جبرئیل: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''جبرئیل'''، در [[زبان عبری]] به معنای "مرد خدا" است. او یکی از چهار [[فرشته]] مقرب و برترین آنها و در [[ادیان ابراهیمی]] رابط میان [[خداوند]] و [[پیامبران]] است. | '''جبرئیل'''، در [[زبان عبری]] به معنای "مرد خدا" است. او یکی از چهار [[فرشته]] مقرب و برترین آنها و در [[ادیان ابراهیمی]] رابط میان [[خداوند]] و [[پیامبران]] است. | ||
این نام تلفظ‌های دیگری چون '''جبرائیل''' و '''جبریل''' نیز دارد. از جبرئیل به نام‌های فرشته [[وحی]]، امین | این نام تلفظ‌های دیگری چون '''جبرائیل''' و '''جبریل''' نیز دارد. از جبرئیل به نام‌های فرشته [[وحی]]، امین وحی، عقل اول، ناموس اکبر، روح اعظم و ... نیز یاد می‌شود. | ||
در تاریخ [[یهودیت]]، [[مسیحیت]] و [[اسلام]] از نقش جبرئیل بسیار نقل شده است. | در تاریخ [[یهودیت]]، [[مسیحیت]] و [[اسلام]] از نقش جبرئیل بسیار نقل شده است. | ||
| خط ۱۱: | خط ۱۱: | ||
این واژه به دو شکل تلفظ می شود: | این واژه به دو شکل تلفظ می شود: | ||
'''جبرئیل''' با همزه و '''جِبریل''' بدون همزه، و در کلام [[امیرالمؤمنین]] علیه السلام به شکل «جبرائیل» نیز ذکر شده؛<ref> نهج البلاغه، خطبه 180. </ref> اما در [[قرآن کریم]] نام این «ملک» سه بار فقط به صورت "جِبریل" آمده است. <ref>سوره بقره/97و98</ref> و <ref>سوره تحریم/4</ref>. البته در [[آیات]] دیگر با القاب و عناوین دیگری مثل | '''جبرئیل''' با همزه و '''جِبریل''' بدون همزه، و در کلام [[امیرالمؤمنین]] علیه السلام به شکل «جبرائیل» نیز ذکر شده؛<ref> نهج البلاغه، خطبه 180. </ref> اما در [[قرآن کریم]] نام این «ملک» سه بار فقط به صورت "جِبریل" آمده است. <ref>سوره بقره/97و98</ref> و <ref>سوره تحریم/4</ref>. البته در [[آیات]] دیگر با القاب و عناوین دیگری مثل «روح القدس»، «روح الامین» و... نیز از این ملک مقرب یاد شده است. | ||
==وظایف جبرئیل== | ==وظایف جبرئیل== | ||
| خط ۳۵: | خط ۳۵: | ||
در این [[آیه]] جبرئیل را به "[[روح القدس]]" تعبیر نموده است؛ یعنی روحی که از خطا و پلیدی های مادی طاهر و منزه است.<ref> المیزان فی تفسیر القرآن، ج12، ص346. </ref> | در این [[آیه]] جبرئیل را به "[[روح القدس]]" تعبیر نموده است؛ یعنی روحی که از خطا و پلیدی های مادی طاهر و منزه است.<ref> المیزان فی تفسیر القرآن، ج12، ص346. </ref> | ||
جبرئیل در مراحل مختلف زندگی | جبرئیل در مراحل مختلف زندگی عیسی بن مریم، حضرت را یاری کرد؛ ابتدا زمانی که بر مادرش ظاهر شد و بشارت تولد او را به [[مریم]] داد، بعد در طول زندگی وی او را از خطر دشمنان حفظ کرد تا این که خداوند عیسای [[مسیح]] را به [[آسمان]] برد. همچنین در [[سوره تحریم]] به یاری [[پیامبر اکرم]] صلی الله علیه و آله توسط جبرئیل اشاره شده است: '''«...وَإِن تَظَاهَرَا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِیلُ...»'''؛ <ref>سوره تحریم]]/4</ref> ... و اگر بر ضدّ او دست به دست هم دهید، (کارى از پیش نخواهید برد) زیرا خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل... | ||
==ویژگی‌ها== | ==ویژگی‌ها== | ||
خدای متعال در قرآن کریم، | خدای متعال در قرآن کریم، جبرئیل امین را با اوصاف و مقامات والایی یاد نموده است که در ذیل به آن می پردازیم: | ||
===امانت‌داری=== | ===امانت‌داری=== | ||
[[قرآن کریم]] فرستاده خداست که توسط جبرئیل بر قلب مبارک [[پیامبر اکرم]] صلی الله علیه و آله نازل شده است. جبرئیل | [[قرآن کریم]] فرستاده خداست که توسط جبرئیل بر قلب مبارک [[پیامبر اکرم]] صلی الله علیه و آله نازل شده است. جبرئیل فرشته امین خداوند است و در پیام الهی هیچ گونه تبدیل و تغییری ایجاد نمی کند. لذا پروردگار متعال، مقام صدق و امانت جبرئیل را در اجراى رسالت و وحى به رسولان الهی گواهى نموده است:<ref> حسینی همدانی، انوار درخشان، ج18، ص16.</ref> | ||
'''«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ»'''؛ <ref>سوره شعراء/193</ref> | '''«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ»'''؛ <ref>سوره شعراء/193</ref> روح الامین آن را نازل کرده است. | ||
ساحت او منزه از هر نوع غفلت و اشتباه است. عمداً یا سهواً چیزی از پیام الهی را تغییر نداده و تحریف نمی کند و دچار فراموشی نیز نمی گردد؛ بلکه | ساحت او منزه از هر نوع غفلت و اشتباه است. عمداً یا سهواً چیزی از پیام الهی را تغییر نداده و تحریف نمی کند و دچار فراموشی نیز نمی گردد؛ بلکه آیات قرآنى را به همان شکل و هیئتی که از ساحت ربوبى دریافت می کند، بدون دخل و تصرف، آن را بر قلب پاک و روح والای رسول الله –صلى اللّه علیه و آله- القاء مى‌کند؛ <ref> انوار درخشان، ج12، ص84 و المیزان فی تفسیر القران، ج15، ص316. </ref> به همین دلیل این صفت فاضله بر سایر صفات کریمه جبرئیل فضیلت دارد. | ||
در کلام نورانی [[امام سجاد]] علیه السلام با تعبیر | در کلام نورانی [[امام سجاد]] علیه السلام با تعبیر «جبرئیل امین» از وی یاد شده که امانت دار وحی الهی بوده و اهل آسمان ها مطیع او هستند و وی از مقربان درگاه خداست که از مقام و عزت والا و ویژه ای برخوردار است.<ref>صحیفه سجادیه، دعای سوم.</ref> | ||
