سوره آل عمران

نام	سوره آل عمران
شماره سوره	۳
جزء	۳ و ۴
ترتیب نزول	۸۹
مکی/مدنی	مدنی
تعداد آیات	۲۰۰
تعداد کلمات	۳۵۰۸
تعداد حروف	۱۴۹۸۴

سوره آل عمران که ۲۰۰ آیه دارد و در سال سوم هجرت در مدینه نازل شده است از توحید و مقاومت در برابر دشمنان و مردم شناسى و در رابطه با جنگ بدر و احد و زندگى مسلمین در آن فراز و نشیب‌ها، سخن می‌‏گوید. در بخشى هم ولادت حضرت مریم و حضرت عیسى و نصارى و مجادله با اهل کتاب مطرح است و از شیوه‏‌هاى عمل مخالفان و مخالفت‏‌هاى یهودیان هم سخن به میان آمده است و در کل بشارتى براى اصحاب پیامبر است.

مفهوم کلی سوره

سیرى در زندگى مریم و عیسى؛ مبارزه‌اى منطقى با یهود و مسیحیت؛ حقایقى در مورد جهان و عوامل انحراف از حق؛ عبرت آموزى از شکست ها و پیروزى ها.

اسامی دیگر سوره

آل عمران، زهراء، طیبة، کنز، امان، مجادله، استغفار، معینه.

علت نام‌گذاری

• «سوره آل عمران»؛ منظور از عمران در این سوره پدر حضرت مریم(س) می‌باشد زیرا که در این سوره از آیه سی و پنج تا پنجاه‌ و پنج در مورد قصه حضرت مریم(س) و حضرت عیسی (ع) صحبت شده است و اسمی از حضرت موسی(ع) نیامده است.
• «سوره زهراء»؛ سوره آل عمران به همراه سوره بقره زهراوین نام‌گذاری شده‌اند یعنی دو سوره نورانی.
• «سوره طیبه»؛ سعید بن منصور در سنن خود از ابوعطاف نقل کرده است که اسم این سوره طیبه است. تفسیر القاسمی علت این نام‌گذاری را به خاطر اینکه برخی اوصاف افراد پاکیزه را در آیه‌ای آورده است عنوان کرده است. الصَّابِرینَ وَ الصَّادِقینَ وَ الْقانِتینَ وَ الْمُنْفِقینَ وَ الْمُسْتَغْفِرینَ بِالْأَسْحارِ.
• «سوره کنز»؛ به خاطر حدیثی از ابن‌مسعود که سوره آل عمران را گنج نامیده است. «نعم کنز الصعلوک سورة آل عمران یقوم بها فی آخر اللیل». یا به خاطر دربرداشتن اسرار عیسویه.
• «سوره امان»؛ به خاطر اینکه هر کسی به آنچه که در سوره آل عمران است تمسک بجوید از اشتباه در موردش ایمن می‌ماند.
• «سوره مجادله»؛ به خاطر نزول بیش از هشتاد آیه از سوره آل عمران در مورد مجادله پیامبر(ص) با نصارای نجران.
• «سوره استغفار»؛ به خاطر آیۀ هفده سوره آل عمران که می‌فرماید: وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحار.
• «سوره معینه»؛ این اسم را ابو‌حیان در تفسیرش آورده است اما علت خاصی برایش ذکر نشده است.

اهداف و آموزه‌ها

مهمترین اهداف سوره آل عمران عبارتند از:

• بیان حقیقت دربارۀ جهان بزرگ؛
• بیان عوامل انحراف مردم از معرفت حق و عمل به آن؛
• بیان گویایى از زندگى مریم و تولد عیسى(ع) و برخى پیامبران دیگر؛
• مبارزۀ منطقى با یهودیان، مسیحیان و مشرکان؛
• بیان آموزه هاى تربیتى پیروزى و شکست در جنگ بدر و احد.

محتوا و موضوعات

محورهاى اصلى بحث‌هاى سوره آل عمران، موارد زیر است:

• بخش مهمى از آن از توحید و صفات خداوند و معاد و معارف اسلامى بحث مى‌کند؛
• بخش دیگرى پیرامون جهاد و دستورات مهم و ظریفى در این زمینه و همچنین درس‌هاى عبرتى که در دو غزوه مهم اسلامى (بدر و احد) بود سخن مى‌گوید، و همچنین شرح امدادهاى الهى نسبت به مؤمنان و حیات جاویدان شهیدان راه خدا؛
• در قسمتى از این سوره، به یک سلسله احکام اسلامى در زمینه لزوم وحدت صفوف مسلمین و خانه کعبه و فریضه حج و امر به معروف و نهى از منکر و تولى و تبرى (دوستى با دوستان حق و دشمنى با دشمنان حق) و مساله امانت، و انفاق در راه خدا و ترک دروغ و مقاومت و پایمردى در مقابل دشمن و صبر و شکیبایى در مقابل مشکلات و آزمایشهاى مختلف الهى و ذکر خداوند در هر حال، اشارات پر معنایى شده است؛
• براى تکمیل این بحث‌ها، بخشى از تاریخ انبیاء از جمله: آدم و نوح و ابراهیم و موسى و عیسى و سایر انبیاء علیهم‌السلام و داستان مریم علیهاالسلام و مقامات این زن بزرگ و توطئه‌هاى پیروان متمرد حضرت موسى و عیسی علیهماالسلام در برابر اسلام نیز ذکر شده است.
• مطالب سوره آل عمران چنان به هم مربوط و هماهنگ است که گویى همۀ آنها یک جا نازل شده است.

