انقلاب اسلامی ایران و فرانسه (مقاله)

صدای انقلاب از پاریس

مقالهٔ حاضر به اثر راه و کلام امام خمینی (ره) در پاریس می‌پردازد. پرواضح است هجرت امام خمینی به پاریس که با اعمال فشار رژیم پهلوی بر رژیم بعثی در سال 57 شمسی صورت گرفت بر خلاف تصور دولت وقت پهلوی، روند پیروزی انقلاب را شتابان کرد. بر اثر این رویداد، نهضت انقلاب ایران جهانی شد و ارتباط امام با ایران، برخلاف تصور رژیم، به آسان‌ترین روش ممکن، عملی گردید. از آن پس بود که امواج انقلاب در درون ایران نیز غیر قابل مهار گردید و امام ‌خمینی موفق شد کاری را که در طول چهارده ‌سال زمینهٔ انجام آن فراهم نشده بود، در مدت چهار ماه انجام دهد و رژیم پهلوی با سرعتی غیر قابل باور و پیش‌بینی، سقوط کند.

جهانی شدن پیام انقلاب با حضور امام در پاریس

در مدت اقامت 4 ماهه امام خمینی (ره) در پاریس، نوفل لوشاتو مهم‎ترین مرکز خبری جهان بود و مصاحبه‎های متعدد و دیدارهای مختلف امام، دیدگاه‌های ایشان را در زمینهٔ حکومت اسلام و هدف‌های آتی نهضت برای جهانیان بازگو می‌کرد. به این ترتیب جمع بیشتری از مردم جهان با اندیشه و قیام ایشان آشنا شدند و از همین جا بود که بحرانی‎ترین دوران نهضت را در ایران رهبری کرد. رژیم پهلوی گمان می‌کرد دورتر شدن محل تبعید سید روح الله موسوی خمینی از ایران باعث تضعیف نهضت خواهد شد و بر همین‌ اساس دیپلماسی منطقه‌ای خود را بر عدم پذیرش امام از سوی کشورهای منطقه قرار داده بود، اما نتیجه کار طور دیگری رقم خورد. شرایط قانونی و عرفی فرانسه به رهبران و نخبگان سیاسی امکان می‌داد به نشر آزادانه افکار خود بپردازند و انقلابیون مخالف رژیم پهلوی از این شرایط به‌خوبی استفاده کردند و حول محور حضرت امام، به گسترش و انتشار ایده‌های نهضت و انجام مقدمات تشکیل شورای انقلاب پرداختند. امام استراتژی و اهداف انقلاب را از فرانسه به مردم ایران و جهان ابلاغ می‌کرد و سرانجام بر اثر فرصت‌های به‌دست‌ آمده در فرانسه، سرنگونی رژیم شاه به ‌گونه‌ای باور نکردنی تسریع ‌گردید.

موفقیت چشمگیر امام

رفتن امام خمینی(ره) به پاریس در اوایل اکتبر 1978 میلادی، ایشان را در کانون شبکه‌های رسانه‌ای جهانی قرار داد، و ظاهراً تصمیم گرفته شد از رسانه‌های خارجی به شکلی فعالانه تر استفاده شود. خمینی کبیر(ره) در عرض دو ماه نخست تبعیدشان در پاریس، مصاحبه‌هایی با دست کم خبرگزاری‌های فرانسه و «آسوشیتدپرس» ایستگاه‌های رادیو تلویزیونی از کشورهای فرانسه، آلمان، اتریش، لوکزامبورگ، سوئد و یونان، خبرنگاران از جمله «مایک والاس» از «سی بی اس»؛ و روزنامه‌های المستقبل و گاردین انجام دادند. مجموعه پیام‌ها، سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های ایشان فقط در این دو ماه نخست، بالغ بر 458 صفحه فارسی است.
تحلیل‌ها و طرح‌های امام نه تنها معروفیتی بین‌المللی برای ایشان به ارمغان آورد؛ البته پیشینه و گذشته ایشان نیز در شکل‌گیری این وجهه نقش مهمی‌داشت. تصاویری که زهد و پارسایی ایشان را نشان می‌داد و گزارش‌هایی مبنی بر اینکه ناهار ایشان یک غذای ساده ایرانی است، روی فرش ایرانی می‌نشینند و ملاقات کنندگان را روی زمین می‌نشانند و به آنها چای تعارف می‌کنند، با شکوه و جلال تخت طاووس در تقابل آشکار قرار داشت. امام خمینی(ره) غیر معمول‌ترین "ستاره" رسانه‌ای بود.

