از صحیفه‌ها بود و به صورت مصحف نبود و سرانجام آن را در جعبه‌ای نهادند و کسی را مأمور حفظ و نگهبانی آن کردند. این گردآوری، ۱۴ ماه و حداکثر تا وفات ابوبکر در سال ۱۳ق طول کشید. این نسخه را طبق وصیت ابوبکر در اختیار عمر نهادند. پس از عمر نیز طبق وصیتش آن را در اختیار دخترش حفصه دختر عمر همسر پیامبر(ص) قرار دادند.

در زمان خلافت عثمان، با فتوحات اسلامی و رفتن قرآن به سرزمین های تازه گشوده، اختلافات و مشکلات بسیاری در قرائت کلمات قرآن پیش آمد. عثمان گروهی مرکب از زید بن ثابت و سعید بن عاص و عبدالله بن زبیر و عبدالرحمن بن حارث تشکیل داد. این گروه با همکاری ۱۲ نفر از قریش و انصار که امام علی(ع) بر کار آنان به نوعی نظارت و اشراف داشت کار استنساخ نسخه نهایی را آغاز کرد.

آنان تمام نوشته‌های زمان پیامبر(ص) را گردآوردند. سپس نسخه کتابت زید در زمان ابوبکر را که نزد حفصه محفوظ بود، به امانت گرفتند. قرار بر این بود که هر وقت ۳ تن همکار زید با او در کتابت کلمه‌ای اختلاف یافتند به لهجه قریش کتابت کنند. به این ترتیب کار تدوین نهایی، بر مبنای صحایف بازمانده از پیامبر(ص) و نسخه‌های اختصاصی از جمله نسخه حفصه و نسخه خود زید، و با تکیه به حفظ حافظان و شهادت شاهدان، پیش رفت و _{مصحف امام} یعنی مصحف نمونه و رسمی و نهایی که معروف به مُصحَف عُثمانی بود، در فاصله چهار پنج سال از ۲۴ق تا قبل از ۳۰ق، سرانجام یافت و از روی آن ۵ یا ۶ نسخه عیناً استنساخ شد.

دو نسخه در مکه و مدینه نگه داشته شد و ۳ یا ۴ نسخه دیگر همراه با یک حافظ قرآن که نقش معلم و راهنمای درست خوانی را داشت، به مراکز مهم جهان اسلام یعنی بصره، کوفه، شام و بحرین ارسال شد. سپس عثمان دستور داد تمام نوشته‌ها و نسخه‌های پیشین را از میان ببرند تا ریشه نزاع و اختلاف به کلی از میان برود.

تغییر در احکام اسلام بوسیله عثمان

عثمان در برخی موارد احکام اسلام را تغییر دارد. او در منا نماز را بر خلاف سنت رسول خدا(ص) تمام خواند و وقتی با اعتراض صحابه از جمله عبدالرحمان بن عوف روبرو شد و نتوانست به آنان جوابی بدهد، گفت: _{هذا رَأىٌ رَأَیْتُهُ}. این رأیی است که خود بر آن شدم! به گفته متقی هندی تغییر در وضو و اختلاف در وضوی شیعه و اهل سنت نیز از زمان خلافت او آغاز شد. او با آنکه در جایی خود می گوید پیامبر(ص) پس از شستن صورت و دستها و مسح سر، پاها را نیز مسح کرد اما در جای دیگر وضوی پیامبر(ع) با شستن پاها می داند.

حضرت علی(ع) در این باره می‌فرماید:

اگر دین تابع نظر افراد بود، هرآینه کف پاها به مسح کردن سزاوارتر از روی پاها بود؛ ولی من دیدم که رسول خدا(ص) روی پاها را مسح می‌فرمود.

بر اساس روایاتی از اهل سنت جبرئیل نیز مسح پا ها را به پیامبر(ص) تعلیم داد.

فتوحات عثمان

در زمان عثمان بر سرزمین های فتح شده مسلمانان افزوده شد. برای نمونه برخی از شهرهای منطقه فارس به دست عرب افتاد که فرماندهی این فتح با عثمان بن ابی العاص بود. همچنین در سال ۲۹ هجری مناطقی از شمال افریقا به فرماندهی عبدالله بن ابی سرح و جزیره قبرس به فرماندهی معاویة بن ابی سفیان فتح گشت.

برخی مناطق، مانند شهرهای منطقه فارس ایران نیز در این دوره شورش کردند و کوشیدند استقلال خود را بازیابند؛ ولی سرکوب گشتند. کشته شدن یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی در زمان عثمان روی داد. به نقل منابع، یزدگرد آخرین بار در استخر با سپاه عرب رو به رو گشت و عثمان بن ابی العاص و عبدالله بن عاص که فرماندهان عرب در آن منطقه بودند، با او مقابله کردند. یزدگرد شکست خورد و به مرو گریخت و در ماجرایی که منابع نقل کرده‌اند، در آنجا، در خواب، به دست آسیابانی در مرو کشته شد.

