برائت در حج ابراهیمی (مقاله)

برائت در حج ابراهیمی، از جمله مناسک عبادی، سیاسی و اجتماعی است. حج، علاوه بر آن که دارای احکام فردی و شخصی است، ابعاد سیاسی و اجتماعی گسترده‌­ای نیز دارد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و با درایت امام خمینی این رکن، جان تازه‌ای به خود گرفت و توجه خاصی به آن شد. در این میان حکم فقهی «اعلان برائت از مشرکان» و دشمنان اسلام جایگاه ویژه‌­ای پیدا کرد و شیعیان و برخی از اهل‌سنت به پیروی از فتوای امام خمینی سعی بر اجرای آن داشته­‌اند. در علم فقه نیز مسأله تبری از مشرکین نوعی ارتباط خاص و منفی مسلمین با مشرکین است که نمود عینی آن را می‌­توان در «اعلان برائت از مشرکین» در حج دانست.

مفهوم برائت

برائت در لغت

اصل واژه «برء» و «براء» و «تبرّی» به معنای کناره‌گیری و بیزاری جستن از هر چیزی است که مجاورت با آن مورد کراهت و نکوهش باشد.

برائت در اصطلاح

برائت به این معنا، با معنای لغوی آن بی‌تناسب نیست و در واقع، مفهوم برائت، از بیزاری که یک امر قلبی و عاطفی باشد، فراتر رفته و مستلزم کناره‌گیری، منزوی ساختن و طرد عمل مشرکان و توطئه‌گران است و همانگونه که مفسران گفته‌اند: به معنای رفع امان و سلب مصونیت و عدم تعهد در برابر مشرکان و حتی جنگ با آنان می‌باشد، چه، آنان آغازگر توطئه بوده و نقض عهد کرده و مهلت و مدت پیمانشان به پایان رسیده است. برائت و تبرّی در برابر ولایت و تولّی، دو فرع از فروع دین، مسلمانان محسوب می‌شوند. در اصطلاح دینی، برائت به بیزاری از دشمنان خداوند اطلاق می‌گردد. استفاده از تعبیر «برائت از مشرکان» امروز به تلاش‌هایی اشاره دارد که در بُعد سیاسی و بین‌المللی حج به‌شکل اجتماعی و در مراسم برائت از مشرکان به‌طور عمومی در جهان اسلام و در عربستان سعودی در سرزمین منا به‌طور ویژه صورت می‌گیرد.

پیشینه

ابراهیم خلیل الرحمن (علیه‌السلام) نخستین پیامبرى بود که با صراحت مسألۀ برائت از شرک و مشرکین را اعلام کرد و از این رو قرآن مسلمانان را به تأسى از آن بزرگوار می‌خواند: قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآءُ مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ... ^{[ممتحنه–4]} ‎؛ و امت اسلام در اعلان برائت از مشرکان به آن اسوه تاریخ انبیا اقتدا کرده است ، لیکن با یک نگرش دقیق در قرآن کریم به روشنى درمى‌یابیم که برائت از مشرکین یکى از دو رکن اصلى توحید است و همه انبیاى الهى موظف بودند در کنار دعوت مردم به پرستش خدا، آنها را به اجتناب از قدرت هاى طاغوتى و برائت از مطلق شرک و مشرک دعوت نمایند.

مسألۀ برائت از مشرکین آیینی اسلامی است که از زمان ابلاغ آن در سال نهم هجری مورد توجه رسول اکرم (صلی‌الله‌ علیه‌ وآله) و ائمه (علیهم‌السلام) بوده است. پس از نقض عهد مشرکینی که پس از فتح مکه با پیامبر پیمان عدم تهاجم و دشمنی بسته بودند. آیات نخست (ده آیۀ اول) سورۀ برائت متکفل این اعلان بود. حضرت علی علیه السلام این آیات را به دستور رسول اکرم (صلی‌الله علیه وآله) در مراسح حج سال نهم هجرت ابلاغ کرد. آیات مزبور، علاوه بر برائت از مشرکانِ پیمان‌شکن، تمامی مشرکان، اعم از پیمان بستگان و غیر آنان، را شامل می‌شود؛ زیرا به نظر برخی از مفسران، آیۀ سوم سوره برائت، تکرار آیۀ اول نیست؛ آیه اول اعلام برائت و بیزاری از مشرکینِ پیمان‌شکن، و خطاب آیۀ سوم به‌صورت اعلام برائت یا به تعبیر قرآن «اذان برائت» متوجه تمامی مردم است، نه خاص مشرکین، تا همه بدانند که خدا و رسول از مشرکین بیزارند و مردم خود را برای چنین امری، پس از سپری شدن ماه‌های حرام، آماده سازند.