===طهارت=== | ===طهارت=== | ||
| خط ۵۵: | خط ۵۵: | ||
یکی دیگر از اوصاف جبرئیل در [[قرآن کریم]] [[طهارت]] و پاکی اوست که با تعبیر "روح القدس" به آن اشاره شده است: | یکی دیگر از اوصاف جبرئیل در [[قرآن کریم]] [[طهارت]] و پاکی اوست که با تعبیر "روح القدس" به آن اشاره شده است: | ||
'''«قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّکَ بِالْحَقِّ...»'''؛ <ref>سوره نحل/102</ref> بگو: آن را | '''«قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّکَ بِالْحَقِّ...»'''؛ <ref>سوره نحل/102</ref> بگو: آن را روح القدس به حق از جانب پروردگارت نازل کرده است... | ||
مراد از " | مراد از "روح القدس"، جبرئیل امین است؛ روحی که از پلیدی های مادی طاهر بوده و دارای مقام طهارت است. روحی که از هر نوع عیب، نقص، معصیت و خطا منزه است؛<ref> [36]. المیزان فی تفسیرالقران، ج12، ص346. </ref> چنانکه همه ملائکه منزه هستند، ولی درجات آنها متفاوت است و جبرئیل سید ملائکه و واسطه بین خدا و انبیاء اوست.<ref> سید عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج2، ص95.</ref> | ||
===رسالت، کرامت و منزلت=== | ===رسالت، کرامت و منزلت=== | ||
برخی مفسران [[آیات]] 19-21 سوره تکویر را به جبرئیل [[تفسیر]] نموده اند. در این | برخی مفسران [[آیات]] 19-21 سوره تکویر را به جبرئیل [[تفسیر]] نموده اند. در این آیات که جواب چندین سوگند است، خدای متعال می فرماید: '''«إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ × ذِی قُوَّةٍ عِندَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ × مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ»'''؛ <ref>سوره تکویر/19-21</ref> که این ([[قرآن]]) کلام فرستاده بزرگوارى است جبرئیل امین که صاحب قدرت است و نزد (خداوند) صاحبِ عرش، مقام والایى دارد! در آنجا فرمانروا و امین است! | ||
مراد از رسول، جبرئیل است؛ به این معنا که | مراد از رسول، جبرئیل است؛ به این معنا که قرآن از ناحیه خداوند بر لسان او نازل شده و پیامبر عظیم الشأن، آن کلام را از جبرئیل شنیده است. اینکه "قول" را به جبرئیل به عنوان رسول نسبت داده، مى‌فهماند که در حقیقت کلام از آن خداست و نسبت آن به جبرئیل، نسبت رسالت به رسول است که در این مقام خداوند جبرئیل را به شش صفت توصیف نموده است:<ref> الميزان في تفسير القرآن، ج20، ص218. </ref> | ||
'''* رسول:''' کسی که | '''* رسول:''' کسی که قرآن را به [[پیامبر اعظم]] صلی الله علیه و آله وحى مى‌کند. | ||
'''* کریم:''' چون نزد خداى تعالى کرامت، احترام و عزت دارد. | '''* کریم:''' چون نزد خداى تعالى کرامت، احترام و عزت دارد. | ||
| خط ۸۳: | خط ۸۳: | ||
"شدیدُ القوی" یکی از اوصاف [[ملائکه]] است و در این آیه وصف جبرئیل است که به معنای نیرومندی و توانایی او در انجام اعمال عظیم جسمانی و روحانی است؛ به این معنا که جبرئیل وحی الهی را که قرآن باشد، به رسول خدا تعلیم داده است.<ref> التحریر والتنویر، ج27، ص102.</ref> | "شدیدُ القوی" یکی از اوصاف [[ملائکه]] است و در این آیه وصف جبرئیل است که به معنای نیرومندی و توانایی او در انجام اعمال عظیم جسمانی و روحانی است؛ به این معنا که جبرئیل وحی الهی را که قرآن باشد، به رسول خدا تعلیم داده است.<ref> التحریر والتنویر، ج27، ص102.</ref> | ||
"ذُو مِرَّة" وصف کسی است که صاحب کمال عقل و درایت باشد.<ref>زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج4، ص419.</ref> اگر چه برخی مفسرین این وصف را به معنای صاحب قدرت و نیرو گرفته اند، ولی با توجه به این که در توصیف قبلی با عبارت | "ذُو مِرَّة" وصف کسی است که صاحب کمال عقل و درایت باشد.<ref>زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج4، ص419.</ref> اگر چه برخی مفسرین این وصف را به معنای صاحب قدرت و نیرو گرفته اند، ولی با توجه به این که در توصیف قبلی با عبارت «شدید القوی» به این ویژگی جبرئیل اشاره شده، "ذُو مِرَّة" به استواری فکری و بصیرت جبرئیل اشاره دارد. بنابراین یکی دیگر از فضایل و اوصاف جبرئیل، قدرت عقلانی و فهم و درک بالای اوست. | ||
==افسانه خان الامین== | ==افسانه خان الامین== | ||
برخی از [[اهل سنت]]، شیعه را متهم نموده‌اند که در باور آنان، [[جبرئیل]] در جریان [[وحی]] | برخی از [[اهل سنت]]، شیعه را متهم نموده‌اند که در باور آنان، [[جبرئیل]] در جریان [[وحی]] خیانت کرده و به جای آن که [[رسالت]] را به [[علی بن ابیطالب]] علیه السلام ابلاغ کند آن را به [[حضرت محمد]] صلی الله علیه و آله ابلاغ نموده است. از این رو بعد از سلام نمازشان سه بار دست خود را بالا برده و می‌گویند: خانَ الاَمینُ: امین وحی خیانت کرد. | ||
[[ابن تیمیه]] از عالمان [[وهابی]] می‌گوید: | [[ابن تیمیه]] از عالمان [[وهابی]] می‌گوید: | ||
"[[یهود]] درصدد وارد کردن نقص و عیب بر جبرئیل برآمده و او را از بین [[ملائکه]] دشمن خود می‌دانند همانگونه که [[شیعه]] می‌گوید: جبرئیل به اشتباه | "[[یهود]] درصدد وارد کردن نقص و عیب بر جبرئیل برآمده و او را از بین [[ملائکه]] دشمن خود می‌دانند همانگونه که [[شیعه]] می‌گوید: جبرئیل به اشتباه وحی را بر محمد نازل کرده است." <ref> منهاج السنة النبویه ج۱ ص۶-۸.</ref> | ||
