استان خراسان جنوبی

استان خراسان جنوبی
نام	استان خراسان جنوبی
کشور	ایران
استان	خراسان جنوبی
تعداد جمعیت	۷۶۸٬۸۹۸ نفر
پراکندگی دینی	شیعه سنی

استان خراسان جنوبی(سرزمین طلای سرخ)، سومین استان پهناور ایران با مساحت 150800کیلومترمربع و با شرایط اقلیمی متنوع در شرق کشور واقع شده است. این استان با مرکزیت بیرجند، از شمال به استان خراسان رضوی و از شرق به طول 331 کیلومتر دارای مرز مشترک با کشور افغانستان بوده و از غرب به استان‌های یزد، اصفهان و سمنان و از جنوب به استان‌های کرمان و سیستان و بلوچستان محدود می‌گردد. استان خراسان جنوبی بر اساس تقسیمات کشوری، در سال ۸۳ با مصوبه‌ی هیأت دولت و مجلس شورای اسلامی با حضور ۴ شهرستان منتزع از خراسان بزرگ تشکیل شد. مردم استان مسلمان بوده و بیشترشان دارای مذهب شیعه هستند، در مناطق مرزی استان بیشتر سنی مذهب‌ها زندگی می‌کنند.

وجه تسمیه‌ خراسان

واژه‌ خراسان به معنای «خاور» آمده؛ یعنی، قسمتی‌که از خورشید است. این واژه ترکیبی است از «خور» به معنای خورشید و «آسان» به معنی آمدن و نهایتا؛ یعنی، «جایی‌که خورشید از آن برمی‌آید» یا «محل طلوع خورشید». این سرزمین چون در شرقی‌ترین ناحیه‌ ایران‌زمین قرار داشته و خورشید زود‌تر از سایر نقاط در آن طلوع می‌کرده، این نام را به خود گرفته است؛ از این رو خراسان به معنای «سرزمین بامدادان و طلوع آفتاب» به‌کار رفته است.

نام های قدیمی

نام پیشین خراسان جنوبی قهستان به معنای کوهستان و معرب کهستان بوده است. نام قدیم فردوس، تون و نام قدیم قائن، کاین بوده که مارکوپولو در سفرنامه اش این منطقه آن را تونوکاین خوانده است.

پیشینه تاریخی

خراسان جنوبی شامل محدوده‌ای از خراسان بزرگ است که در قرن‌های پیش «قهستان» نامیده می‌شد. براساس کتیبه‏‌هاى به جا مانده از دوره هخامنشى و به گفته بعضى از مورخان یونانى،«قهستان» سکونت‌گاه قوم ساگارت، از اقوام آریایى بود. هرودوت مورخ یونانى مى‏‌نویسد: آن‏ها در ردیف اقوام شرقى هستند و از سکنه «ساتراپ چهاردهم هخامنشیان» به شمار مى‏‌روند. مارکوپولو نیز در سفرنامه خود، از این منطقه با نام «تونوکاین» – تون و قاین- یاد کرده‌است. واژه «قهستان» را اکثر پژوهشگران، معرب «کهستان» دانسته اند که به دلیل محیط جغرافیایی خاص و وجود کوهستان ها به آن اطلاق می شد.

« کهستان » را بر وزن «کوهستان» هم گفته اند. از اواخر قرن پنجم هجرى «قهستان» به یکى از مراکز مهم فعالیت «فرقه اسماعیلیه» به رهبرى «حسن صباح» تبدیل شد. از آنجایى که این ناحیه از موقعیت مناسب اقلیمى و طبیعى برخوردار نبود و مورد بى‏ توجهى حکومت‏‌هاى مرکزى بود، براى فعالیت‏‌هاى «فرقه اسماعیلیه» داراى شرایط مساعدى بود. لذا، بعد از منطقه الموت، قهستان به مهم‌‏ترین مرکز فعالیت اسماعیلیان تبدیل شد، که قلمروى در حدود «ترشیز یا کاشمر» تا «نهبندان» را دربرمى‏‌گرفت. با روی کار آمدن حکومت صفوی، امنیت نسبتی در این منطقه بوجود آمد که باعت رونق و گسترش تجارت شد. استان خراسان جنوبى تا ۱۳۸۳، بخشى از استان پهناور خراسان بود، ولى در این سال با مصوبه مجلس شورای اسلامی و براساس تقسیمات جدید کشورى، از آن منفک شد و خود به استانی مستقل تبدیل گردید.