اهمیت ماجرای قتل عثمان در تاریخ اسلام

ماجراهای منتهی به قتل عثمان بن عفان به عنوان سومین خلیفه مسلمانان، از مهم‌ترین حوادث دوران بعد از پیامبر اسلام دانسته شده است. او حدود دوازده سال خلیفه مسلمانان بود.به گفته رسول جعفریان، تاریخ‌پٰژوه معاصر، عثمان در شش سال اول خلافت بسیار آرام عمل کرد و کوشید موقعیت خود را مستحکم کند. اما در شش سال دوم، بنی‌امیه را صاحب قدرت کرد، مناصب مهم حکومتی را به آن‌ها سپرد و عملا تمام قدرت در دست بنی‌امیه افتاد.

شیوه حاکمیت او اعتراض‌هایی را برانگیخت که منجر به محاصره خانه و سپس قتل او شد. ابن‌حجر عسقلانی مورخ اهل‌سنت معتقد است قتل عثمان سرآغاز فتنه‌ها در جهان اسلام گردید. اختلاف بین بنی‌امیه و بنی‌هاشم و طرفداران آن‌ها را دوباره برافروخت؛ بنی‌امیه خود را خونخواه عثمان دانسته و علی(ع) که خلیفه بعدی بود را مقصر قتل او می‌دانستند. بنی‌امیه قتل عثمان را وسیله‌ای برای احیای برتری و قدرت خود میان عرب قرار دادند.

پس از قتل عثمان تاریخ اسلامی وارد مرحله جدیدی شد. کشته‌شدن او زمینه‌ساز جنگ‌های داخلی در زمان حاکمیت امام علی(ع) شد که در یکی از آن‌ها افراد نامداری مانند طلحه، زبیر و عایشه در برابر او قرار داشتند و دیگری منجر به شکل‌گیری گروهی به نام خوارج گردید.

قتل عثمان

شورشیان آهسته آهسته به این نتیجه رسیدند که عثمان قصد کناره‌گیری و تن‌دادن به خواسته‌های آنان را ندارد، پس قصد جان او را کردند؛ ولی برخی معذورات مانند نگهبانی حسن بن‌علی(ع) و مایل نبودن شورشیان به درگیری با او و بنی هاشم، مانع حمله آنان به خانه عثمان می‌شد. شورشیان عاقبت از دور به خانه عثمان تیر انداختند و در این میان امام حسن(ع) زخمی شد. تیری نیز به مروان خورد و محمد بن طلحه نیز خون‌آلود شد و سر و صورت قنبر غلام علی(ع) شکست. محمد بن‌ابی‌بکر از اینکه امام حسن(ع) زخمی شد، هراسان بود که مبادا بنی‌هاشم به سبب این موضوع وارد کار شوند و فتنه گسترش یابد.

چون امام حسن(ع) زخمی شده بود، دو مرد او را از خانه عثمان بیرون بردند. محاصره‌کنندگان گفتند اگر بنی‌هاشم خون را بر سر و صورت حسن ببینند، مردم را از دور عثمان می‌پراکنند؛ بنابراین تصمیم گرفتند پیش از آن، عثمان را بدون اینکه کسی متوجه شود بکشند. چند نفر از خانه یکی از انصار گذشتند و وارد خانه عثمان شدند، به طوری که هیچ‌یک از اطرافیان عثمان متوجه ورود آنان نشدند.

در این زمان فقط همسر عثمان نزد وی بود. شورشیان عثمان را کشتند و همسرش شروع به شیون کرد. امام حسن(ع) و امام حسین(ع) وقتی وارد‌ دارالاماره شدند، دیدند عثمان کشته و بدن او مُثله شده است. امام علی(ع)، طلحه، زبیر و سعد از موضوع آگاه شدند و شروع به خواندن آیه انا لله و انا الیه راجعون کردند. دینوری نقل کرده است عده‌ای همچون علی(ع) بر کشته عثمان گریستند تا جایی که علی(ع) از هوش رفت.

قتل عثمان در سال ۳۵ق روی داد. درباره سن او در این هنگام اختلاف است. از واقدی (درگذشته: ۲۰۷ یا ۲۰۹ق.) نقل کرده‌اند عثمان ۸۲‌ساله بوده است. برخی منابع نام قاتل عثمان را سودان بن حمران نوشته‌اند.