برائت در قرآن

خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَبَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ ^{[توبه–3]} ‎؛ واژۀ «برائت» در آیه به «بیزاری» تعبیر شده است و شاید این واژه به خاطر بُعد احساسی و عاطفی آن، برای بیان معنا و مفهوم اصل برائت رسا و کافی نباشد. برائت به معنای دوری جستن و کناره‌گیری کردن و منزوی ساختنِ دشمن است و این در زمان صلح، به منظور بازداشتن دشمن از سوء استفاده از روابط صلح‌آمیز، بر ضد اسلام و امت اسلامی، به شیوه‌ای مناسب و با مقتضای زمان، انجام می‌گیرد؛ بنابراین، تعبیر «برائت از مشرکین» برگرفته از قرآن کریم است. برائت انبیا از مشرکان و اعلان بیزاری آنها از «شرک» و «موضوع له شرک» در چند جای قرآن از جمله: «سوره انعام: ۱۹، ۷۸؛ سوره توبه: ۳، ۱۱۴؛ سوره هود: ۳۵، ۵۴؛ سوره یونس: ۴۱؛ سوره شعرا: ۲۱۶؛ سوره زحرف: ۲۶» بیان شده است.

برائت از دیدگاه امامین انقلاب

دیدگاه امام خمینی

امام خمینی در مورد شیوه‌های اعلان برائت از مشرکین معتقدند که هر عصر و زمانی شیوه‌های خاص خود را می‌طلبد و در واقع چنین نیست که یک شیوه در هر عصری کاربرد داشته باشد؛ بلکه با توجه به شرایط و اوضاع و احوال زمانی، باید شیوۀ خاص آن شرایط را به‌کار برد. «اعلان برائت در هر عصر و زمانى جلوه‏‌ها و شیوه‌‏ها و برنامه‏‌هاى متناسب خود را می‌طلبد و باید دید که در عصرى همانند امروز که سران کفر و شرک همۀ موجودیت توحید را به خطر انداخته‌‏اند و تمامى مظاهر ملى و فرهنگى و دینى و سیاسى ملت‌ها را بازیچه هوس‌ها و شهوت‌ها نموده‌‏اند چه باید کرد. آیا باید در خانه‏‌ها نشست و با تحلیل‌هاى غلط و اهانت به مقام و منزلت انسان‌ها و القاى روحیۀ ناتوانى و عجز در مسلمانان، عملًا شیطان و شیطان‌زادگان را تحمل کرد و جامعه را از وصول به خلوص که غایت کمال و نهایت آمال است، منع کرد و تصور نمود که مبارزه انبیا با بت و بت‏‌پرست‌ها منحصر به سنگ و چوب‌هاى بیجان بوده است و نعوذ باللَّه پیامبرانى همچون ابراهیم در شکستن بت‌ها پیشقدم و اما در مصاف با ستمگران، صحنه مبارزه را ترک کرده‏‌اند؟». امام در جایی دیگر بیان داشت: اعلان برائت از مشرکان که از ارکان توحیدی و واجبات سیاسی حج است، باید در ایام حج به صورت تظاهرات و راهپیمایی باصلابت و شکوه هرچه بیشتر و بهتر برگزار شود. در راهپیمایی ها، باید فریاد برائت از مشرکان و ستمکاران به‌طور کوبنده و با شرکت همگانی باشد که صدای مظلومیت مسلمانان و ملت‌های تحت سلطه ابرجنایتکاران را به گوش جهانیان برساند و خفتگان را بیدار و ساکتان را در مقابل جباران هشدار و ناهیان از معروف و آمران به منکر را به جای خود بنشاند.

دیدگاه امام خامنه‌ای

امام خامنه‌ای در امتداد راه امام خمینی از ابتدای رهبری تا کنون هرساله در دیدار با کارگزاران حج و نیز در پیام‌های که به حاجیان داده‌ با تاکید به برگزاری آیین «برائت از مشرکین»، به این مهم پرداخته است؛ در ادامه به چند نمونه از آنها اشاره می‌کنیم.

