ابن ندیم

نام	ابن ندیم
نام کامل	ابوالفرج محمد بن ابی یعقوب اسحاق بن محمد بن اسحاق
لقب	ابن ندیم
تولد	دهه اول سده چهار قمری
محل زندگی	بغداد • موصل
نام پدر	ابى‌یعقوب اسحاق
اساتید	ابوسعید سیرافی • ابوسلیمان منطقی سجستانی • ابوالفرج اصفهانی • سرى بن احمد کندى • ابوعلى بن سوار کاتب • ابوالفتح ابن نحوى • ابودلف ینبوعى و....
آثار	الفهرست • الاوصاف • التشبیهات که از بین رفته است.
وفات	اوایل سده پنجم قمری ( 385 ق )

ابن ندیم کتاب شناس، فهرست نگار و محقق بغدادی سده چهارم هجری است. از زندگی و فعالیت‌های علمی ابن ندیم اطلاع چندانی در دست نیست زیرا نویسندگان و تذکره نویسان پس از او شاید به سبب اختلافات عقیدتی و مذهبی توجه چندانی به او نداشته اند.

وی با علوم مختلف آشنایی نسبی داشته و احتمالاً در برخی زمینه‌ها مثل ادبیات عرب و علوم اوائل به ویژه فلسفه و تاریخ فلسفه صاحب‌نظر بوده است.

کتاب الفهرست ابن ندیم است که گنجینه اى است شامل تمام کتب مؤلفه و منقوله عالم اسلامى تا اواخر قرن چهارم و همچنین شرح حال مؤلفین و نقله و بسى فواید دیگر چون تفصیل ادیان و مذاهب گذشتگان و ملل و نحل سالفه.

زندگی‌نامه ابن ندیم

قدیم‌ترین منبع درباره احوال ابن ندیم، گزارش موجز ابن شهر آشوب (وفات ۵۸۸ق) در معالم العلماء است. پس از وی یاقوت حموی (درگذشت ۶۲۶ق) در شرح حالی مختصر و برگرفته از الفهرست، به ستایش از ابن ندیم و اینکه این اثر، دانش مؤلف را در کتابشناسی و علوم مختلف نشان می‌ دهد، پرداخته است.

در میان منابع متأخرتر باید از لسان المیزان ابن حجر یاد کرد که شامل شرح حال نسبتاً مفصل تری از ابن ندیم بر مبنای گفته‌ های ابن نجار، ذهبی و بررسی انتقادی الفهرست است. انتقاد تند از شخصیت ابن ندیم ویژگی کار ابن حجر محسوب می‌ شود.

اصل و نسب ابن ندیم

درباره نسب و خاستگاه ابن ندیم نمی‌ توان به صورت قطعی سخن گفت اما باتوجه به اینکه وی در نسبت یا وابستگی خود به قبیله‌ ای از قبایل عرب در الفهرست مطلبی نیاورده می‌ توان گفت که احتمالاً عرب نبوده است.

همچنین شواهدی چون نپرداختن ابن ندیم به ادیان ایرانی در بخش مربوط به مذاهب و ادیان الفهرست و نیز مطالبی که در صفحات ۲۳۹-۲۴۰ آن آورده است، می‌تواند احتمال ایرانی نبودن وی را تقویت کند.

از سوی دیگر علاقه ابن ندیم به علوم اوائل و دوستی وی با عالمان مسیحی بغداد و شناخت درخور ستایش او از وضعیت بین النهرین پیش از اسلام شاید بتواند شاهدی برای انتساب او به اقوامی‌باشد که قبل از ظهور اسلام در بین النهرین ساکن بودند، چنانکه نام پدر و جدش ـ اسحاق ـ و کنیه‌ های خود او و پدرش ـ ابوالفرج و ابویعقوب ـ به این احتمال قوت می‌ بخشد.

ولادت ابن ندیم

باتوجه به اینکه در خود الفهرست همواره از وی با عنوان محمد بن اسحاق الندیم یاد می‌ شود و هچنین منابع رجالی و تاریخی غالباً نام او را به همین صورت یا به صورت ابن الندیم‌ ضبط کرده‌اند، می‌ توان گفت که ندیم‌ لقب پدر او بوده است، اما علت این نامگذاری معلوم نیست.