عالمان [[شیعه]] این نسبت را | عالمان [[شیعه]] این نسبت را تهمت دانسته و انگیزه آن را شبیه‌سازی [[مذهب شیعه]] به دین [[یهود]] توسط متعصبان از [[اهل سنت]] دانسته‌اند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به سبحانی، الفکر الخالد فی بیان العقائد، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۲۶.</ref> اعتقاد به خیانت جبرئیل با عقاید شیعه ناسازگار است؛<ref>سروش، «شبهه خان الامین»، ص۱۴۸.</ref> چراکه شیعیان معتقدند جبرئیل معصوم است و امام علی علیه السلام پیامبر نیست.<ref>برای نمونه نگاه کنید به سید مرتضی، الشافي في الإمامة، ج۳، ص۵.</ref> | ||
==نزول وحی== | ==نزول وحی== | ||
بر اساس | بر اساس روایات موجود در منابع اسلامی، جبرئیل نخستین [[آیات]] [[قرآن]] <ref>علق: ۱-۵.</ref> را در [[غار حرا]] به پیامبر صلی الله علیه و آله [[وحی]] کرد. سپس [[پیامبر]] نزد [[خدیجه]] علیهما السلام بازگشت و او را از این امر مهم آگاه ساخت.<ref>رجوع کنید به عاملی، ج۱، ص۲۳۳.</ref> | ||
===رویکرد اهل سنت=== | ===رویکرد اهل سنت=== | ||
طبق [[روایات]] متعدد در منابع [[اهل سنّت]]، [[پیامبر اکرم]] صلی الله علیه و آله پس از دریافت وحی دچار تردید شد که آیا [[فرشتۀ وحی]] را دیده یا با [[شیطان]] ملاقات کرده است و به توصیۀ همسرش نزد [[وَرَقَة بن نَوْفَل]] فردی [[نصرانی]] که با کتب پیشین آشنا بود رفت و او ایشان را مطمئن کرد که آن | طبق [[روایات]] متعدد در منابع [[اهل سنّت]]، [[پیامبر اکرم]] صلی الله علیه و آله پس از دریافت وحی دچار تردید شد که آیا [[فرشتۀ وحی]] را دیده یا با [[شیطان]] ملاقات کرده است و به توصیۀ همسرش نزد [[وَرَقَة بن نَوْفَل]] فردی [[نصرانی]] که با کتب پیشین آشنا بود رفت و او ایشان را مطمئن کرد که آن فرشته همان ناموس اکبر است که پیشتر بر [[موسی]] علیه ا لسلام نازل شده است.<ref>رجوع کنید به ابن هشام، ج۱، ص۱۵۵-۱۵۷؛ ابن سعد، ج ۱، ص۱۹۴-۱۹۵؛ طبری، تاریخ، ج ۲، ص۲۹۸-۳۰۳؛ همو، جامع، ذیل علق؛ برای همین روایت با اندکی اختلاف رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۱، ص۳۱۲، ج ۶، ص۲۲۳؛ بخاری، ج ۱، ص۳، ج۴، ص۱۲۴، ج۶، ص۸۸.</ref> | ||
این داستان را عموم سیره نویسان و [[:رده:محدثان|محدّثان]] و [[:رده:مفسران|مفسران]] بعدی | این داستان را عموم سیره نویسان و [[:رده:محدثان|محدّثان]] و [[:رده:مفسران|مفسران]] بعدی اهل سنت پذیرفته‌اند.<ref>برای نمونه رجوع کنید به قُرطُبی، ج ۱، ص۱۱۵۱۱۶؛ ابن کثیر، ج ۳، ص۵ ۶، ۱۳؛ ابن حَجَر عَسقَلانی، ج ۸، ص۵۴۹-۵۵۴.</ref> حتی این احادیث به منابع حدیثی و تفسیری شیعه نیز راه یافته است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به ابوالفتوح رازی؛ فضل بن حسن طبرسی، ذیل آیات ابتدای سورة علق؛ ابن شهر آشوب، ج ۱، ص۴۲.</ref> | ||
===نظر شیعه=== | ===نظر شیعه=== | ||
عالمان | عالمان شیعه به تفصیل به نقد سند و محتوای این روایات پرداخته‌اند؛ از جمله اینکه سلسله سند هیچ یک از این روایت‌ها به طور متصل به شاهد داستان نمی‌رسد؛ اختلاف نقل داستان خود گواهی بر ساختگی بودن آن است و تردید پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در ماهیت وحی و ملاقات با جبرئیل یا شیطان با مقام [[عصمت]] پیامبر صلی الله علیه و آله سازگاری ندارد.<ref>رجوع کنید به عاملی، ج ۱، ص۲۲۰-۲۲۳؛ سبحانی، ج ۱، ص۱۸۸-۱۹۰؛ دوانی، ص۱۵۷-۲۰۶؛ شرف الدین، ص۴۲۱؛ معرفت، ج ۱، ص۸۰-۸۲.</ref> | ||
گفتنی است در | گفتنی است در روایات شیعه گزارشی که از آغاز وحی ارائه شده، از مشکلات یاد شده مبراست و با مقام و منزلت پیامبر صلی الله علیه و آله هماهنگ است.<ref>رجوع کنید به ابن شهر آشوب، ج ۱، ص۴۳؛ نهج البلاغة، خطبة ۱۹۲؛ بَحْرانی، ذیل علق؛ مجلسی، ج۱۷، ص۳۰۹-۳۱۰.</ref> | ||
==جبرئیل از نگاه مسیحیت== | ==جبرئیل از نگاه مسیحیت== | ||
جبرئیل در [[مسیحیت]] موجود، حامل و پیام‌آور وحی برای [[عیسی]] علیه السلام نیست، بلکه ایشان، خود وحی است؛ چرا که در مسیحت موجود، | جبرئیل در [[مسیحیت]] موجود، حامل و پیام‌آور وحی برای [[عیسی]] علیه السلام نیست، بلکه ایشان، خود وحی است؛ چرا که در مسیحت موجود، عیسی علیه السلام؛ خود خدایِ مجسّم است. <ref> البته تلقّیِ مسیحیت از حضرت عیسی بدین‌گونه از ابتدا بوده و یک روند تکاملی داشته است که در نهایت و مخصوصاً بر اساس اعتقاد نامه‌های «نیقیه» و «آتاناسیوس» در یک شورای کلیسایی منتهی به غالب گردیدن اعتقاد الوهیت حضرت عیسی در مسیحیت گشت. برای اطلاع از سیر تکاملی تلقی مسیحت از حضرت عیسی(ع) ر. ک: ادیب آل علی، سید محمد، مسیحیت، ص ۱۵ - ۱۸، قم، انتشارات مرکز مدریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.</ref> | ||
