بیت المال

نام	بیت‌المال
موضوع	فقهی

بیت‌المال به معنی «خانه دارایی» یا جایی است که اموالی در آنجا نگهداری می‌شود. در صدر اسلام بیت‌المال به همین معنا بود یعنی جایی که در آن اموالی را که همه مسلمانان در آن حق داشتند می‌نهادند. بیت‌المال، اصطلاحی در فقه و نام یکی از نهادهای تاریخی دولت اسلامی است. ولی امروز در زبان فارسی بیت‌المال به معنی هر مالی است که همه مردم در آن سهم دارند، و غالباً به اموال دولتی گفته می‌شود.

معنای بیت‌المال

دهخدا در فرهنگ خود بیت‌المال را چنین تعریف می‌كند: خزانة اسلام و در لطائف به معنی آن مالی است كه همة مسلمانان را در آن حقّ باشد. جایی كه در آن مالی را گذارند كه همة مسلمانان را در آن حقّی باشد. خلفای صدر اسلام از همان زمانی كه در نتیجه فتوحات خود به غنایم و اموال بسیاری دست یافتند، برای حفظ آنها در صدد وسیله‌ای بر آمدند تا آن غنایم را نگهداری و به تدریج آنها را در راه مصالح جامعه اسلامی صرف كنند و از این رو بیت‌المال را تأسیس كردند. همان گونه كه بیان خواهد شد، بیت‌المال در صدر اسلام شامل خمس، زكات، صدقات، جزیه، فیء و مالیات‌های دیگر دولت اسلامی آن زمان می‌شد، ولی در این زمان خمس، زكات، صدقات و كفّارات كه به نوعی از بیت‌المال هستند، در اختیار دولت جمهوری اسلامی قرار نمی‌گیرد بلكه در اختیار مراجع و فقهای عظام تقلید قرار می‌گیرد و آن بزرگواران آنها را در مصارف خود مصرف می‌نمایند؛ امّا مالیات‌ها، انفال، مصارف و ... در اختیار دولت جمهوری اسلامی است كه تحت عنوان بیت‌المال در خزانه‌داری كلّ جمع می‌گردد. بنابراین، بیت‌المال در معنای عام خود شامل هر دو مورد می‌گردد، امّا در معنای خاص خود فقط اموال و دارایی‌های دولت جمهوری اسلامی ایران را در بر می‌گیرد كه وزارت دارایی عهده‌دار حساب و كتاب آن است.

تاریخچه بیت‌المال

اما در مورد نحوه تقسیم اموال بیت‌المال، ابن ابی الحدید در شرح نهج‌البلاغه می‌نویسد: چون مردم گرد ابوبكر اجتماع نمودند، هدایایی بین زن‌های مهاجرین و انصار توزیع نمود. (یعنی: بر خلاف عدالت و مساوات عمل نمود و آنها را بر دیگران ترجیح داد، در حالی كه چنین چیزی بر خلاف دستورات الهی و ترجیح بعد مرجّح است)، اما هنگامی كه عمر به خلافت رسید، بعضی از مردم را بر بعضی دیگر ترجیح داد، پیشینیان از مسلمین را بر دیگران ترجیح داد، همه مهاجرین را بر انصار، عرب را بر عجم و آزاد را بر برده ترجیح داد.

لیكن در زمان عثمان از این بدتر عمل شد و شیوه‌ای كه او اتخاذ كرد، در تضاد كامل با دستورات قرآن و روش پیامبر و حتّی دو خلیفه قبل از خود عمل نمود و رسماً اعلام می‌كرد كه ما نیازمندی‌های خود را از این مال برداشت می‌كنیم گرچه بینی عدّه‌ای به خاك مالیده شود. او درآمدهای بیت‌المال را بین خویشان و بستگان خود توزیع می‌كرد و هیچ گونه اشكالی در این مسأله نمی‌دید و این روش او سبب آشوب‌هایی علیه او گردید و در زمان او اموال بنی امیه تا مقدار زیادی بالا رفته بود و اوضاع بیت‌المال در نهایت آشفتگی قرار داشت. تا آن كه نوبت به خلافت حضرت علی(علیه‌السلام) رسید، آن حضرت در توزیع بیت‌المال بسیار دقیق و حساب شده برخورد می‌كرد و بر خلاف خلفای قبل از خود، نهایت عدالت و مساوات را به كار می‌گرفت و همین مسأله باعث گردید كه دنیا پرستان و سودجویان نتوانستند شیوه آن حضرت را تحمّل نمایند.

