شمر بن ذی الجوشن

شِمْرِ بْن ذِی‌الْجَوْشَن، از تابعین و از فرماندهان سپاه عمر بن سعد در واقعه کربلا که به سبب شدت خشونتش در این واقعه، از چهره‌های منفور نزد شیعیان است. شمر جنگ صفین در سپاه امام علی علیه السلام بود؛ ولی بعدها در جمع دشمنان امام و خاندانش درآمد. او در مقابل مختار ثقفی شکست خورد و سر از تنش جدا گردید.

شمر بن ذی الجوشن

نام و نسب

شرح‌حال نویسان، نام و نسب شمربن ذی‌الجوشن را به اختلاف، شرحبیل‌بن اوس، شرحبیل‌بن اعور، عثمان‌بن نافع، اوس‌بن اعور، الضبابی، العامری، الحنظلی، السلونی، السکونی و الکلابی دانسته‌‌اند. با این حال، تاریخ‌‌نگاران شهرت وی را چنین نوشته‌‌اند: ابو السابغه، شرحبیل عامری کلابی، ملقب به شمربن ذی‌الجوشن. شهرتِ لقب او به گونه‌‌ای است که کم‌تر تاریخ‌‌نگاری نام او را آورده است و برای معرفی او تنها از لقبش استفاده کرده‌‌اند.

پدر او که به دلیل سینه‌ متورم و زره مانندش به «ذی‌‌الجوشن» ملقب شده بود، از شامیان ساکن کوفه بود. او محضر حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را درک کرده بود و از اصحاب آن جناب به شمار می‌‌رفت. ابن کثیر در «البدایه و النهایه» درباره‌ وی می‌‌نویسد: «ذی‌‌الجوشن از جمله صحابی بزرگوار و جلیل‌القدر حضرت محمدصلی الله علیه و آله و سلم بود.»

هرچند طبع روان و اشعار نیکوی ذی‌‌الجوشن سبب شده است نام وی در ردیف سخن‌پردازان زمانه‌‌اش قرار گیرد، ولی آگاهی بیشتری از او در تاریخ ثبت نشده است.

دوران خلفا

شمر در دوران حکومت ابوبکر نقش چندانی نداشت؛ زیرا هرچند او را از اصحاب رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم بدانیم، در این دوران سن چندانی نداشته است تا بتواند نقش مهم و سرنوشت‌سازی بر عهده بگیرد. در دوران عمر و عثمان نیز نامی از شمر در تاریخ ثبت نشده است. با کشته شدن عثمان در سال ۳۵ ه.ق علی‌بن ابی‌طالب‌علیه السلام به خلافت برگزیده شد. آن حضرت، کوفه را به عنوان پایتخت حکومت خویش برگزیده و در آن‌جا ساکن شد. با آمدن خلیفه به کوفه، شمر که از سران و بزرگان کوفه به شمار می‌‌آمد، نزد حضرت رفت و در جنگ‌‌ها و درگیری‌‌ها در رکاب امیرالمؤمنین، علی علیه السلام بود.

حضور در جنگ صفین‌

شمر در جنگ صفین حاضر بود و در شمار لشکریان امامعلیه السلام شجاعت‌‌های بسیاری از خود نشان داد. او در این جنگ به دلیل درگیری با «ادهم‌بن محرز باهلی»، به‌ سختی مجروح شد، به گونه‌‌ای که ادهم با شمشیر استخوان پیشانی وی را شکافت. شمر نیز به عنوان انتقام، نیزه‌‌ای به او زد و او را از اسب به زیر افکند. با این حال ادهم با کمک شامیان از مرگ رهایی یافت. پس از جنگ صفین، ادهم در محلی به نام «اُذرج» با دوستانش از دلاوری‌‌ها و شجاعت‌‌هایی سخن می‌‌گفت که در صفین انجام داده بود. وی از دوستان خود پرسید: آیا شما شمربن ذی‌‌الجوشن را می‌‌شناسید؟ آنان پاسخ گفتند: آری، او را می‌‌شناسیم. ادهم گفت: آیا به‌ تازگی، با او دیدار داشته و اثر ضربه‌‌ شمشیر را بر چهره‌ او دیده‌‌اید؟ «عبدالله‌بن کبار نهدی» و «سعیدبن حازم سلونی» در پاسخ گفتند: آری، ما زخمی را که بر پیشانی اوست دیده‌‌ایم. ادهم با افتخار گفت: به خدا سوگند! آن ضربه مهلک را من در نبرد صفین بر او وارد آوردم و زخم را بر صورتش نقش کردم.