جهانی‌کردن نهضت اسلامی

مصاحبه‌های گوناگون با خبرگزاری‌ها و مطبوعات بین‌المللی، درج متن سخنرانی‌ها و اخبار نهضت در مطبوعات و نیز پخش این مطالب از شبکه‌های تلویزیونی فرانسه و سایر کشورهای غربی، موقعیت استثنایی و کم‌نظیری را برای تبیین و تبلیغ اهداف و استراتژی نهضت اسلامی ایران و جهانی‌کردن آن و همچنین افشای ماهیت غیرمردمی حکومت پهلوی و شخصیت خودمحور «محمدرضا پهلوی» پدید آورد. امام‌ خمینی(ره)در مدت توقف چهار ماهه در پاریس، در مقایسه با اقامت چهارده ‌ساله عراق، به موفقیت‌های بیشتری دست یافت.
از این ‌رو «باری روبین» معتقد است اخراج امام‌ از عراق را باید یکی از بزرگ‌ترین اشتباهات دولت «شریف امامی» به حساب آورد: «شریف ‌امامی گمان می‌کرد که اگر آیت‌‌الله خمینی از کشور همسایه ایران (عراق) به نقطه دورتری برود، امکان تماس او با گروه‌های مخالف در داخل کمتر خواهد شد؛ به ‌همین‌ دلیل با اقامت او در کویت هم موافقت نشد. آیت‌‌الله خمینی به پاریس رفت و برخلاف تصور شریف‌ امامی با دسترسی به وسایل ارتباط ‌جمعی جهان و امکان برقراری تماس مستقیم تلفنی با تهران، امکانات وسیع‌تری برای انعکاس نظرات خود در جهان و تماس با طرفداران خود در ایران به‌دست آورد. آیت‌الله خمینی ناگهان به یک چهره خبرساز بین‌المللی تبدیل شد و طرفداران او در ایران نه فقط به ‌وسیله تلفن و رابطینی که مرتبا بین تهران و پاریس در حرکت بودند، بلکه به ‌وسیله رادیوها و مطبوعات و خبرگزاری‌های بین‌المللی از نظریات و دستورالعمل‌های روزانه او آگاه شدند».

روی فرش نشستن خبرنگاران

با سفر به پاریس امام به ناگاه در کانون توجه رسانه‌های جهان قرار گرفت؛ زیرا امکان دسترسی به ایشان بسیار بیشتر شد. بسیاری از سرشناس‌ترین خبرنگاران جهان از شبکه‌های خبری به این روستا که پیش از آن در سکوت و آرامش بود، سفر کردند تا در کنار این رهبر انقلابی جدید و استثنایی بر روی فرش بنشینند و با ایشان مصاحبه کنند. تجهیزات پیشرفته مخابرات بین‌المللی فرانسه نیز فرآیند انتشار نوارها را آسان کرد. در خانه استیجاری امام خمینی(ره) دو دستگاه ضبط صوت، بی وقفه، سخنرانی‌ها و اطلاعیه‌های ایشان را ضبط و برای ارسال یا انتقال به ایران تکثیر می‌کرد. امام حاضر نبود پشت تلفن صحبت کند؛ از این رو ابتدا صدای سخنرانی‌های ایشان را ضبط و بعد نوار آن را از پشت تلفن پخش می‌کردند تا همزمان در تهران ضبط شود. در تهران پیروان ایشان در استودیوهای موقتی با چندین دستگاه ضبط صوت، شبانه روز کار می‌کردند تا متن این سخنرانی‌ها را منتشر کنند. نوار فروشی‌های تهران به هر مشتری که چند نوار موسیقی می‌خرید یک نوار مذهبی هم می‌دادند. نتایج یک تحقیق (افلاطونی، 1978) نشان داد که فروش نوارهای موسیقی از سال 1977 که نوارهای مذهبی و سیاسی از جمله سرودهای انقلابی در دسترس قرار گرفت، کاهش یافت.