آن حضرت نظریه خود را در مورد بیت‌المال در یك جمله كوتاه چنین بیان می‌كند: «آگاه باشید كه بخشیدن بیت‌المال در غیر حقّ خود اسراف و تبذیر است، در حالی كه این عمل باعث بالا بردن منزلت انسان در دنیا و پائین آوردن درجة او در آخرت است، او را نزد مردم گرامی می‌دارد و نزد خداوند خوار می‌نماید.» هم چنین می‌فرماید: «اگر بیت‌المال متعلّق به خودم بود آن را به گونه‌ای مساوی توزیع می‌كردم، چه رسد به این كه بیت‌المال متعلّق به خداوند است و اختیار آن در دست من نیست و باید به همان گونه‌ای كه خداوند دستور داده عمل شود. اوضاع و احوال بیت‌المال در ابتدای خلافت حضرت به قدری آشفته بود كه آن حضرت می‌فرمودند: اگر اموال بیت‌المال را مهر و كابین زنان خود كرده باشید، آنها را باز پس می‌گیرم. و آن حضرت تمامی امتیازاتی را كه تا آن زمان پیدا شده بود لغو نمود و حتی به برادرش عقیل كه برای طلب نزد او آمده بود آهن گداخته نشان می‌دهد و هیچ گاه حاضر نشد كه عدل و مساوات را كنار گذارد.

بودجه و در آمد بیت‌المال

فیء

كه مهمترین درآمد مالی دولت اسلامی بود. كه مطابق فرمان خداوند انفال و فیء را از آن خداوند و پیامبر می‌داند كه به منظور اصلاح ذات النبی در اختیار پیامبر قرار می‌گیرد. علما و دانشمندان اسلامی در تعریف انفال و فیء گفته‌اند: انفال جمع نَفل به معنای زیاده است و عبارت از اموال زیر می‌باشد: اراضی انفال، جنگل‌های طبیعی و نیزارها و نظایر آنها، اموال كسی كه وارث قانونی ندارد، اموال شخصی رؤسای ممالك خارجی كه در جنگ با حكومت اسلامی مغلوب می‌شوند، اشیاء مطلوب و بندگان خوب و زیبا كه از غنمیت جنگ قبل از تسلیم آن، خود پیغمبر یا امام(علیه‌السلام) جدا كند كه آنها را صفایا می‌نامند، غنیمت جنگی در جنگی كه بدون دستور امام صورت گرفته باشد، دریاها و اقیانوس‌ها و رودهای طبیعی كه ملك اشخاص شناخته شده نیست و آن چه كه از دریاها و رودها صید می‌شود، مانند مروارید، ماهی و غیره. هم اكنون نیز این مورد به عنوان یكی از منابع درآمدی بیت‌المال جمهوری اسلامی ایران می‌باشد كه در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در اصل 45 بدان اشاره شده است. و بر اساس این اصل، در آمدهای نفتی و گازی حاصل برای جمهوری اسلامی نیز جزء انفال بوده و به عنوان یكی از منابع در آمدی بیت‌المال محسوب می‌شود.