توماس میشل می‌گوید: «از دید | توماس میشل می‌گوید: «از دید مسلمانان، [[قرآن مجید]] به چیزی جز وحی الهی وابسته نیست ... [ولی] به عقیده [[مسیحیان]]، کامل‌ترین [[وحی]]، نه در کتاب، بلکه در انسان منعکس شده است. مسیحیان باور دارند که [[مسیح]] در زندگی و شخص خود، خدا را منکشف می‌سازد ... مسیحیان به این بسنده نمی‌کنند که بگویند خدا پیام خود را به بشر وحی می‌کند، بلکه علاوه بر این می‌گویند: خدا ذات خود را در تاریخ بشر [[وحی]] می‌کند».<ref>میشل، توماس، کلام مسیحی، ترجمه: توفیقی، حسین، ص ۲۸، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.</ref> | ||
بنا بر این اعتقاد مسیحیت، دیگر جبرئیلی که واسطه در پیام‌رسانی و حامل [[وحی]] الهی باشد، معنا ندارد، و عیسی علیه السلام خود خدای مجسم است و نیاز به واسطه ندارد. <ref>حتی در کتاب مقدس، عیسی را خدایی که فرشتگانی نیز دارد معرفی شده است؛ دوم تسالونیکیان، ۱: ۷؛ مکاشفه، ۲۲: ۱۶.</ref> | بنا بر این اعتقاد مسیحیت، دیگر جبرئیلی که واسطه در پیام‌رسانی و حامل [[وحی]] الهی باشد، معنا ندارد، و عیسی علیه السلام خود خدای مجسم است و نیاز به واسطه ندارد. <ref>حتی در کتاب مقدس، عیسی را خدایی که فرشتگانی نیز دارد معرفی شده است؛ دوم تسالونیکیان، ۱: ۷؛ مکاشفه، ۲۲: ۱۶.</ref> | ||
با این وجود و گرچه واسطه‌بودن جبرئیل علیه السلام در مورد | با این وجود و گرچه واسطه‌بودن جبرئیل علیه السلام در مورد حضرت عیسی علیه السلام پذیرفته نشده، اما بر اساس عهد قدیم و عهد جدید که کتابهای مورد پذیرش آنان به شمار می‌آید، در چند مورد جبرئیل، پیام‌رسان به دیگر انبیاء و مقرّبان الهی معرفی شده است؛ مانند: ظاهر شدن جبرئیل برای [[حضرت زکریا]] علیه السلام و بشارت دادن او به فرزنددار شدنش، <ref>لوقا، ۱: ۱۱ - ۲۰.</ref> مأمور شدن جبرئیل به تعبیر کردن خواب [[حضرت دانیال]] علیه السلام و ظهور او برای ایشان بدین منظور، <ref>دانیال، ۸: ۱۶ - ۲۶.</ref> و نیز ظاهر شدنش برای دانیال علیه السلام تا به او دانش و فهم ببخشد، <ref> دانیال، ۹: ۲۰ - ۲۷.</ref> ظاهر شدن جبرئیل برای [[حضرت مریم]](س) و بشارت دادن او به باردار شدن او حضرت عیسی علیه السلام را توسط روح القُدُس. <ref>لوقا، ۱: ۲۶ - ۳۷.</ref> | ||
در پایان باید گفت گرچه [[کتاب مقدس]] | در پایان باید گفت گرچه [[کتاب مقدس]] مسیحیان، مانند [[قرآن]] در مورد صفات جبرئیل چیزی نگفته، ولی از صفات و اعمال و وظایفی که در مورد [[فرشتگان]] در این کتاب آمده می‌توان به دیدگاه کلی مسیحیت در مورد تمام فرشتگان از جمله جبرئیل علیه السلام نیز تا حدودی دست یافت: | ||
اوصافی؛ مانند: خادمان آسمانی | اوصافی؛ مانند: خادمان آسمانی خداوند، <ref>ایوب، ۴: ۱۸؛ اول پادشاهان، ۲۲: ۱۹؛ دوم تواریخ، ۱۸: ۱۸؛ عبرانیان، ۱: ۱۴.</ref> بال داشتن، <ref>دوم تواریخ، ۳: ۱۱؛ دوم تواریخ، ۵: ۷.</ref> عدم [[عصمت]] و داخل شدن آنها به [[دوزخ]] برای مؤاخذه، <ref>ایوب، ۴: ۱۸ و ۱۵:۱۵؛ دوم پطرس، ۲:۴.</ref> بی‌شمار بودن تعداد آنها، <ref>ایوب، ۲۵:۳.</ref> و ازدواج نداشتن. <ref>متی، ۲۲: ۳۰؛ مرقس، ۱۲: ۲۵.</ref> | ||
کارها و وظایفی؛ مانند: مراقبت و محافظت از | کارها و وظایفی؛ مانند: مراقبت و محافظت از انسان، <ref>مزامیر، ۹۱: ۱۱؛ خروج، ۲۳: ۲۰.</ref> خدمت‌گذاران و محافظان عیسی علیه السلام، <ref> مرقس، ۱: ۱۳؛ لوقا، ۴ : ۱۰.</ref> آورنده شریعت برای دیگر [[پیامبران]] <ref>اعمال رسولان، ۷ : ۵۳؛ غلاطیان، ۳ : ۱۹.</ref> و واسطه نزول [[عذاب]]. <ref>دوم سموئیل، ۲۴: ۱۶؛ اول تواریخ، ۲۱: ۱۲؛ دوم تواریخ، ۳۲: ۲۱؛ مکاشفه، ۱۲: ۷.</ref> | ||
==توسل به جبرئیل== | ==توسل به جبرئیل== | ||
| خط ۱۲۴: | خط ۱۲۴: | ||
==مرگ جبرئیل== | ==مرگ جبرئیل== | ||
ماجرای | ماجرای مرگ جبرئیل در آخر دوران را [[امام صادق]] علیه السلام چنین بیان نموده‌اند: | ||
«چون [[خدا]] اهل | «چون [[خدا]] اهل زمین را بمیراند، درنگ کند به اندازه زمانی که خلق بودهاند و به اندازه آنچه آنها را میرانیده و چند برابرش سپس اهل [[آسمان]] اوّل را میراند سپس درنگ کند به مانند آنچه خلق را آفریده و مانند آنچه اهل [[زمين|زمین]] و اهل [[آسمان]] اوّل را میرانده و چند برابر آن، سپس اهل [[آسمان]] دوم را بمیراند و به همین ترتیب بیان کرده تا [[مرگ]] اهل [[آسمان]] هفتم و فرمود: پس از آن درنگ کند به مانند دوران [[خلقت]] و دوران [[مرگ]] اهل [[زمين|زمین]] و اهل هفت [[آسمان]] و چند برابر آن. سپس [[ميکائيل|میکائیل]] را بمیراند، سپس درنگ کند به مانند زمان [[آفرينش|آفرینش]] و مانند همۀ اینها و چند برابر آن. سپس جبرائیل را بمیراند و پس از درنگ همۀ این مدّت و چند برابرش [[اسرافيل|اسرافیل]] را بمیراند و پس از درنگ همۀ آن مدّت و چند برابر آن، [[عزرائيل|عزرائیل]] را بمیراند...». <ref>معجم احاديث الامام مهدي(ع)، ج1، ص366.</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس رنگی|1}} | {{پانویس رنگی|1}} | ||
نسخهٔ ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۱:۴۶
جبرئیل، در زبان عبری به معنای "مرد خدا" است. او یکی از چهار فرشته مقرب و برترین آنها و در ادیان ابراهیمی رابط میان خداوند و پیامبران است. این نام تلفظ‌های دیگری چون جبرائیل و جبریل نیز دارد. از جبرئیل به نام‌های فرشته وحی، امین وحی، عقل اول، ناموس اکبر، روح اعظم و ... نیز یاد می‌شود. در تاریخ یهودیت، مسیحیت و اسلام از نقش جبرئیل بسیار نقل شده است.
