مقام ابراهیم
| نام | مقام ابراهیم |
|---|---|
| مکان | مسجدالحرام |
| در قرآن | آیه ۱۲۵ سوره بقره•آیه ۹۷ سوره آل عمران |
| وقایع مرتبط | طواف واجب در محدوده بین کعبه و مقام ابراهیم |
| بازسازی | تعمیر در زمان خلافت مهدی عباسی و متوکل عباسی |
مقام ابراهیم(ع) سنگی است در مسجدالحرام کنار کعبه که می‌گویند حضرت ابراهیم(ع) بر روی آن ایستاد و خانۀ کعبه را ساخت. همچنین گفته‌اند او روی این سنگ مردم را به حج فراخواند. به‌گفته تاریخ‌نگاران مسلمان سنگ به قدرت خدا نرم شد و جای دو پای حضرت ابراهیم(ع) در آن باقی ماند.
مقام ابراهیم هم‌اکنون در مقصوره‌ای طلایی‌رنگ در کنار کعبه قرار گرفته است و با شاذَروان کعبه یازده متر فاصله دارد.
قرآن از مقام ابراهیم به عنوان یکی از نشانه‌های روشن خدا یاد کرده و به مسلمانان سفارش کرده است که در این جایگاه نماز بخوانند. در روایات هم مقام ابراهیم سنگی بهشتی دانسته شده است.
در فقه اسلامی واجب است طواف واجب در محدوده بین کعبه و مقام ابراهیم انجام شود و نماز طواف پشت مقام ابراهیم خوانده شود. برپایه روایات دعاخواندن نزد مقام ابراهیم مستحب است.
تاریخچه مقام ابراهیم(ع)
بر اساس روایات، پس از اینکه خداوند به ابراهیم(ع) امر فرمود مردم را برای انجام حج فراخوانَد، ایشان بر روی این سنگ قرار گرفته و امر الهی را انجام داد و جای پای وی در سنگ ماند. [۱] در نقلی دیگر، اثر پاها به هنگام ساخت قسمت‌های بالای دیوار کعبه که ابراهیم (ع) بر روی این سنگ می‌ایستاد ایجاد شده است. [۲]
این سنگ در کنار حَجَرُ الْاَسوَد از سنگ‌های مقدس و بهشتی دانسته شده. [۳] حضرت ابراهیم(ع) و اسماعیل(ع) در حالی به نماز می‌ایستادند که این سنگ مابین آنها و کعبه قرار می‌گرفت. رسول خدا(ص) نیز در مکه به همین کیفیت نماز می‌خواندند. [۴]
بر اساس منابع تاریخی، تا زمان خلیفه دوم این سنگ بر روی زمین قرار داشت. در زمان وی جاری شدن سیلی که «اُمِّ اَشهَل» نام گرفت این سنگ را تا مسافت زیادی جابجا کرد و خلیفه برای سنگ، پایه‌ای در جای قبلی خود ساخت. [۵] در قرن دوم هجری سنگ مقام که از چندجا شکسته شده بود را با نقره به هم متصل نموده و روکشی از طلا برای آن قرار دادند. بعدها برای حفاظت بیشتر، گنبدی با چهار پنجره از آهن بر روی آن ساختند.
تا سال ۱۳۴۶ شمسی ساختمانی چوبی به ابعاد ۳ در ۶ متر بر روی مقام وجود داشت که برای طواف‌کنندگان ایجاد زحمت می‌کرد. دولت سعودی تصمیم داشت مقام را به نزدیکی باب بنی شیبه منتقل کند اما به دلیل مخالفت عمومی عالمان مسلمان، جای مقام ابراهیم تغییر نکرد و استوانه فلزی طلایی رنگی بر روی آن قرار گرفت. [۶] از شیشه‌های اطراف این استوانه می‌توان سنگ مقام و جای پاها که هم اکنون با نقره پوشانده شده را مشاهده کرد. [۷] مقام ابراهیم حدود ۱۳ متر از کعبه فاصله دارد.