پدیدۀ شکوهمند اسلام

حج ابراهیمی، پدیدۀ شکوهمند اسلام در برابر این جاهلیت مدرن است؛ دعوت به اسلام و نمایش نمادین زیست جامعۀ اسلامی است. جامعه‌ای که در آن همزیستی مؤمنان، در حرکتی پیوسته بر گرد محور توحید، برترین نشانه است؛ دوری از تنازع و تعارض، دوری از تبعیض و امتیازات اشرافی، دوری از فساد و آلودگی، شرط لازم است؛ رمی شیطان و برائت از مشرکان و آمیختگی با فرودستان و کمک به مستمندان و برافراشتن شعائر اهل ایمان، در شمار وظایف اصلی است؛ و دست یافتن به منافع و مصالح عمومی همراه با یاد خدا و شکر او و بندگی او، هدف‌های میانی و نهایی است. این تصویر اجمالی از جامعۀ اسلامی در آیینۀ حج ابراهیمی است؛ و مقایسۀ آن با واقعیت جوامع غربی پرادعا، دل هر مسلمان با همت را لبریز از شوق به تلاش و مبارزه برای رسیدن به چنین جامعه‌ای می‌سازد.

برائت از مظلوم‌کشی و جنگ‌افروزی

آیین برائت که به معنی بیزاری از همۀ بی‌رحمی‌ها و ستم‌ها و زشتی‌ها و فسادهای طواغیت هر زمان و ایستادگی در برابر زورگویی و باج‌گیری مستکبران دوران‎ها است، یکی از برکات بزرگ حج و فرصتی برای ملت‌های مظلوم مسلمان است. امروز برائت از جبهۀ شرک و کفر مستکبران و در رأس آن آمریکا، به ‌معنی برائت از مظلوم‌کشی و جنگ‌افروزی است؛ به ‌معنی محکوم کردن کانون‌های تروریسم از قبیل داعش و بلک‌واتر آمریکایی است؛ به ‌معنی نهیب امت اسلامی بر سر رژیم کودک‌کش صهیونیست و پشتیبانان و کمک‌کنندگان آن است؛ به ‌معنی محکومیت جنگ‌افروزی‌های آمریکا و دستیارانش در منطقۀ حساس غرب آسیا و شمال آفریقا است که رنج و مرارت ملت‌ها را به نهایت رسانده و هر روزه مصیبت‌های سنگینی بر آنان وارد کرده است؛ به معنی بیزاری از نژادپرستی و تبعیض بر اساس جغرافیا و نژاد و رنگ پوست است؛ به‌ معنی بیزاری از رفتار استکباری و خباثت‌آمیز قدرت‌های متجاوز و فتنه‌انگیز در برابر رفتار شرافتمندانه و نجیبانه و عادلانه‌ای است که اسلام، همه را به آن دعوت می‌کند.

تداوم مسأله برائت در جهان اسلام

امسال مسألۀ برائت برجسته‌تر از گذشته است. فجایع غزه که در تاریخ معاصر ما بی‌نظیر است، و گستاخی رژیم بی‌رحم و مظهر قساوت و شقاوت و البته رو به زوالِ صهیونی، جای هیچ‌گونه ملاحظه و مماشات برای هر فرد و حزب و دولت و فرقۀ مسلمان باقی نگذاشته است. برائت امسال باید فراتر از موسم و میقات حج، در کشورها و شهرهای مسلمان‌نشین در همه‌جای جهان ادامه یابد، و فراتر از حج‌گزاران، به آحاد مردم تسری یابد. این برائت از رژیم صهیونیست و حامیانش بخصوص دولت ایالات متحدۀ آمریکا باید در قول و عمل ملت‌ها و دولت‌ها خود را نشان دهد و عرصه را بر جلادان تنگ کند.

حج امسال، حج برائت

امسال حج ما، «حج برائت» است، بنا بر تعالیمی که حضرت ابراهیم به ما داده. البته از اوایل انقلاب برائت وجود داشته؛ از اول انقلاب در حج، برائت وجود داشته است، جاری شده است، باید هم بماند و باشد؛ لکن بالخصوص حج امسال، حج برائت است. این حوادثی که حالا در غزه پیش می‌آید و این حادثۀ عجیب و عظیم، این آشکار شدن چهرۀ خون‌آشام یک مجموعۀ برخاستۀ از تمدن غربی، اینها چیزهایی است که توجه به آن، مخصوص امروز و این روزها نیست؛ این در تاریخ خواهد ماند.