موقعیت جغرافیایی

این استان از شمال با استان خراسان رضوی، از غرب با استان‌های یزد، اصفهان و سمنان، از شرق با کشور افغانستان و از جنوب با استان‌های سیستان و بلوچستان و کرمان هم‌مرز است. استان خراسان جنوبی، در مسیر محورهای ارتباطی استان‌های جنوبی ایران با مشهد قرار دارد. محور اصلی ارتباطی استان‌های یزد، اصفهان، فارس و بوشهر به مشهد، از طبس و فردوس می‌گذرد. همچنین محور اصلی ارتباطی استان‌های کرمان و هرمزگان، از دیهوک و فردوس می‌گذرد. محور ارتباطی استان سیستان و بلوچستان به مشهد نیز از شهرهای نهبندان، سربیشه، بیرجند و قائن عبور می‌کند.

جمعيت

مطابق با آخرين سرشماري، جمعيت استان در سال 85 بالغ بر 636420 نفر بوده است که اين ميزان 9/0 درصد از جمعيت کل کشور را تشکيل می‌دهد. بررسی روند تغييرات جمعيتی در مناطق شهریو روستائی استان نشان می‌دهد که حدود 6/48 درصد از جمعيت استان در روستاها و مناطق گسترده‌ای از نوار مرزی سکونت داشته و 4/51 درصد در شهرها سکونت دارند. استان با دارا بودن 22/6% از مساحت و 9/0 درصد از جمعيت کل کشور، کمترين تراکم نقاط جمعيتی کشور با رقم معادل 2/6 نفر در کيلومتر مربع را دارد. جمعيت شهرنشين استان در سال 85 بالغ بر 326695 نفر بوده که رتبه 17 نرخ شهرنشينی با رقمی معادل 4/51 درصد نسبت به نرخ 4/68 درصدی شهرنشينی در کشور، متعلق به اين استان است.

جمعیت شهرهای استان

• بیرجند 304.584 نفر؛
• فردوس 49.954 نفر؛
• طبس 85.917 نفر؛
• قائنات 125.940 نفر؛
• نهبندان 84.917 نفر؛
• سربیشه 64.942 نفر؛
• درمیان 74.618 نفر؛
• سرایان 48.672 نفر؛
• بشرویه 28.408 نفر؛
• زیرکوه 51.247 نفر؛
• خوسف 34.274 نفر.

زبان و لهجه

زبان مردم استان فارسی و شامل گويش‌های پر مايه و متنوعی می‌باشد. امکان واژه سازی در گويش‌هایمردم نقاط مختلف بسيار گسترده است و به دليل کوهستانی بودن نقاط مرکزی و شمالی استان و عدم تاخت و تاز بيگانگان به اين ناحيه، زبان و نژاد مردم از آميختگی و اختلاط بدور مانده و در واژگان آن نسبت به زبان فارسی رسمی، نشانه‌هایکمتریاز واژه های بيگانه مانند عربی‏، ترکی و... ديده می‌شود.

پیشینه‌ دین اسلام

اکثر تاریخ نویسان، فتح خراسان را در سال ۲۲ ه. ق و در عصر خلافت عمرفاروق ذکر کرده‌اند. برخی نیز این واقعه‌ی مهم را در زمان خلافت عثمان و به سال ۲۹ ه. ق دانسته‌اند. مسلمانان هنگام فتح خراسان، ابتدا طبس را فتح کردند، از این رو آن را دروازه‌ی خراسان می‌نامیدند که «یاقوت حموی» در «معجم البلدان» در ذیل نام «الطبسان» به این نکته اشاره دارد. مسلمانان پس از فتح طبس، به سوی سایر شهرهای خراسان روانه شدند و پی‌در‌پی آن‌ها را گشودند. با فتح و تسخیر خراسان، مهاجرت عرب‌های مسلمان به ناحیه آغاز شد و آنان همواره در ترکیب جمعیتی خراسان سهم نسبتاً زیادی داشتند. در حال حاضر نیز شماری از عرب‌ها در خراسان ساکن هستند که عمدتاً در جنوب استان استقرار دارند.

اماکن مذهبی

• مدرسه علمیه علیا در فردوس؛
• مدرسه علمیه حبیبیه در فردوس؛
• مسجد جامع تون در فردوس؛
• مصلی بیرجند؛
• مسجد میانده بشرویه؛
• حرم مطهر حسین بن موسی الکاظم(علیه‌السلام) طبس؛
• مسجد جامع قائن؛
• جامع خضری؛
• جامع افین در زیر کوه.

اماکن مذهبی اهل‌سنت

اهل‌سنت در خراسان جنوبی دارای ۱۳۹ مسجد (طبق نظر رئیس سازمان تبلیغات اسلامی) و ۴ حوزه‌ علمیه هستند (حوزه‌ی الصدیق در بیرجند، حوزه‌ی علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) در شهر طبس مسینا، حوزه‌ی علمیه‌ انوارالعلوم در ماخونیک و حوزه‌ی علامه ندوی در روستای آبگرم). بعلاوه کانون فرهنگی – هنری خاتم النبیین و دارالقران مسجد النبی از دیگر اماکن مذهبی اهل‌سنت استان در بیرجند است.