جهت جغرافیایی ایران به سمت قبله نیز به گونه‌ای است که نمازگزاران رو به مقامْ نماز می‌خوانند. [۸]
مقام ابراهیم، سنگی در مسجدالحرام
«مقام ابراهیم» نام سنگی است که در مسجدالحرام کنار کعبه قرار گرفته است. [۹] این سنگ هم‌اکنون در مقصوره‌ای طلایی‌رنگ جای گرفته است. [۱۰]
درخصوص علت نام‌گذاری این سنگ به مقام ابراهیم دیدگاه‌های متفاوتی هست: برخی علتش را آن دانسته‌اند که حضرت ابراهیم(ع) هنگام ساخت کعبه بر آن می‌ایستاد و دیوارهای کعبه را بالا می‌برد. [۱۱] گروهی گفته‌اند هنگامی که ساختن خانه کعبه توسط ابراهیم(ع) پایان یافت، جبرئیل فرود آمد و مناسک حج را به او آموخت، آنگاه ابراهیم روی این سنگ رفت و گفت: ای مردم، پروردگارتان را پاسخ گویید. [۱۲]
کسانی هم علت نام‌گذاری را آن دانسته‌اند که زمانی که ابراهیم برای دیدار فرزندش اسماعیل آمد و او را نیافت، همسر اسماعیل به‌عنوان ادای احترام، از ابراهیم خواست اجازه دهد تا سر او را بشوید. او نیز اجازه داد و در حالی که سوار بر مرکب بود، همسر اسماعیل این سنگ را زیر پای او قرار داد و سر او را شست. [۱۳]
مقام ابراهیم در قرآن
در دو آیه از قرآن کریم به مقام ابراهیم اشاره شده است و آن را از نشانه‌های آشکار خداوند بر روی زمین دانسته و مسلمانان را دعوت به نماز در این جایگاه می‌کند:
وَاتَّخِذُوا مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلًّی [۱۴] (و از مقام ابراهیم، نمازگاهی برای خود اختیار کنید.) فِیهِ آیاتٌ بَینَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِیمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً [۱۵] (در آن (مکه)، نشانه‌هایی روشن است [از جمله] مقام ابراهیم است؛ و هر که وارد آن شود در امان است.)
نماز طواف
قبله قرار دادن مقام، از زمان ابراهیم و اسماعیل تا زمان پیامبر(ص) سابقه دارد [۱۶] و قرآن نیز مسلمانان را دعوت به نماز در این جایگاه می‌کند. [۱۷]
بر اساس فقه شیعه، نماز طواف واجب (طواف زیارت و طواف نساء) پشت مقام ابراهیم و در نزدیکی آن خوانده می‌شود. [۱۸] در مورد کسانی که به دلیل عذری در طبقه دوم مسجد الحرام طواف می‌کنند ولی می‌توانند نماز را در صحن مسجد و پشت مقام ابراهیم بخوانند اختلاف فتوا وجود دارد. [۱۹] نماز طواف مستحبی را هرکجای مسجدالحرام می‌توان به جای آورد.
آیا جای پای حضرت ابراهیم(ع) حقیقی و معتبراست
خداوند در آیه 97 سوره آل عمران درباره کعبه و مسجدالحرام مى‌فرماید: در آن نشانه‌هاى روشن از جمله مقام ابراهیم است. و هر کس داخل آن (خانه خدا) شود در امان خواهد بود. حضرت امیرالمؤمنین على(ع) در خطبه 192 نهج البلاغه به بعضى از این نشانه اشاراتى دارند از جمله اینکه: (آیا مشاهده نمى کنید که همانا خداوند انسان هاى پیشین از آدم تا آیندگان این جهان را با سنگ هایى در مکه آزمایش کرد که نه زیان مى رسانند و نه نفعى دارند... این سنگ ها را خانه محترم خود قرار داده و آنرا عامل پایدارى مردم گردانید.