انحراف و گرایش به خوارج‌

پایان جنگ صفین، آغاز انحراف گروهی به ظاهر مسلمان به نام خوارج بود. هسته‌‌های نخستین این گروه منحرف که به خوارج نهروان و مارقین معروف بودند، در زمان پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم برچیده شد، ولی در زمان امیرالمؤمنین، علیعلیه السلام با شعار «لا حکم الا لله» به مرحله‌ ظهور رسید. نام بعضی از سران و افرادی که از اعضای این جنبش بودند در مصادر تاریخی به ثبت رسیده است، ولی در هیچ‌یک از این مصادر، نام شمربن ذی‌الجوشن در شمار این افراد دیده نشده است. تنها شیخ یاسین در کتاب ارزشمند «صلح الحسن علیه السلام» چنین نگاشته است: سرکردگان خوارج در کوفه عبارت بودند از: عبدالله‌بن وهب الراسبی، شیث‌بن ربعی، عبدالله‌بن الکواء، الاشعث‌بن قیس و شمربن ذی‌الجوشن.

نویسنده‌ «هدایه الکبری» در روایتی از امام حسن مجتبی علیه السلام چنین نقل می‌‌کند: حسن‌بن علی علیه السلام هنگام وفات به برادرش حسین‌علیه السلام فرمود: «همانا پدرم علی‌علیه السلام پس از جنگ صفین در خطبه‌‌ای، خبر شهادت من و تو را به مردم داد. اشعث‌بن قیس، پدر جعده ـ قاتل امام حسن علیه السلام ـ که در مجلس بود، برخاست و گفت: اخباری را می‌‌گویی که رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم نیز آن را ادعا نکرده است. این علوم را از کجا به دست آورده‌‌ای؟ پدرم پاسخ داد: ای آتش بیار معرکه! همانا پسرت، محمدبن اشعث نیز از قاتلان حسین علیه السلام است. به خدا سوگند! شمربن ذی‌‌الجوشن و شبث‌بن ربعی و زبیدی و عمروبن حریث نیز از آنان هستند.»

آن حضرت، در این خطبه، شماری از خوارج را نام برده و شمر را نیز در ردیف آنان آورده است. شاید مقصود ایشان این بوده است که بگوید شما خوارج که ادعای دینداری دارید، کسانی هستید که فرزند دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را خواهید کشت.

بعد از آن شمر در شمار اطرافیان معاویه شد. شیخ مفید در کتاب شریف «الاختصاص» آورده است: معاویه، نامه‌‌ای برای امیرالمؤمنین، علیعلیه السلام فرستاد. حضرت نیز پاسخ آن نامه را نوشت و به دست «طرماح‌بن عدی طایی» به دمشق فرستاد. وی پس از آن که به شام رسید پرسید: فرماندگان معاویه کجایند؟ به او پاسخ دادند: کدامشان را می‌‌خواهی؟ گفت: ابوالاعور اسلمی و عمرو عاص و شمربن ذی‌‌الجوشن و هدی‌بن محمدبن اشعث کندی را می‌‌خواهم.

در این خبر، شمر با صراحت در شمار متصدیان لشکر معاویه قرار گرفته است و این خود، گواهی روشنی بر روحیه‌ فرصت‌‌طلبی اوست. پس از این دوران، شمر با روی آوردن به امویان، به‌طور آشکار در صف مخالفان خاندان عصمت و طهارت علیه السلام قرار گرفت.