از محل تولد ابن ندیم نیز اطلاعی در دست نیست. تنها می‌ دانیم که در بغداد می‌ زیسته و مدتی در موصل اقامت داشته است.

در مورد تاریخ تولد ابن ندیم گزارشی که خود او در الفهرست درباره ملاقاتش با فقیه خارجی، ابوبکر بردعی در ۳۴۰ق به دست داده، تا حدودی راهگشاست. با توجه به اطلاعاتی که ابن ندیم از آثار و عقاید بردعی در این دیدار گردآوری کرده می‌ توان دریافت که وی در زمان ملاقات از بلوغ علمی برخوردار بوده است و در حدود سی تا چهل ساله بوده است.

مذهب ابن ندیم

اختلاف نظری که در مورد مذهب ابن ندیم دیده می‌ شود از تشتت و گوناگونی آرای وی در الفهرست ریشه می‌ گیرد. قرائن موجود در الفهرست بر میل او به اعتزال و مکتب معتزله دلالت دارد. از آن جمله است:

نقل اظهارات معتزله درباره پیامبر(ص) به عنوان سرچشمه‌ اندیشه اعتزال.

تقسیم معتزله به ۲ گروه مخلص و بدعت گذار.

اطلاق عنوان اهل العدل و التوحید بر معتزله. و در مقابل، حشویه بر اهل سنت؛

ذکر ابوالحسن اشعری در بخش متکلمان مجبّره و حشویه.

دلایل شیعه بودن ابن ندیم

نظر به اینکه او از برخی امامان شیعه و فرزندانشان با جمله علیه‌السلام یاد کرده و اهل بیت پیامبر(ص) را همچون فردی شیعی می‌ ستاید و برای شیخین، دیگر خلفا و کسانی چون طلحه، زبیر و عایشه تعبیر رضی اللـه عنه را به کار نمی‌ برد، می‌ توان گفت که شیعی مذهب بوده است.

باید افزود که از عبارت ترضیه (رضی الله عنه) که در برخی موارد در کتاب الفهرست چاپی برای عمر بن خطاب و دیگران دیده می‌ شود، در نسخه‌ های اصلی آن اثری نیست، از این رو می‌ توان دریافت که این تعابیر توسط ناسخان اضافه شده است.

قرائن دیگری نیز وجود دارد که می‌تواند بر تشیع وی دلالت کند:

• ذکر تعبیر خاصه برای شیعیان و عامه برای اهل سنت؛
• نقل روایتی از واقدی مبنی بر آنکه علی(ع) معجزه پیامبر(ص) بوده است.
• حسن المذهب خواندن واقدی که خود، او را شیعی می‌ داند.
• ستایش از هشام بن حکم که به امامت امام صادق(ع) گروید.
• رجال‌نویسان اهل سنت همواره بر گرایش ابن ندیم به تشیع و اعتزال تصریح و‌ گاه از او به سختی انتقاد کرده‌ اند.
• لازم به ذکر است که علمای امامیه هچون شیخ طوسی و نجاشی، با اینکه از الفهرست بهره گرفته‌ اند، او را از جمله رجال امامیه محسوب نداشته‌ اند.

آثار ابن ندیم

ابن ندیم آثار زیادی نوشته‌است ولی مهمترین اثر او که شهرت جهانی دارد کتاب الفهرست است. از دیگر آثار او کتاب الاوصاف و التشبیهات است. شهرت او بیشتر به خاطر کتاب الفهرست او است.

الفهرست در سال ۳۷۷ هـ. ق (۹۸۷ میلادی) به انجام رسید و احتمالاً پس از آن نیز ابن ندیم اطلاعاتی را بر آن افزود. این کتاب جامع‌ترین اثر در حوزه کتابشناسی عمومی در چهار سده نخست هجری است، که فهرستی از کلیه کتبی که تا آن زمان به زبان عربی نگاشته شده و شرح حال مؤلفانش را دربردارد. این کتاب بمثابه دانشنامه‌ای از تاریخ، فرهنگ، ادبیات و مذهب از پیش از اسلام تا زمان مؤلف است.