سپس آدم(ع) و فرزندانش را فرمان داد که به سوى کعبه برگردند و آن را اجتماع و سرمنزل مقصود و بار اندازشان گردانند تا مردم با عشق قلب ها به سرعت از میان فلات و دشت هاى دور و از درون شهرها، روستاها، دره هاى عمیق و جزایر از هم پراکنده دریاها به مکه روى آورند شانه هاى خود را بجنبانند و گرداگرد کعبه لااله الاالله بر زبان جارى سازند و در اطراف خانه طواف کنند و با موهاى آشفته و با بدن هاى پر گرد و غبار در حرکت باشند. لباس هاى خود را که نشانه شخصیت هر فرد است در آورند و با اصلاح نکردن موهاى سر قیافه خود را تغییر دهند که آزمونى بزرگ و امتحانى سخت و آزمایشى آشکار است براى پاکسازى و خالص شدن که خداوند آن را سبب رحمت و رسیدن به بهشت قرار داد.) مقام ابراهیم جاى پاى حضرت ابراهیم است محلى که براى بناى خانه کعبه آن حضرت ایستاده و سنگ بنیان توحید را بنا نهاده است.
«فیه آیات بینات»، ضمیر «ها» در «فیه» به بیت برمى گردد، یعنى در بیت الحرام دلالت هاى واضح و روشنى وجود دارد. و مفسرین درباره آیات بینات مى گویند: منظور از آیات، مقام ابراهیم، حجرالاسود، ارکان بیت، امن بودن آن، حج کردن و ازدحام مردم در آنجاست و...» [۲۰] و در اصول کافى و تفسیر عیاشی آمده است، از حضرت صادق(ع) درباره آیات بینات سؤال شد، فرمود مقام ابراهیم، حجرالاسود، و حجر اسماعیل مى باشد. [۲۱]
مقام ابراهیم، اثر قدم هاى حضرت ابراهیم(ع) در سنگى است که هنگام بالا بردن و ساختن دیوار کعبه روى آن ایستاده است که معجزه و آیه و نشانه است. هر چند گودى حدود ده سانتى مترى امروزى نتیجه دست مالیدن به جهت تبرک به آن سنگ پیدا شده است.
خلاصه اینکه از میان این نشانه‌هاى روشن بیت، مقام ابراهیم است و آن محلى است که؛
- در آن ابراهیم(ع) ایستاد به خاطر بناى کعبه
- به خاطر انجام مراسم حج،
- براى دعوت عمومى مردم براى انجام مراسم دیگر.[۲۲]
درباره مقام ابراهیم، جای اصلی آن و تغییری که در آن داده شده چند قول هست. این اقوال را می توان به این صورت خلاصه کرد:
قول اول
جای اصلی مقام ابراهیم(ع) کنار دیوار کعبه بود. اهل جاهلیت آن را به جای کنونی منتقل کردند. پیامبر اسلام دوباره آن را به کنار دیوار منتقل کرد و عمر بن خطاب، آن را دوباره به جای کنونی منتقل کرد. این قول، از روایات شیعه به دست می‌آید. در کتاب «الکعبه والحج فی العصور المختلفه»، ابوالقاسم زین‌العابدین، ص 171، به این قول اشاره کرده و آورده است: یکی از اقوال این است که حضرت ابراهیم(ع) مقام ابراهیم را به کعبه چسبانده بود و عمر بن خطاب از آنجا به جای کنونی منتقل کرده است.
قول دوم
جای اصلی مقام ابراهیم، جای کنونی بود، در جاهلیت از ترس سیل آن را به دیوار چسباندند و در عهد پیامبر و ابوبکر به این صورت مانده بود ولی عمر بن خطاب آن را به جای کنونی که جای اصلی آن بود، منتقل کرد. ابوالقاسم زین‌العابدین به این هم اشاره کرده است.
قول سوم
جای اصلی مقام ابراهیم همین جای فعلی بود، در جاهلیت، در عهد پیامبر، در عهد ابی‌بکر و در عهد عمر هم در همین جا بود. سیل آمد و مقام را برد و مردم مقام را روبروی در کعبه گذاشتند و عمر بن خطاب به جای اصلی برگردانید. ابوالقاسم زین‌العابدین این قول را هم آورده است.