دوران خلافت امام حسن علیه السلام و معاویه‌

با شهادت امیرالمؤمنین، علی علیه السلام، شمر را در رکاب امام مجتبی علیه السلام و در برابر معاویه می‌‌بینیم. این مسأله را به دو گونه می‌‌توان تفسیر کرد. ممکن است او به دلیل روحیه‌ فرصت‌‌طلبی خویش، وضعیت را چنان دیده که با امام حسنعلیه السلام بیعت کند و به لشکر او درآید. هم‌‌چنین ممکن است وی از نیروهای نفوذی ستون پنجم معاویه در لشکر امام علیه السلام بوده که جز کارشکنی، سودی برای حضرت نداشتند. شیخ محمدجواد مغنیه از عالمان و مفسران شیعه اهل لبنان در قرن چهاردهم ه.ق می‌‌نویسد: «بسیاری از افرادی که در قتل امام حسین علیه السلام شرکت داشتند، در زمان امام حسن علیه السلام در رکاب او بودند و پیش از صلح، مایه‌ از هم پاشیدگی لشکر او شدند. از آن جمله، شمربن ذی‌‌الجوشن است.» یکی دیگر از ‌تلاش‌های سیاسی شمر در این دوران، شرکت در توطئه‌ قتل حجربن عدی است. شمر از جمله کسانی بود که علیه او شهادت دروغ داد و مقدمات قتل این صحابی بزرگ امیر مؤمنان، علی علیه السلام را فراهم کرد.

واقعه کربلا

وقتی مسلم‌بن عقیل در سال ۶۰ ه.ق از سوی امام حسین علیه السلام به کوفه رفت، شمر از جمله افرادی بود که از طرف عبیدالله‌بن زیاد، حاکم کوفه، مأمور شد مردم را از اطراف مسلم پراکنده سازد. وی در سخنانی مسلم را فتنه‌گر نامید و کوفیان را از سپاه شام ترساند.

در عصر روز نهم محرم سال ۶۱ ه.ق، شمر با چهار هزار سپاهی و نامه تهدیدآمیزی از سوی ابن زیاد برای عمربن سعد به کربلا رسید. ابن سعد با دیدن نامه خطاب به شمر گفت: کاری را که در آن امید صلاح بود تباه کردی.

با این حال، عمر سعد دستور ابن زیاد مبنی بر اخذ بیعت از امام حسین علیه السلام یا جنگ با او را پذیرفت و شمر سردار سپاه او گردید.

روز عاشورا

صبح روز عاشورا، شمر فرماندهی جناح چپ سپاه ابن سعد را بر عهده گرفت. وقتی عبدالله‌بن عُمَیر کلبی به شهادت رسید، شمر به غلام خود (رستم) دستور داد تا با نیزه‌ای همسر عبدالله را که بر بالینش نشسته بود نیز به شهادت برساند. هم‌چنین شمر، نافع‌ بن هلال جملی، یار دلاور امام حسین علیه السلام را پس از جنگی سخت، درحالی‌که دو بازوی نافع شکسته بود، اسیر کرد و به شهادت رساند.

در عصر عاشورا و قبل از شهادت امام حسین علیه السلام، شمر قصد داشت به خیمه‌گاه امام علیه السلام حمله کند و آن را به تاراج برد، اما امام علیه السلام او را از این کار بر حذر داشت و شمر بازگشت.

حمله به خیمه ها

پس از شهادت امامعلیه السلام، به دستور پسر ذی‌الجوشن لشکر کوفه به خیمه‌ها هجوم بردند و دست به غارت خیام امام حسین علیه السلام زدند. او در خیمه‌ای که امام سجادعلیه السلام در آن در بستر بیماری بود، رفت و با دیدن آن حضرت علیه السلام خواست که ایشان را به شهادت برساند که برخی مانع این کار شدند. آن گاه شمر دستور داد تا آتش به خیمه‌های اهل بیت رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم زدند و آنها را سوزاندند.

پس از عاشورا، شمر و تنی چند از سپاهیان کوفه دستور یافتند تا سرهای شهدا را به کوفه، نزد ابن‌زیاد ببرند. همچنین او و همراهانش از سوی ابن‌زیاد مأمور شدند تا اسرای اهل بیت علیه السلام و به نقلی سرهای شهدای کربلا را به شام ببرند. شمر پس از ورود به مجلس یزید در گزارشش به یزید در شرح چگونگی شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش چنین گفت:

«اى امیرمؤمنان! حسین بن على با هیجده نفر از خاندان و شصت تن از شیعیانش سوى ما آمدند که به جنگ‌شان رفتیم و از آنها خواستیم که یا تسلیم شوند و به حکم امیر عبیداللَّه بن زیاد گردن نهند، یا براى جنگ آماده شوند. آنان جنگ را بر تسلیم ترجیح دادند؛ پس با طلوع خورشید بر آنان تاختیم و از همه سو آنان را در بر گرفتیم. چون شمشیرهایمان را بالای سرهاى خود دیدند فراریانی بى‌پناه شدند و از دست ما به تپه‌ها و گودالها مى‌گریختند، و همانند کبوترانی که از بیم باز شکاری به خدا پناه می‌برد [آنان نیز در تلاشی بیفایده به این سو و آن سو می‌گریختند]!!!. اى امیرمؤمنان، به اندازه کشتن یک شتر یا خفتن یک نیمروز، بیشتر طول نکشید که همه را از پاى در آوردیم. اینک تنهایشان برهنه، جامه‌هایشان خونین و چهره‌هاشان خاک‌آلود است. بدنهای‌شان در معرض تابش نور خورشید است و باد بر آنها مى‌وزد؛ زیارتگرشان عقابان است و پرستارشان بازان به سرزمین خشک بیابان.»

شمر بن ذی‌الجوشن نیز به مانند بسیاری از اشراف کوفه، پس از مرگ یزید به عبدالله بن زبیر پیوست و با عبدالله بن مطیع - حاکم زبیری کوفه- بیعت کرد. او در جریان قیام مختار، به کمک ابن‌مطیع شتافت و برای جلوگیری از شکل‌گیری قیام مختار با نیروهایش به محله سالم کوفه رفت؛ اما او نیز به مانند همتایانش راه به جایی نبرد و از نیروهای انقلابی کوفه شکست خورد. در واقعه یوم السبیع نیز، شمر به همراهی با اشراف کوفه برخاست و برای درهم شکستن قیام مختار وارد میدان شد؛ اما باز هم کاری نتوانست از پیش ببرد و شکست خورد.

شهادت رساندن امام حسین علیه السلام

شمر به تیراندازان دستور داد تا بدن امام حسین علیه السلام را هدف قرار دهند سپس با فرمان او، همه به سوی امام علیه السلام حمله بردند و کسانی از جمله سنان‌بن انس و زرعه‌بن شریک ضربه‌های نهایی را بر امام علیه السلام وارد کردند. درباره کسی که سر امام حسین علیه السلام را از تن جدا کرد، روایات گوناگونی وجود دارد، در برخی روایات گفته شده است که شمر بر سینه امام علیه السلام نشست و سر او را از قفا جدا کرد.

پس از عاشورا

پس از بازگشت اهل‌بیت علیه السلام به مدینه، شمر نیز با پایان یافتن مأموریتش به کوفه بازگشت. گفته شده است که او نماز می‌خواند و از خداوند طلب بخشش می‌کرد و در توجیه شرکت در شهادت امام حسین علیه السلام می‌گفت که از امرای خود فرمان‌برداری کرده است.

درگذشت

در پی قیام مختار ثقفی در سال ۶۶ ه.ق، شمر در جنگ علیه او شرکت کرد اما مختار وی و دیگر امرای اموی را در جنگ جَبّانه السَبیع (از محله‌های کوفه) شکست داد و شمر از کوفه گریخت. مختار جمعی را به همراه غلام خود (زربی) در پی او فرستاد. شمر غلام مختار را کشت و به قریه‌ای به نام ساتیدَما گریخت و از آن‌جا به قریه‌ای به نام کلتانیه (بین شوش و روستای صَیمره) رفت و نامه‌ای برای مصعب‌بن زبیر فرستاد که آماده جنگ با مختار بود. اما برخی از سپاهیان مختار، شمر را محاصره کردند و درحالی‌که یارانش گریخته بودند، او را کشتند و سرش را نزد مختار فرستادند و بدنش را پیش سگان انداختند، مختار نیز سر شمر را برای محمدبن حنفیه فرستاد.

منابع

1. برگرفته از سایت شخصیت‌شناسی شمربن ذی‌الجوشن - کرب و بلا- سایت تخصصی ...https://www.karbobala.com
3. برگرفته از سایت قاتلان امام حسین علیه السلام (شمر بن ذی الجوشن) - پژوهشکده باقرالعلومhttp://pajoohe.ir