مردم مدینه از دفن عثمان در قبرستان بقیع جلوگیری کردند. در نتیجه او را در بیشه‌ای که معروف به _{حَشِّ کوکب} بود و در خارج از بقیع یا به عبارتی پشت بقیع قرار داشت، دفن کردند. پس از روی کار آمدن معاویه و حاکمیت مروان بن حکم بر شهر مدینه، مروان اطراف قبر عثمان را خرید و همچنین حکم داد تا مسلمانان مردگان خویش را در بقیع از آن سوی که عثمان مدفون بود به خاک سپردند تا مدفن او به بقیع متصل شود.

موضع امام علی(ع)در قتل عثمان

بنابر منابع تاریخ اسلام، امام علی(ع) با قتل عثمان مخالف بود و برای جلوگیری از قتل او، دو فرزندش حسن و حسین(ع) و چند تن دیگر را به نگهبانی خانه او گماشت. به نقل برخی منابع، او پس از اطلاع از قتل عثمان گریست و نگهبانان خانه او را توبیخ کرد و گفت که هیچ توجیهی برای قتل عثمان وجود ندارد.

در نقلی دیگر از قول امام علی(ع) نقل شده است که عثمان، خود، حسن و حسین(ع) را که از او حفاظت می‌کردند، از جنگ با مهاجمان خانه خود بازداشته است. پیش از قتل عثمان نیز امام علی(ع) بارها وساطت کرد و کمک هایی به او رساند؛ برای نمونه وقتی معترضان وی را محاصره کردن و آب را بر او بستند، امام علی(ع) آب و غذا به او می‌رساند.

به نقل منابع اهل سنت از امام علی(ع)، او گفته است که اگر عثمان از من برای دفاع از خود کمک می‌خواست از جان مضایقه نمی‌کردم، به مرگ حسن و حسین رضا می‌دادم، من مردم را از کشتن عثمان بیم دادم. گفته‌اند وقتی معترضان مصری قصد محاصره و قتل عثمان را کردند، نزد علی(ع) آمدند. گفتند: برخیز و همراه ما بیا تا به سوی او برویم، خداوند خون وی را حلال کرده است. علی(ع) گفت: به خدا سوگند چنین نخواهم کرد و با شما نخواهم آمد. مردم مصر گفتند: پس برای چه برای ما نامه نوشتی؟ علی گفت: به خدا سوگند، من هرگز برای شما نامه‌ای ننوشتم. در این جا آنها به یکدیگر نگاه کردند.

پیامدهای قتل عثمان

پس از کشته شدن عثمان بن عفان به دست شورشیان، مسلمانان با علی بن ابی‌طالب(ع) به عنوان خلیفه بیعت کردند. معاویه که والی شام بود، مدعی خلافت شد ولی از آنجا که در مقابل منزلت علی بن ابی‌طالب(ع) در جامعه پس از پیامبر(ص) توانایی کافی برای طرح این ادعا را نداشت، قتل عثمان را بهانه کرد و مدعی شد که علی(ع) در قتل عثمان نقش داشته و خود را ولی خون عثمان خواند و شامیان را به جنگ علیه او شوراند.

معاویه در پاسخ به کسانی که از او می‌خواستند از خلافت مشروع علی بن ابی‌طالب پیروی کند، می‌گفت علی در کشته شدن عثمان بی‌تقصیر نیست و اگر تقصیر ندارد، قاتلان او را به ما تحویل دهد تا آن گاه به موضوع بعدی که خلافت مسلمانان است، بپردازیم و درباره آن بیندیشیم. از آن طرف، همسر عثمان پیراهن خونالود و مقداری از ریش کنده شده او را همراه نامه‌ای برای معاویه فرستاد و طلب خونخواهی کرد.

معاویه از این نامه و _{پیراهن عثمان} برای بیعت گرفتن از مردم به نفع خود استفاده کرد و امام علی(ع) را مقصر کشته شدن عثمان معرفی نمود. علاوه بر این، او با پیراهن عثمان، مردم شام را به جنگ علیه امام علی(ع) تشویق کرد. بدین ترتیب، لباس خونین و خونخواهی عثمان تبدیل به بهانه‌ای شد برای ناحق نشان دادن خلافت علی(ع) و حقانیت خلافت معاویه. شامیان نیز با او موافقت کردند و به معاویه گفتند: عثمان پسر عموی توست و تو ولی دم او هستی، ما نیز همراه تو هستیم.

قتل عثمان و متعاقب آن، ادعای خلافت معاویه، جنگ های بزرگی مانند جنگ صفین را به مسلمانان تحمیل کرد و هزاران نفر و از جمله برخی صحابه پیامبر(ص) مانند عمار بن یاسر در این جنگ ها جان خویش را از دست دادند. شهادت امام علی(ع) و به حکومت رسیدن معاویه و تغییر مسیر خلافت اسلامی به حکومت موروثی از مهمترین پیامدهای قتل عثمان بن عفان است.