قول چهارم
سیل ام نهشل مقام ابراهیم را برد. مردم مقام را به دیوار کعبه چسباندند و عمر آن را به جای اصلی که همین جای کنونی است برگردانید.
قول پنجم
مقام ابراهیم، بین در کعبه و مصلای آدم بود. پیامبر آن را به جای کنونی منتقل کرد. در ایام حکومت عمر بن خطاب سیل آن را برد. مردم آن را به دیوار کعبه چسباندند و عمر آن را به جایی که پیامبر در نظر گرفته بود آورد.
قول ششم
ابوالقاسم قول دیگری به این صورت آورده است که مقام ابراهیم را حضرت ابراهیم به دیوار چسبانده بود و پیامبر اسلام به جای کنونی تغییر داد[۲۳] صاحب جواهر هم روایتی از پسران غبسه و عرویه آورده که طبق آن کسی که مقام ابراهیم را در جای کنونی قرار داده، خود پیامبر اسلام است [۲۴] این قول ها جز قول اول، همه از روایات اهل سنت به دست می‌آید. امام باقر(ع) یا امام صادق(ع) فرمود: در عصر رسول خدا مردم به دور کعبه و مقام ابراهیم طواف می‌کردند ولی شما الان بین مقام ابراهیم و کعبه طواف می‌کنید. امام اضافه کرد: «حد طواف در آن زمان و در این زمان یکی است و این حد عبارت است از جایی که مقام ابراهیم الان در آن است تا کعبه».
پانویس
- ↑ صدوق، علل الشرایع، مکتبة الداوری، ص۴۲۳
- ↑ ازرقی، اخبار مکه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۵۹؛ نیشابوری، تفسیر غرائب القرآن، ج۱، ص۳۹۵
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۲۰۳؛ ازرقی، اخبار مکه، دارالثقافه، ۱۴۰۳ ق.، ج۲، ص۲۹
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۲۰۳؛ ازرقی، اخبار مکه، دارالثقافه، ۱۴۰۳ق.، ج۲، ص۲۹
- ↑ اخبار مکه، ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی، تهران، چاپ و نشر بنیاد مستضعفان، ۱۳۶۸ه. ش. ج۲، ص۳۲۷
- ↑ التاریخ القویم، ج۴، ص۵۲
- ↑ سائد بکداش، فضل الحجرالاسود و مقام ابراهیم، صص۱۰۵-۱۰۴
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۱۰۰
- ↑ مجمع البیان، ج١، ص٢٠٣؛ تفسیر طبری، ج٢، ص۵۳٧؛ تفسیر فخر رازی، ج۴، ص۵۲؛ الاساس فی التفسیر، ج١، ص۲۶۸
- ↑ فضل الحجرالاسود و مقام ابراهیم، ص۱۰۴و۱۰۵
- ↑ ازرقی، اخبار مکه، ج٢، ص٣٢؛ صحیح بخاری، کتاب الانبیاء، ج۶، ص٣٩٨
- ↑ صحیح بخاری، ج۶، ص٣٩٨
- ↑ سیره حلبی، ج١، ص۱۵۷؛ تفسیر قرطبی، ج٢، ص۱۶۹
- ↑ آیه ۱۲۵ سوره بقره
- ↑ آیه ۹۷ سوره آل عمران
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۲۰۳
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۲۵
- ↑ مناسک حج، م۷۹۶
- ↑ مناسک حج، م۲/۸۰۰
- ↑ مجمع البیان، طبرسى، ج 2 از مجلد 1، ص 798 و المیزان، علامه طباطبائى، ج 3، ص 389
- ↑ مجمع البیان، طبرسى، ج 2 از مجلد 1، ص 798 و المیزان، علامه طباطبائى، ج 3، ص 389
- ↑ تفسیر نمونه، ج3، ص15، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص99
- ↑ الکعبه والحج فی العصور المختلفه، ص 171
- ↑ جواهر، ج 19، ص 296