معنای لغوی
اصل واژۀ جبرئیل عبری است؛ مرکب از: جبر به معنی قوه و قدرت و ئیل خدا و جمله به معنی قوة الله است؛ چنانکه در سوره "نجم" فرمود: «علمه شدید القوی». جبرئیل وحی بر پیغمبر ما می آورد: «فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَىٰ قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ» [۱] [۲]
نیز گفته شده: «جبرئیل» اسمی عجمی (غیر عربی)است که وارد زبان عربی شده و جبر در لغت سریانی به معنای بنده و ایل به معنای خداست؛[۳] که بنا بر ان "جبرئیل" به معنای بنده خداست.
این واژه به دو شکل تلفظ می شود: جبرئیل با همزه و جِبریل بدون همزه، و در کلام امیرالمؤمنین علیه السلام به شکل «جبرائیل» نیز ذکر شده؛[۴] اما در قرآن کریم نام این «ملک» سه بار فقط به صورت "جِبریل" آمده است. [۵] و [۶]. البته در آیات دیگر با القاب و عناوین دیگری مثل «روح القدس»، «روح الامین» و... نیز از این ملک مقرب یاد شده است.
وظایف جبرئیل
در قرآن کریم برای «جبرئیل» وظایف متعددی ذکر شده از جمله:
ابلاغ وحی
«وحی» که تنها راه ارتباط و تکلم بشر با خداوند است، طبق آیه شریفه ذیل به سه طریق صورت می گیرد:
«وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاء...»؛ [۷] و شایسته هیچ انسانى نیست که خدا با او سخن گوید، مگر از راه وحى یا از پشت حجاب، یا رسولى مى فرستد و به فرمان او آنچه را بخواهد وحى مى کند...
در قسم سوم، ارسال وحی از سوی رسول خداست و آن رسول، همان جبرئیل امین است که رسول الهی برای پیامبران خداست و پیامبران الهی، رسولان خدا بر سایر مخلوقات هستند؛ یعنی پیام خدا نخست به فرشته وحی داده می شود و او هر چه را خدای سبحان اذن داده باشد، به پیامبر خدا می رساند. [۸]
قرآن در پاسخ بهانه جویی یهودیان در انکار جبرئیل به عنوان فرشته وحی می فرماید: «قُلْ مَن کَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللّهِ مُصَدِّقاً لِّمَا بَیْنَ یَدَیْهِ...»؛ [۹] بگو: کسى که دشمن جبرئیل باشد (در حقیقت دشمن خداست) چرا که او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل کرده است؛ درحالى که کتب آسمانى پیشین را تصدیق مى‌کند...
یاری انبیاء
نقش دیگری که در قرآن برای جبرئیل مطرح شده، حمایت و یاری پیامبران الهی است:
«...وَآتَیْنَا عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنَاتِ وَأَیَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ»؛ [۱۰] ...و به عیسی بن مریم دلایل روشن دادیم و او را به وسیله روح القدس تأیید کردیم.
در این آیه جبرئیل را به "روح القدس" تعبیر نموده است؛ یعنی روحی که از خطا و پلیدی های مادی طاهر و منزه است.[۱۱]
جبرئیل در مراحل مختلف زندگی عیسی بن مریم، حضرت را یاری کرد؛ ابتدا زمانی که بر مادرش ظاهر شد و بشارت تولد او را به مریم داد، بعد در طول زندگی وی او را از خطر دشمنان حفظ کرد تا این که خداوند عیسای مسیح را به آسمان برد. همچنین در سوره تحریم به یاری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله توسط جبرئیل اشاره شده است: «...وَإِن تَظَاهَرَا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِیلُ...»؛ [۱۲] ... و اگر بر ضدّ او دست به دست هم دهید، (کارى از پیش نخواهید برد) زیرا خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل...
ویژگی‌ها
خدای متعال در قرآن کریم، جبرئیل امین را با اوصاف و مقامات والایی یاد نموده است که در ذیل به آن می پردازیم:
امانت‌داری
قرآن کریم فرستاده خداست که توسط جبرئیل بر قلب مبارک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل شده است. جبرئیل فرشته امین خداوند است و در پیام الهی هیچ گونه تبدیل و تغییری ایجاد نمی کند. لذا پروردگار متعال، مقام صدق و امانت جبرئیل را در اجراى رسالت و وحى به رسولان الهی گواهى نموده است:[۱۳]
«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ»؛ [۱۴] روح الامین آن را نازل کرده است.