علاوه بر استفاده از وسایل ارتباط جمعی و تماس‌های تلفنی، ارتباطات عادی افراد، ملاقات‌ها و مذاکره‌ها نیز بدون کنترل و مانع انجام می‌گرفت. اقامت در پاریس به مبارزان و امام‌خمینی(ره) امکان می‌داد به‌راحتی با هم دیدار کنند و در امور نهضت و مبارزه به‌ طور مستقیم و از نزدیک به مشورت و گفت‌وگو بپردازند. «مهدی بازرگان» در این مورد می‌گوید: «مهاجرت امام‌خمینی به پاریس راه‌گشای موثری برای ملاقات‌ها و مذاکرات و اقدامات گردید. چه با ایرانی‌های مقیم و مسافرین از ایران و چه با دنیای خارج، حتی بهتر و راحت‌تر از آنکه اگر به ایران می‌آمدند، توجهات و افکار از هر سوی به سوی ایشان و به سود پدیده‌ای که بعداً نامش انقلاب اسلامی ایران گذارده شد، جلب گردید».

نقش «رسانه کوچک» درشکل‌گیری انقلاب

شبکهٔ گسترده مخالفان سنتی (رژیم پهلوی) با استفادهٔ بسیار مبتکرانهٔ رسانه‌های ارتباطی مدرن و فناوری‌های مخابراتی توسعه یافت تا موفق‌ترین نمونهٔ بسیج رسانه‌های جایگزین بدیل در انقلاب که تا آن روز در جهان نظیر نداشت، شکل بگیرد. آنچه موفقیت را بیشتر کرد، کنش متقابل و پیچیده میان رسانه‌های سنتی و مدرن، مذهبی و سکولار و شفاهی و چاپی بود، نه صرفاً اینکه رسانه‌های کوچک، کارکردهای متهورانه جدید پیدا کردند. دو نوع «رسانه کوچک» در جنبش ایرانی‌ها به کار گرفته شد: نخست، نوارهای کاست که همچون منبر الکترونیک عمل کردند و دوم بیانیه‌های فتوکپی شده که به اعلامیه معروف بودند.

پیشبرد اهداف انقلاب

در زمان اقامت چهار ماهه امام در پاریس، برخی شخصیت‌های سیاسی و مذهبی ایرانی و نیز نمایندگان سیاسی و شخصیت‌های خارجی با ایشان دیدار و گفت‌وگو کردند. محور مذاکراتی که با شخصیت‌های مبارز صورت می‌گرفت، بر مبنای مشورت برای پیشبرد اهداف انقلاب بود اما شخصیت‌های خارجی اغلب برای اطلاع دقیق از مواضع و دیدگاه‌های امام، به دیدار ایشان می‌رفتند و این مسئله به ‌نوبه ‌خود باعث می‌شد دیدگاه‌ها و مواضع امام در خصوص مبارزه علیه حکومت پهلوی، هرچه ‌بیشتر منتشر گردد؛ چنانکه مبارزات انقلابی مردم ایران انعکاسی جهانی پیدا کرد. در پائیز 1978 که حوادث، خشونت بارتر و اوضاع بحرانی تر شد، ایران روی جلد مجله‌ها خبری را تسخیر کرد؛ این مجله‌ها با چاپ عکس‌هایی از امام، حوادث خشونت بار در دانشگاه تهران و به آتش کشیده شدن عکس شاه و بحرانی شدن اوضاع این کشور را توصیف می‌کردند. این مجله‌ها در ایران دست به دست می‌شد، و حتی آنهایی که از گزارش‌های انگلیسی سردرنمی‌آوردند، کاملاً در می‌یافتند که حوادثی مهم و بین‌المللی در شرف وقوع است. این معروفیت، احساس غرور میان مردم به وجود آورد و آنها را مطمئن کرد که تاریخ را رقم خواهند زد.

شکل‌گیری شورای انقلاب در پاریس

شورای انقلاب به دستور امام ‌خمینی، هنگام اقامت ایشان در پاریس شکل گرفت. شهید مطهری به دستور امام با افراد مورد نظر جهت تشکیل شورا، در منزل خود در تهران مصاحبه کرد و از آنها برای عضویت و فعالیت در این شورا دعوت به عمل آورد. زمان تشکیل و اعضای شورا، هیچ‌گاه به‌طوررسمی از سوی موسسان آن اعلام نشد. با این‌ همه، قریب به یقین می‌توان گفت شورا در اواخر آبان و یا اوایل آذر 1357 شمسی شکل گرفت و در نیمه دوم آذر رسمیت یافت. هدف از تشکیل شورا، رهبری انقلاب و تدبیر امور آن در داخل و خارج کشور بود که البته شاخه خارج از کشور، با پیروزی انقلاب فرصت شکل‌گیری نیافت. جلسات شورا به‌ صورت ‌مخفی در محله‌های مختلف تشکیل می‌شد و ضمن تماس با امام ‌خمینی در پاریس، امور مربوط به روند انقلاب و هماهنگی برای حل‌ و فصل مسائل را مورد بحث و بررسی قرار می‌داد. تصمیمات شورا، پس از کسب تکلیف از حضرت امام‌ اجرا می‌شدند.