مفاخر و مشاهیر

• مولانا نظام‌الدین عبدالعلی بیرجندی حنفی: از بزرگان و علمای برجسته‌ ریاضیات، هیئت، نجوم و فقه قرن دهم بود. بنابر تصریح خواند می‌ر، حکمت و ریاضی را نزد منصوربن معین‌الدین کاشانی فراگرفت. دیگر استادان وی عبارت‌اند از: خواجه حافظ غیاث (محدث مشهور هرات)، مولانا کمال‌الدین شیخ حسین القنوی، مولانا سیف‌الدین احمد تفتازانی و مولانا کمال الدین مسعود شروانی.

علامه بیرجندی مؤلف تعدادی کتاب و رساله در فن خود به زبان فارسی و عربی است. درباره‌ وی نوشته‌اند، به صفت تواضع و پرهیزگاری و علم و دینداری اتصاف داشت. وی مدتی شیخ الاسلام هرات بود. این دانشمند برجسته، ستاره‌ای کشف کرده و تقویم هشتاد ساله را نیز استخراج نموده است. بنابر کشفیات باستان‌شناسی که از سوی مدیریت میراث فرهنگی صورت گرفته و بر مبنای اسناد مکتوب تاریخی، ثابت شده است که علامه عبدالعلی بیرجندی در قبرستان قتلگاه مشهد دفن نشده است، بلکه وی در قبرستان تاریخی روستای خودش، «بجد»، مدفون می‌باشد.

• مولانا ابن حسام خوسفی (۷۸۳-۸۷۵ ه ق): وی به ابن حسام قهستانی نیز مشهور است. در خانواده‌ای روحانی و اهل فضل و علم به دنیا آمد. از آثارش می‌توان به «نظم نثر اللآلی»، «خاوران نامه»، «دیوان اشعار» اشاره کرد. عمده‌ شهرت ابن حسام به شاعری اوست که در این فن استاد است.
• حکیم سعد‌الدین نزاری قهستانی: حکیم نزاری از غزل‌سرایان بنام قرن هفتم هجری قمری است. آثار وی عبارت‌اند از: سفرنامه، هرمزنامه، دستورنامه، دیوان قصاید و غزلیات.
• محمد رفیع بن عبدالکریم درمیانی معروف به لامع: لامع در سال ۱۰۷۶ و به قولی ۱۰۷۷ هجری قمری در درمیان بیرجند ولادت یافت. او در دانش‌های صرف و نحو، بدیع، معانی، فلسفه، کلام، حدیث، نجوم و موسیقی تبحر کافی داشت. عمده‌ مهارت و شهرت وی در زمینه‌ شعر و شاعری است. دیوان اشعاری از وی در دست است که در آن اشعار بلندی در مدح پیامبر اسلام (صلّی الله علیه وسلّم)، خلفای راشدین و ائمه‌ اطهار از خود به یادگار گذاشته است.
• استاد بدیع‌الزمان فروزانفر: محمدحسین بشرویه‌ای معروف به بدیع‌الزمان فروزانفر به سال ۱۲۷۶ هجری شمسی در خانواده‌ای کرد در بشرویه از شهرهای خراسان جنوبی‌زاده شد. وی استاد برجسته‌ی زبان و ادبیات فارسی و مدرس اولین دوره‌ها‌ی دکتری رشته‌ زبان و ادبیات فارسی و استاد اساتید نام‌آشنایی چون شفیعی کدکنی و سیمین دانشور بود. برخی آثار او عبارت‌اند از: شرح مثنوی شریف، سخن و سخنوران، تاریخ ادبیات ایران، احادیث مثنوی.
• دکتر محمدحسن گنجی: دکتر گنجی، از چهره‌های ماندگار و پدر جغرافیای ایران در سال ۱۲۹۱ در بیرجند تولد یافت و به سال ۱۳۹۱ در تهران دار فانی را وداع گفت. او استاد سر‌شناس جغرافیا در دانشگاه تهران بود و دانش جغرافیای نوین و هوا‌شناسی را در ایران بنیان‌گذاری کرد. وی چندین کتاب از جمله اطلس اقلیمی و بیش از صد مقاله به زبان‌های فارسی و انگلیسی منتشر ساخت و برنده‌ جایزه‌ ۲۰۰۱ سازمان هوا‌شناسی جهانی گردید. بعلاوه دکتر گنجی مؤسس و اولین رئیس دانشگاه بیرجند بود.

جستارهای وابسته

• مذهب شیعه
• حسن صباح
• اسماعیلیان
• اهل‌سنت

منابع

• خراسان جنوبی؛ سرزمین طلای سرخ، دیار کویرهای رویاییsk.mcth.ir، اخذ شده در تاریخ 1403/7/23.
• آشنایی با خراسان جنوبی و مراکز مهم اهل سنت آن islahweb.org،تاریخ درج مطلب 29 آذر 1393، اخذ شده در تاریخ 1403/7/21.