ساحت او منزه از هر نوع غفلت و اشتباه است. عمداً یا سهواً چیزی از پیام الهی را تغییر نداده و تحریف نمی کند و دچار فراموشی نیز نمی گردد؛ بلکه آیات قرآنى را به همان شکل و هیئتی که از ساحت ربوبى دریافت می کند، بدون دخل و تصرف، آن را بر قلب پاک و روح والای رسول الله –صلى اللّه علیه و آله- القاء مى‌کند؛ [۱۵] به همین دلیل این صفت فاضله بر سایر صفات کریمه جبرئیل فضیلت دارد.
در کلام نورانی امام سجاد علیه السلام با تعبیر «جبرئیل امین» از وی یاد شده که امانت دار وحی الهی بوده و اهل آسمان ها مطیع او هستند و وی از مقربان درگاه خداست که از مقام و عزت والا و ویژه ای برخوردار است.[۱۶]
طهارت
یکی دیگر از اوصاف جبرئیل در قرآن کریم طهارت و پاکی اوست که با تعبیر "روح القدس" به آن اشاره شده است:
«قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّکَ بِالْحَقِّ...»؛ [۱۷] بگو: آن را روح القدس به حق از جانب پروردگارت نازل کرده است...
مراد از "روح القدس"، جبرئیل امین است؛ روحی که از پلیدی های مادی طاهر بوده و دارای مقام طهارت است. روحی که از هر نوع عیب، نقص، معصیت و خطا منزه است؛[۱۸] چنانکه همه ملائکه منزه هستند، ولی درجات آنها متفاوت است و جبرئیل سید ملائکه و واسطه بین خدا و انبیاء اوست.[۱۹]
رسالت، کرامت و منزلت
برخی مفسران آیات 19-21 سوره تکویر را به جبرئیل تفسیر نموده اند. در این آیات که جواب چندین سوگند است، خدای متعال می فرماید: «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ × ذِی قُوَّةٍ عِندَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ × مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ»؛ [۲۰] که این (قرآن) کلام فرستاده بزرگوارى است جبرئیل امین که صاحب قدرت است و نزد (خداوند) صاحبِ عرش، مقام والایى دارد! در آنجا فرمانروا و امین است!
مراد از رسول، جبرئیل است؛ به این معنا که قرآن از ناحیه خداوند بر لسان او نازل شده و پیامبر عظیم الشأن، آن کلام را از جبرئیل شنیده است. اینکه "قول" را به جبرئیل به عنوان رسول نسبت داده، مى‌فهماند که در حقیقت کلام از آن خداست و نسبت آن به جبرئیل، نسبت رسالت به رسول است که در این مقام خداوند جبرئیل را به شش صفت توصیف نموده است:[۲۱]
* رسول: کسی که قرآن را به پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله وحى مى‌کند.
* کریم: چون نزد خداى تعالى کرامت، احترام و عزت دارد.
* صاحب قدرت: کسی که در تکلیف و مأموریت علمی، عملی و تبلیغ رسالتش داراى قوت و شدت بالغه‌اى بود. "ذی قوة" در معنای حقیقی، به معنای داشتن توانایی ذاتی بر انجام اعمال بزرگ است و در معنای مجازی، به معنای پشتکار داشتن در تصمیم گیری، دلیربودن و داشتن اعتماد به نفس که توصیف جبرئیل به این وصف، می تواند به هر دو معنای حقیقی و مجازی اشاره داشته باشد.
* بلندمرتبه(مکین): مکان به معناى تقرّب و نزدیکى مقام است؛ به این معنا که جبرئیل نزد آفریدگار صاحب عرش، بلند مرتبه و بزرگ مقام است و این مقام و منزلت، چون با قید "عِندَ ذِى الْعَرْش" همراه شده، نشان عظمت این مقام است.
* فرمانروا (مُطاعٍ ثَمَّ): "ثَمَّ" کلمه ای است برای اشاره به مکان بعید و "مطاع" کسی است که از او فرمان برده می شود. دلالت کلام بر این است که جبرئیل در پیشگاه الهی، دستوردهنده‌اى است که زیر دستانش که ملائکه ها باشند، در امر او بوده و اطاعتش مى‌کنند؛ یعنی جبرئیل در آسمانها و در کار خودش، یاورانى دارد که فرشتگان آسمان او را اطاعت می کنند.
* امین: همچنان که بیان شد، جبرئیل در رساندن وحى و رسالت خدا به سوى انبیاء امین است و در دستورات الهی هیچ گونه خیانت و دخل و تصرفی نمى‌کند.
تعلیم دهنده، صاحب قدرت و درایت
دومین موردی که بین مفسران اختلاف نظر هست و برخی به جبرئیل امین تفسیر نموده اند، آیات اولیه سوره نجم است. خدای متعال بعد از سوگند به «نجم» در بیان اوصاف نبی مکرم می فرماید: «عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوى؛ ذُو مِرَّةٍ...»؛ [۲۲] آن کس که قدرت عظیمى دارد جبرئیل امین او را تعلیم داده است؛ همان کس که توانایى فوق العاده دارد...
"شدیدُ القوی" یکی از اوصاف ملائکه است و در این آیه وصف جبرئیل است که به معنای نیرومندی و توانایی او در انجام اعمال عظیم جسمانی و روحانی است؛ به این معنا که جبرئیل وحی الهی را که قرآن باشد، به رسول خدا تعلیم داده است.[۲۳]
"ذُو مِرَّة" وصف کسی است که صاحب کمال عقل و درایت باشد.[۲۴] اگر چه برخی مفسرین این وصف را به معنای صاحب قدرت و نیرو گرفته اند، ولی با توجه به این که در توصیف قبلی با عبارت «شدید القوی» به این ویژگی جبرئیل اشاره شده، "ذُو مِرَّة" به استواری فکری و بصیرت جبرئیل اشاره دارد. بنابراین یکی دیگر از فضایل و اوصاف جبرئیل، قدرت عقلانی و فهم و درک بالای اوست.