فضائل، خواص و ثواب قرائت

امان برای گذشتن از پل دوزخ

ابی بن‌کعب از رسول‌اکرم(ص) نقل کرده است که فرمود: «هر کس سوره آل عمران را بخواند خداوند به هر آیه اى امانى براى گذشت از پل دوزخ به او عطا میکند».

درود فرشتگان

ابن‌عباس می‌گوید: پیامبر(ص) فرمود: «هر که سوره آل عمران را در روز جمعه بخواند تا وقتى که خورشید غروب کند خدا و فرشتگان براى او درود مى فرستند».

نور و سایه در قیامت

بریده می‌گوید: نبى اکرم(ص) فرمود: «سوره بقره و سوره آل عمران را یاد بگیرید زیرا آنها دو نور هستند و در روز قیامت براى کسى که آنها را بداند مانند دو ابر یا دو پرده یا دو صف از پرندگان بر او سایه مى‌اندازند».

تاثیر در باروری

در روایتی پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند اگر سوره آل عمران به زعفران نوشته شود و زنى که حمل بر نمی‌دارد با خود همراه کند به اذن خداوند حامله گردد و اگر آنرا بر درخت یا نخلى ببندند میوه آن درخت بسیار شود و اگر شخصى که معیشت او به سختى می‌گذرد با زعفران بنویسد و همراه خود کند خداوند او را گشایشى دهد و روزى او را برساند.

محل و زمان نزول

سوره آل عمران در مدینه بر پیامبر اسلام(ص) نازل شده است. از آن جا که سوره آل عمران بعد از سوره انفال و قضایاى جنگ «بدر» و «احد» و «حمراءالاسد» و قبل از سوره احزاب (و جنگ احزاب که در سال پنجم اتفاق افتاد) فرود آمده، مى توان گفت که این سوره حدود سال چهارم هجرى نازل شده است.

فضای نزول

نزول سوره آل‌عمران در سال چهارم هجری و پس از سوره انفال در هنگامی بود که پیش از آن حکومت پیامبر(ص) به خاطر تشریع قوانین و مقررات جامعه اسلامی و پیروزی در جنگ بدر، تا حدودی استقرار یافته و مسلمانان را در موقعیت ممتازی قرار داده بود. همین امر هشداری جدی برای دشمنان اسلام به حساب میآمد.

از سویی شکست مسلمانان در جنگ احد، دشمنان اسلام از یهودیان، مسیحیان و مشرکان را نسبت به مقابله با اسلام بی‌باک‌تر کرد و هر کدام به گونه اى در صدد خاموش کردن نور اسلام برآمدند. پس از این شکست عبرت‌آموز، قریش و دیگر احزاب مشرک عرب به یک صف درآمدند تا ضربه نهایى را (در خندق) فرود آورند. اهل کتاب، از یهودیان متن جزیره گرفته تا مسیحیان حاشیه آن، هماهنگ شدند تا با احتجاج‌ها و جدال‌ها و تشکیک‌ها، ضربه‌ای فکرى و روحى به مسلمانان بزنند، و از طرف دیگر دو امپراتورى بزرگِ آن زمان، یعنی ایران و روم نیز نسبت به حکومت نوپاى اسلام حساس شده بودند.

این مطالب همگی بیانگر این معناست که این سوره در زمانی نازل شده است که مردم از یهودی و مسیحی و مشرک همه بر علیه اسلام قیام کرده بودند و مسلمانان به شدت در حال دفاع از حوزه دین بودند و لحظه‌اى امنیت نداشتند. از این رو باید همه توان خود را برای مقابله با آنان بسیج میکردند. در این هنگام سوره مبارکه آل‌عمران نازل شد و راه مقابله با دشمنان را به مؤمنان یادآور شد. با توجه به فضای نزول سوره آل‌عمران، میتوان «بیان راهکارهای ایجاد و تقویت انسجام درونی جامعه دینی و کسب آمادگی لازم برای مقابله با دشمنان نظامی و فرهنگی» را مقصود و غرض اصلی سوره دانست. این مقصود را بسیاری از مفسران برگزیده‌اند و آن را با عبارت‌های مختلف بیان کرده‌اند.

ویژگى

سوره آل عمران با حروف مقطعه شروع شده است و یکی از هفت سوره طولانی قرآن (سبع طوال) می‌باشد. اقوال در سبع طوال هم مختلف است به گفته بعضی سوره های بقره، آل عمران، نساء، مائدة، انعام، اعراف و أنفال به همراه توبه را سبع طوال می‌گویند ولی برخی دیگر هفتمی را یونس می‌دانند و معتقدند که انفال و توبه جزو آنها نیست (این قول سعید بن جبیر می‌باشد)

روایت از رسول خدا(ص) نقل شده که فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره هاى مئین را به جاى انجیل و سوره هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره هاى مفصّل فزونى بخشید.

این احتمال خیلى به ذهن نزدیک مى‌رسد که سوره آل عمران همه اش یکباره نازل شده باشد، براى اینکه آیاتش که دویست آیه است ظهورى روشن در بهم پیوستگى و انسجام دارد، و از اول تا به آخر متناسب با هم است، و پیداست که همه اغراض آنها بهم مربوط است.