فرجام سخن

هجرت امام خمینی به پاریس که با اعمال فشار رژیم پهلوی بر رژیم بعثی در سال 57 شمسی صورت گرفت بر خلاف تصور دولت وقت پهلوی، روند پیروزی انقلاب را شتابان کرد. بر اثر این رویداد، نهضت انقلاب ایران جهانی شد و ارتباط امام با ایران، برخلاف تصور رژیم، به آسان‌ترین روش ممکن، عملی گردید. از آن پس بود که امواج انقلاب در درون ایران نیز غیر قابل مهار گردید و امام ‌خمینی موفق شد کاری را که در طول چهارده ‌سال زمینهٔ انجام آن فراهم نشده بود، در مدت چهار ماه انجام دهد و رژیم پهلوی با سرعتی غیر قابل باور و پیش‌بینی، سقوط کند. امام همچنانکه در نجف فرصت یافته بود نظریه ولایت فقیه را در سلسله درس‌های خود تبیین کند در پاریس در قالب مصاحبه و سخنرانی فرصت یافت ابعاد دیگری از طرح نظام جمهوری اسلامی را که شکل کلی آن با مشورت با بزرگانی مثل شهید مطهری و شهید بهشتی تعیین شد، مشخص سازد. وقتی از امام دربارهٔ شکل حکومت آینده ایران پرسیده می‌شود در جواب ابراز می‌کند: که جمهوری به همان معنایی که همه جا جمهوری است؛ لکن این جمهوری بر یک قانون اساسی متکی است که قانون اسلام باشد. اینکه ما جمهوری اسلامی می‌گوییم برای این است که هنوز شرایط منتخب و هم احکامی که در ایران جاری می‌شود اینها بر اسلام متکی است؛ لکن انتخاب با ملت است.

پرواضح است که هجرت امام به پاریس به جهانی شدن انقلاب اسلامی کمک شایانی کرد. ملاقات شخصیت‌های مختلف جهان اسلام در محیط به‌نسبت آزاد پاریس این امکان را فراهم کرد که شناخت بهتری از طرح انقلاب اسلامی در مقایسه با دیگر جنبش‌های فعال و یا به رکود رفته جهان اسلام صورت گیرد. ملاقات امام با شخصیت‌ها و چهره‌های غربی نیز در ایجاد یاس نسبت به عمر رژیم پهلوی و نیز کاستن از شدت مخالفت اولیه غربی‌ها با انقلاب اسلامی موثر بود. رسانه‌های غربی خواسته یا ناخواسته پیام انقلاب و امام را به جهانیان منتقل کردند. در اثر حضور امام در «نوفل لوشاتو» پاریس با توجه به اینکه فرانسه برای ایرانیان روادید را لغو کرده بود؛ ارتباط‌گیری با امام برای انقلابیون سهل‌تر و آسان‌تر شد. می‌توان گفت حمایت‌ها و تجمعات دانشجویان ایرانی مقیم اروپا به جز اینکه در ایجاد اتحاد و وحدت میان آنان در مقابله با رژیم موثر بود؛ در افزایش صبغه مذهبی این جریانات نیز موثر بود. بخش مهمی از دانشجویان ایرانی مقیم اروپا و آمریکا با این ارتباط‌ها و ملاقات‌ها با پیوند با انقلاب بخشی از نخبگان آینده جمهوری اسلامی را شکل دادند. ابزارهای رسانه‌ای کوچکی مانند: نوار و اعلامیه به سهولت در پاریس ضبط و به تهران مخابره می‌شد تا رسانه انقلابی بزرگ باشند. نکته قابل توجه دیگر که در تاریخ روحانیت شیعه کم‌نظیر است اینکه امام بهره‌گیری از فضای فرانسه برای پیشبرد انقلاب را در منافات با روحیهٔ استقلال خواهی و نفی تفکر و سلطهٔ غربی نمی‌دانستند و هوشمندانه از فضای بازتر غرب برای پیشبرد انقلاب استفاده کردند.