افسانه خان الامین
برخی از اهل سنت، شیعه را متهم نموده‌اند که در باور آنان، جبرئیل در جریان وحی خیانت کرده و به جای آن که رسالت را به علی بن ابیطالب علیه السلام ابلاغ کند آن را به حضرت محمد صلی الله علیه و آله ابلاغ نموده است. از این رو بعد از سلام نمازشان سه بار دست خود را بالا برده و می‌گویند: خانَ الاَمینُ: امین وحی خیانت کرد. ابن تیمیه از عالمان وهابی می‌گوید: "یهود درصدد وارد کردن نقص و عیب بر جبرئیل برآمده و او را از بین ملائکه دشمن خود می‌دانند همانگونه که شیعه می‌گوید: جبرئیل به اشتباه وحی را بر محمد نازل کرده است." [۲۵]
عالمان شیعه این نسبت را تهمت دانسته و انگیزه آن را شبیه‌سازی مذهب شیعه به دین یهود توسط متعصبان از اهل سنت دانسته‌اند.[۲۶] اعتقاد به خیانت جبرئیل با عقاید شیعه ناسازگار است؛[۲۷] چراکه شیعیان معتقدند جبرئیل معصوم است و امام علی علیه السلام پیامبر نیست.[۲۸]
نزول وحی
بر اساس روایات موجود در منابع اسلامی، جبرئیل نخستین آیات قرآن [۲۹] را در غار حرا به پیامبر صلی الله علیه و آله وحی کرد. سپس پیامبر نزد خدیجه علیهما السلام بازگشت و او را از این امر مهم آگاه ساخت.[۳۰]
رویکرد اهل سنت
طبق روایات متعدد در منابع اهل سنّت، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پس از دریافت وحی دچار تردید شد که آیا فرشتۀ وحی را دیده یا با شیطان ملاقات کرده است و به توصیۀ همسرش نزد وَرَقَة بن نَوْفَل فردی نصرانی که با کتب پیشین آشنا بود رفت و او ایشان را مطمئن کرد که آن فرشته همان ناموس اکبر است که پیشتر بر موسی علیه ا لسلام نازل شده است.[۳۱]
این داستان را عموم سیره نویسان و محدّثان و مفسران بعدی اهل سنت پذیرفته‌اند.[۳۲] حتی این احادیث به منابع حدیثی و تفسیری شیعه نیز راه یافته است.[۳۳]
نظر شیعه
عالمان شیعه به تفصیل به نقد سند و محتوای این روایات پرداخته‌اند؛ از جمله اینکه سلسله سند هیچ یک از این روایت‌ها به طور متصل به شاهد داستان نمی‌رسد؛ اختلاف نقل داستان خود گواهی بر ساختگی بودن آن است و تردید پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در ماهیت وحی و ملاقات با جبرئیل یا شیطان با مقام عصمت پیامبر صلی الله علیه و آله سازگاری ندارد.[۳۴] گفتنی است در روایات شیعه گزارشی که از آغاز وحی ارائه شده، از مشکلات یاد شده مبراست و با مقام و منزلت پیامبر صلی الله علیه و آله هماهنگ است.[۳۵]
جبرئیل از نگاه مسیحیت
جبرئیل در مسیحیت موجود، حامل و پیام‌آور وحی برای عیسی علیه السلام نیست، بلکه ایشان، خود وحی است؛ چرا که در مسیحت موجود، عیسی علیه السلام؛ خود خدایِ مجسّم است. [۳۶]
توماس میشل می‌گوید: «از دید مسلمانان، قرآن مجید به چیزی جز وحی الهی وابسته نیست ... [ولی] به عقیده مسیحیان، کامل‌ترین وحی، نه در کتاب، بلکه در انسان منعکس شده است. مسیحیان باور دارند که مسیح در زندگی و شخص خود، خدا را منکشف می‌سازد ... مسیحیان به این بسنده نمی‌کنند که بگویند خدا پیام خود را به بشر وحی می‌کند، بلکه علاوه بر این می‌گویند: خدا ذات خود را در تاریخ بشر وحی می‌کند».[۳۷]
بنا بر این اعتقاد مسیحیت، دیگر جبرئیلی که واسطه در پیام‌رسانی و حامل وحی الهی باشد، معنا ندارد، و عیسی علیه السلام خود خدای مجسم است و نیاز به واسطه ندارد. [۳۸]
با این وجود و گرچه واسطه‌بودن جبرئیل علیه السلام در مورد حضرت عیسی علیه السلام پذیرفته نشده، اما بر اساس عهد قدیم و عهد جدید که کتابهای مورد پذیرش آنان به شمار می‌آید، در چند مورد جبرئیل، پیام‌رسان به دیگر انبیاء و مقرّبان الهی معرفی شده است؛ مانند: ظاهر شدن جبرئیل برای حضرت زکریا علیه السلام و بشارت دادن او به فرزنددار شدنش، [۳۹] مأمور شدن جبرئیل به تعبیر کردن خواب حضرت دانیال علیه السلام و ظهور او برای ایشان بدین منظور، [۴۰] و نیز ظاهر شدنش برای دانیال علیه السلام تا به او دانش و فهم ببخشد، [۴۱] ظاهر شدن جبرئیل برای حضرت مریم(س) و بشارت دادن او به باردار شدن او حضرت عیسی علیه السلام را توسط روح القُدُس. [۴۲]
در پایان باید گفت گرچه کتاب مقدس مسیحیان، مانند قرآن در مورد صفات جبرئیل چیزی نگفته، ولی از صفات و اعمال و وظایفی که در مورد فرشتگان در این کتاب آمده می‌توان به دیدگاه کلی مسیحیت در مورد تمام فرشتگان از جمله جبرئیل علیه السلام نیز تا حدودی دست یافت: اوصافی؛ مانند: خادمان آسمانی خداوند، [۴۳] بال داشتن، [۴۴] عدم عصمت و داخل شدن آنها به دوزخ برای مؤاخذه، [۴۵] بی‌شمار بودن تعداد آنها، [۴۶] و ازدواج نداشتن. [۴۷] کارها و وظایفی؛ مانند: مراقبت و محافظت از انسان، [۴۸] خدمت‌گذاران و محافظان عیسی علیه السلام، [۴۹] آورنده شریعت برای دیگر پیامبران [۵۰] و واسطه نزول عذاب. [۵۱]
توسل به جبرئیل
در کتاب اصول کافی[۵۲] است که چون اندوه به تو روی آورد در آخر سجود مکرر بگو: « یا جبرئیل یا محمد یا جبرئیل یا محمد...اکفیانی ما انا فیه فانکما کافیان و احفظانی باذن الله فانکما حافظان» کفایت کنید شر آنچه من در آنم که کفایت کننده اید و حفظ کنید مرا باذن خدا که شما حفظ کننده اید.[۵۳]
مرگ جبرئیل
ماجرای مرگ جبرئیل در آخر دوران را امام صادق علیه السلام چنین بیان نموده‌اند: «چون خدا اهل زمین را بمیراند، درنگ کند به اندازه زمانی که خلق بودهاند و به اندازه آنچه آنها را میرانیده و چند برابرش سپس اهل آسمان اوّل را میراند سپس درنگ کند به مانند آنچه خلق را آفریده و مانند آنچه اهل زمین و اهل آسمان اوّل را میرانده و چند برابر آن، سپس اهل آسمان دوم را بمیراند و به همین ترتیب بیان کرده تا مرگ اهل آسمان هفتم و فرمود: پس از آن درنگ کند به مانند دوران خلقت و دوران مرگ اهل زمین و اهل هفت آسمان و چند برابر آن. سپس میکائیل را بمیراند، سپس درنگ کند به مانند زمان آفرینش و مانند همۀ اینها و چند برابر آن. سپس جبرائیل را بمیراند و پس از درنگ همۀ این مدّت و چند برابرش اسرافیل را بمیراند و پس از درنگ همۀ آن مدّت و چند برابر آن، عزرائیل را بمیراند...». [۵۴]
پانویس
- ↑ سوره بقره/آیه92
- ↑ نثر طوبی، ج1، ص 122
- ↑ فضل بن حسن طبرسى، مجمع البیان، ج1، ص324.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه 180.