وبینار بین‌المللی حج، ندای وحدت مسلمین در برابر جنایات مشرکین

دکتر حمید شهریاری دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، در «وبینار بین‌المللی حج، ندای وحدت مسلمین در برابر جنایات مشرکین» به مناسبت فرارسیدن ایام حج و به همت مجمع جهانی تقریب برگزار شد، با بیان اینکه اولین و مهم‌ترین ویژگی حج، عبادی بودن آن است، گفت: حج، مظهر عبودیت الهی است. حج، انسان‌ها را به مبدا هستی نزدیک کرده و همه مسلمان‌ها را متوجه مبدا اصلی در حیات عالم می‌کند. حج از ظاهر جسمانی شروع می‌شود، حجاج از نقطه‌ای به نقطه دیگر در حال احرام و با لباسی خاص وارد صحنه‌ای شبیه قیامت می‌شوند که همه کفن بر تن از قبر برخاسته و به سمت محشر که صحرای بررسی و عدالت و بازنمایی تمام اعمال انسان بر روی زمین است، حرکت می‌کنند. این ویژگی نشان‌دهنده این است که خداوند می‌خواهد دل‌های انسان‌ها را متوجه خود سازد و با ذکر خود، اطمینان را بر قلب مسلمانان نازل نماید.

حجت‌الاسلام والمسلمین شهریاری با اشاره به حج برائت امسال خاطرنشان کرد: ما امروز مشاهده می‌کنیم که دنیای کفر علیه دنیای اسلام شمشیر را از رو کشیده و نه تنها به خانه‌ها، بلکه به مزارع حمله کرده و از کشتن زنان و کودکان ابایی ندارد و این در مقابل چشم جهانیان اتفاق می‌افتد. وی با اشاره به این مطلب که ایام حج به ما نشان می‌دهد که چگونه در برابر ستمگران ایستادگی کنیم، تاکیدکرد: یکی از موارد برائت را که خداوند متعال برای همه لازم قرار داده است، «برائت از طاغوت» است و یکی از مواردی که به شدت مذمت شده «تولی طاغوت» است. تولی طاغوت، به معنای تولی افرادی است که علیه عقاید و اخلاق صحیح طغیان کرده‌اند و تولی این گونه افراد برضد تولی الهی شمرده می‌شود. همانگونه که خداوند متعال می‌فرماید: الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ ^{[بقره–257]} ‎؛ دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی با بیان اینکه تولی از استکبار جهانی در واقع تولی از طاغوت است، تصریح کرد: ما امیدوار هستیم که حج ابراهیمی امسال همراه با حج برائت باشد. امسال نه تنها حاجیان باید برائت خود را از طاغوت اعلام کرده، بلکه تمامی مسلمانان در جای جای دنیا باید همراه حجاج برائت خود را از رژیم غاصب اسرائیل اعلام کنند. وی خاطر نشان کرد: امروز شاهد هستیم که عدالت خواهان جهان از سرتاسر دنیا علیه ظلم و کودک‌کشی که رژیم صهیونیستی در حق مردم مظلوم فلسطین روا داشته است قیام کرده و برائت خود را از این رژیم اعلام کرده‌اند، چرا که برائت از اسرائیل یکی از ویژگی‌های ذاتی انسان است. او در پایان اظهار داشت: امیدوار هستیم که خداوند به ظالمان نشان دهد که عاقبتشان جز سرنگونی و محو از روی زمین چیز دیگری نخواهد بود و حکومت عدل به دست مستضعفان جهان خواهد افتاد.

پیوند به بیرون

• سلسله نشست‌های تبیینی «حج و برائت از مشرکین از دیدگاه امامین انقلاب»، پژوهشگاه مطالعات تقریبی.

جستارهای وابسته

• سید روح‌الله موسوی خمینی
• سید علی حسینی خامنه‌ای
• انقلاب اسلامی ایران
• فلسطین
• تبری
• تولی
• مکه
• غزه

منابع

• برائت از مشرکین، دانشنامه جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: بی‌تا، تاریخ مشاهدۀ مطلب: 4 خردادماه 1403 ش.
• حج ابراهیمی، حج برائت از دشمن جنایتکار صهیونیستی است، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 27 خردادماه 1403ش، تاریخ مشاهدۀ مطلب: 28 خردادماه 1403 ش.