جزیه و خراج

جزیه عبارت بود از سرانه‌ای كه اهل ذمّه به دولت اسلامی در عوض زكات و خمس می‌پرداختند و در سورة مباركه توبه، آیة 29 ذكر شده است. وخراج مالیات مخصوص اراضی که دولت اسلامی از مسلمین یا اجانب تحت مقررات معین می گرفت مكه از سه نوع زمین دریافت می‌شد: زمین‌های مفتوحة عنوة، زمین‌هایی كه به زور به تصرف مسلمانان در می‌آمد، زمین‌هایی كه از طریق مصالحه به اختیار مسلمانان در می‌آمد و زمین‌هایی كه در اثنای فتوحات، صاحبان آنها كوچ می‌كردند و به مسلمانان انتقال می‌یافت. ولی امروزه مالیاتی به عنوان جزیه و خراج معمول نبوده است و اهل كتاب نیز همانند سایر مسلمانان تابع قوانین مالیاتی جمهوری اسلامی بوده و همانند مسلمین مالیات می‌پردازند كه در بخش دولت جدید و مالیات‌ها به آن خواهیم پرداخت.

درآمد‌ تأسیسات عمومی

در آن زمان دولت دست به ایجاد بسیاری بازارها، خانه‌ها، كاروان سراها و ... می‌زد و آنها را در برابر مبلغی معیّن اجاره می‌داد. امروزه نیز دولت دست به احداث برخی كارخانه‌ها و كارگاه‌ها و ... می‌زند كه انحصار آنها، مانند كارخانه‌های پتروشیمی، پالایشگاه‌ها و ... به دست دولت است و درآمد‌های حاصل از آنها به خزانه‌داری كل واریز می‌شود و یكی از منابع درآمدی بیت‌المال است و همین گونه است در آمدهای شهرداری.

مالیات

آنچه در مورد مالیات می‌توان گفت؛ مالیات، سهمی است كه به موجب اصل تعاون ملّی و بر وفق مقرّرات، هر یك از سكنة كشور موظّف است از ثروت و در آمد خود به منظور تأمین هزینه‌های عمومی و حفظ منافع اقتصادی یا سیاسی كشور به قدر قدرت و توانایی خود به دولت بدهد. مالیات جنبه ارادی، اختیاری و داوطلبانه ندارد، بلكه پدیده‌ای است قاهرانه قانونی و استثنای بر اصل تسلّط اشخاص بر اموال خود. در طبقه بندی جدید، مالیات به دو نوع مستقیم و غیر مستقیم تقسیم می‌شود. در نوع اول مالیات به طور مستقیم از خود مؤدّی گرفته می‌شود كه قواعد و مقرّرات مربوط به آن در یك قانون خاصّ و مدوّن به نام قانون مالیات‌های مستقیم مشخص شده‌اند.

امّا در قسم دوم مالیات‌ از شخصی كه مؤدّی محسوب می‌شود، وصول می‌گردد و به طور غیر مستقیم به مؤدّی واقعی تحمیل می‌شود و قانون‌گذار در قوانین مختلف، مانند قانون وصول مالیات غیرمستقیم برخی كالاها و خدمات مصوب 1374 و یا قانون بودجه هر سال، مواردی را به عنوان منبع مالیات‌های غیر مستقیم پیش‌بینی می‌كند.

1. دسته دیگر در آمدهای غیرمالیاتی می‌باشند كه یا ناشی از فعالیت‌‌های اقتصادی و خدماتی دولت است كه ذكر آن گذشت یا در نتیجه بهره‌برداری از منابع خالصه، انحصارات دولتی، استقراض و انتشار پول تحصیل می‌شوند.

2. به عنوان آخرین منبع در آمد دولت، باید به اصل 49 قانون اساسی اشاره نمود؛ این اصل مقرّر می‌دارد: «دولت موظف است ثروت‌های ناشی از ربا، غصب، رشوه، اختلاس، سرقت، قمار، سوء‌استفاده از موقوفات، سوء‌استفاده از مقاطعه كاری‌ها و معاملات دولتی، فروش زمین های موات و مباحات اصلی، دائر كردن اماكن فساد و سایر موارد غیر مشروع را گرفته و به صاحب حق ردّ كند و در صورت معلوم نبودن او به بیت‌المال بدهد.» البته مهمترین منبع در آمدی بیت‌المال در جمهوری اسلامی ایران، در آمدهای حاصل از فروش نفت و گاز می‌باشد که جزو انفال محسوب می‌شوندو پس از آن مالیات در رتبه بعدی قرار دارد.