- ↑ سوره بقره/97و98
- ↑ سوره تحریم/4
- ↑ سوره شوری/51
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القران، ج18، ص73 و 74.
- ↑ سوره بقره/97
- ↑ سوره بقره/87
- ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، ج12، ص346.
- ↑ سوره تحریم]]/4
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ج18، ص16.
- ↑ سوره شعراء/193
- ↑ انوار درخشان، ج12، ص84 و المیزان فی تفسیر القران، ج15، ص316.
- ↑ صحیفه سجادیه، دعای سوم.
- ↑ سوره نحل/102
- ↑ [36]. المیزان فی تفسیرالقران، ج12، ص346.
- ↑ سید عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج2، ص95.
- ↑ سوره تکویر/19-21
- ↑ الميزان في تفسير القرآن، ج20، ص218.
- ↑ سوره نجم/5–7
- ↑ التحریر والتنویر، ج27، ص102.
- ↑ زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج4، ص419.
- ↑ منهاج السنة النبویه ج۱ ص۶-۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سبحانی، الفکر الخالد فی بیان العقائد، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۲۶.
- ↑ سروش، «شبهه خان الامین»، ص۱۴۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سید مرتضی، الشافي في الإمامة، ج۳، ص۵.
- ↑ علق: ۱-۵.
- ↑ رجوع کنید به عاملی، ج۱، ص۲۳۳.
- ↑ رجوع کنید به ابن هشام، ج۱، ص۱۵۵-۱۵۷؛ ابن سعد، ج ۱، ص۱۹۴-۱۹۵؛ طبری، تاریخ، ج ۲، ص۲۹۸-۳۰۳؛ همو، جامع، ذیل علق؛ برای همین روایت با اندکی اختلاف رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۱، ص۳۱۲، ج ۶، ص۲۲۳؛ بخاری، ج ۱، ص۳، ج۴، ص۱۲۴، ج۶، ص۸۸.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به قُرطُبی، ج ۱، ص۱۱۵۱۱۶؛ ابن کثیر، ج ۳، ص۵ ۶، ۱۳؛ ابن حَجَر عَسقَلانی، ج ۸، ص۵۴۹-۵۵۴.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به ابوالفتوح رازی؛ فضل بن حسن طبرسی، ذیل آیات ابتدای سورة علق؛ ابن شهر آشوب، ج ۱، ص۴۲.
- ↑ رجوع کنید به عاملی، ج ۱، ص۲۲۰-۲۲۳؛ سبحانی، ج ۱، ص۱۸۸-۱۹۰؛ دوانی، ص۱۵۷-۲۰۶؛ شرف الدین، ص۴۲۱؛ معرفت، ج ۱، ص۸۰-۸۲.
- ↑ رجوع کنید به ابن شهر آشوب، ج ۱، ص۴۳؛ نهج البلاغة، خطبة ۱۹۲؛ بَحْرانی، ذیل علق؛ مجلسی، ج۱۷، ص۳۰۹-۳۱۰.
- ↑ البته تلقّیِ مسیحیت از حضرت عیسی بدین‌گونه از ابتدا بوده و یک روند تکاملی داشته است که در نهایت و مخصوصاً بر اساس اعتقاد نامه‌های «نیقیه» و «آتاناسیوس» در یک شورای کلیسایی منتهی به غالب گردیدن اعتقاد الوهیت حضرت عیسی در مسیحیت گشت. برای اطلاع از سیر تکاملی تلقی مسیحت از حضرت عیسی(ع) ر. ک: ادیب آل علی، سید محمد، مسیحیت، ص ۱۵ - ۱۸، قم، انتشارات مرکز مدریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- ↑ میشل، توماس، کلام مسیحی، ترجمه: توفیقی، حسین، ص ۲۸، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
- ↑ حتی در کتاب مقدس، عیسی را خدایی که فرشتگانی نیز دارد معرفی شده است؛ دوم تسالونیکیان، ۱: ۷؛ مکاشفه، ۲۲: ۱۶.
- ↑ لوقا، ۱: ۱۱ - ۲۰.
- ↑ دانیال، ۸: ۱۶ - ۲۶.
- ↑ دانیال، ۹: ۲۰ - ۲۷.
- ↑ لوقا، ۱: ۲۶ - ۳۷.
- ↑ ایوب، ۴: ۱۸؛ اول پادشاهان، ۲۲: ۱۹؛ دوم تواریخ، ۱۸: ۱۸؛ عبرانیان، ۱: ۱۴.
- ↑ دوم تواریخ، ۳: ۱۱؛ دوم تواریخ، ۵: ۷.
- ↑ ایوب، ۴: ۱۸ و ۱۵:۱۵؛ دوم پطرس، ۲:۴.
- ↑ ایوب، ۲۵:۳.
- ↑ متی، ۲۲: ۳۰؛ مرقس، ۱۲: ۲۵.
- ↑ مزامیر، ۹۱: ۱۱؛ خروج، ۲۳: ۲۰.
- ↑ مرقس، ۱: ۱۳؛ لوقا، ۴ : ۱۰.
- ↑ اعمال رسولان، ۷ : ۵۳؛ غلاطیان، ۳ : ۱۹.
- ↑ دوم سموئیل، ۲۴: ۱۶؛ اول تواریخ، ۲۱: ۱۲؛ دوم تواریخ، ۳۲: ۲۱؛ مکاشفه، ۱۲: ۷.
- ↑ حدیث نهم، باب 135، کتاب الدعا.
- ↑ نقل از نثر طوبی
- ↑ معجم احاديث الامام مهدي(ع)، ج1، ص366.