ابن ندیم

نسخهٔ تاریخ ‏۳ ژانویهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۱۰ توسط Hadifazl (بحث | مشارکت‌ها) (جایگزینی متن - 'داشته اند' به 'داشته‌اند')
ابن ندیم
نام ابن ندیم
نام کامل ابوالفرج محمد بن ابی یعقوب اسحاق بن محمد بن اسحاق
لقب ابن ندیم
تولد دهه اول سده چهار قمری
محل زندگی بغداد • موصل
نام پدر ابی‌یعقوب اسحاق
اساتید ابوسعید سیرافی • ابوسلیمان منطقی سجستانی • ابوالفرج اصفهانی • سری بن احمد کندی • ابوعلی بن سوار کاتب • ابوالفتح ابن نحوی • ابودلف ینبوعی و....
آثار الفهرست • الاوصاف • التشبیهات که از بین رفته است.
وفات اوایل سده پنجم قمری (385 ق)

ابن ندیم کتاب شناس، فهرست‌نگار و محقق بغدادی سده چهارم هجری است. از زندگی و فعالیت‌های علمی ابن ندیم اطلاع چندانی در دست نیست زیرا نویسندگان و تذکره‌نویسان پس از او شاید به سبب اختلافات عقیدتی و مذهبی توجه چندانی به او نداشته‌اند.

وی با علوم مختلف آشنایی نسبی داشته و احتمالاً در برخی زمینه‌ها مثل ادبیات عرب و علوم اوائل به ویژه فلسفه و تاریخ فلسفه صاحب‌نظر بوده است.

کتاب الفهرست ابن ندیم است که گنجینه ای است شامل تمام کتب مؤلفه و منقوله عالم اسلامی تا اواخر قرن چهارم و همچنین شرح حال مؤلفین و نقله و بسی فواید دیگر چون تفصیل ادیان و مذاهب گذشتگان و ملل و نحل سالفه.

زندگی‌نامه ابن ندیم

قدیم‌ترین منبع درباره احوال ابن ندیم، گزارش موجز ابن شهر آشوب (وفات ۵۸۸ق) در معالم العلماء [۱] است. پس از وی یاقوت حموی (درگذشت ۶۲۶ق) در شرح حالی مختصر و برگرفته از الفهرست، به ستایش از ابن ندیم و اینکه این اثر، دانش مؤلف را در کتابشناسی و علوم مختلف نشان می‌ دهد، پرداخته است. [۲]

در میان منابع متأخرتر باید از لسان المیزان ابن حجر [۳] یاد کرد که شامل شرح حال نسبتاً مفصل‌تری از ابن ندیم بر مبنای گفته‌‌های ابن نجار، ذهبی و بررسی انتقادی الفهرست است. انتقاد تند از شخصیت ابن ندیم ویژگی کار ابن حجر محسوب می‌ شود.

اصل و نسب ابن ندیم

درباره نسب و خاستگاه ابن ندیم نمی‌ توان به صورت قطعی سخن گفت اما باتوجه به اینکه وی در نسبت یا وابستگی خود به قبیله‌ ای از قبایل عرب در الفهرست مطلبی نیاورده می‌ توان گفت که احتمالاً عرب نبوده است.

همچنین شواهدی چون نپرداختن ابن ندیم به ادیان ایرانی در بخش مربوط به مذاهب و ادیان الفهرست و نیز مطالبی که در صفحات ۲۳۹-۲۴۰ آن آورده است، می‌تواند احتمال ایرانی نبودن وی را تقویت کند.

از سوی دیگر علاقه ابن ندیم به علوم اوائل و دوستی وی با عالمان مسیحی بغداد [۴] و شناخت درخور ستایش او از وضعیت بین النهرین پیش از اسلام شاید بتواند شاهدی برای انتساب او به اقوامی‌ باشد که قبل از ظهور اسلام در بین النهرین ساکن بودند، چنانکه نام پدر و جدش ـ اسحاق ـ و کنیه‌‌های خود او و پدرش ـ ابوالفرج و ابویعقوب ـ به این احتمال قوت می‌ بخشد.

ولادت ابن ندیم

باتوجه به اینکه در خود الفهرست همواره از وی با عنوان محمد بن اسحاق الندیم یاد می‌ شود و هچنین منابع رجالی و تاریخی غالباً نام او را به همین صورت یا به صورت ابن الندیم‌ ضبط کرده‌اند، [۵] می‌ توان گفت که ندیم‌ لقب پدر او بوده است، اما علت این نامگذاری معلوم نیست.

از محل تولد ابن ندیم نیز اطلاعی در دست نیست. تنها می‌ دانیم که در بغداد می‌ زیسته و مدتی در موصل اقامت داشته است. [۶]

در مورد تاریخ تولد ابن ندیم گزارشی که خود او در الفهرست [۷] درباره ملاقاتش با فقیه خارجی، ابوبکر بردعی در ۳۴۰ق به دست داده، تا حدودی راهگشاست. با توجه به اطلاعاتی که ابن ندیم از آثار و عقاید بردعی در این دیدار گردآوری کرده می‌ توان دریافت که وی در زمان ملاقات از بلوغ علمی برخوردار بوده است و در حدود سی تا چهل ساله بوده است.

مذهب ابن ندیم

اختلاف نظری که در مورد مذهب ابن ندیم دیده می‌ شود از تشتت و گوناگونی آرای وی در الفهرست ریشه می‌ گیرد. قرائن موجود در الفهرست بر میل او به اعتزال و مکتب معتزله دلالت دارد. از آن جمله است:

نقل اظهارات معتزله درباره پیامبر(ص) به عنوان سرچشمه‌ اندیشه اعتزال. [۸]

تقسیم معتزله به ۲ گروه مخلص و بدعت گذار. [۹]

اطلاق عنوان اهل العدل و التوحید بر معتزله. [۱۰] و در مقابل، حشویه بر اهل سنت؛ [۱۱]

ذکر ابوالحسن اشعری در بخش متکلمان مجبّره و حشویه. [۱۲]

دلایل شیعه بودن ابن ندیم

نظر به اینکه او از برخی امامان شیعه و فرزندانشان با جمله علیه‌السلام یاد کرده [۱۳] و اهل بیت پیامبر(ص) را همچون فردی شیعی می‌ ستاید [۱۴] و برای شیخین، دیگر خلفا و کسانی چون طلحه، زبیر و عایشه تعبیر رضی اللـه عنه را به کار نمی‌ برد، [۱۵] می‌ توان گفت که شیعی مذهب بوده است.

باید افزود که از عبارت ترضیه (رضی الله عنه) که در برخی موارد در کتاب الفهرست چاپی [۱۶] برای عمر بن خطاب و دیگران دیده می‌ شود، در نسخه‌‌های اصلی آن اثری نیست، از این رو می‌ توان دریافت که این تعابیر توسط ناسخان اضافه شده است.

قرائن دیگری نیز وجود دارد که می‌تواند بر تشیع وی دلالت کند:

آثار ابن ندیم

ابن ندیم آثار زیادی نوشته‌است ولی مهمترین اثر او که شهرت جهانی دارد کتاب الفهرست است. از دیگر آثار او کتاب الاوصاف و التشبیهات است. شهرت او بیشتر به خاطر کتاب الفهرست او است.

الفهرست در سال ۳۷۷ هـ. ق (۹۸۷ میلادی) به انجام رسید و احتمالاً پس از آن نیز ابن ندیم اطلاعاتی را بر آن افزود. این کتاب جامع‌ترین اثر در حوزه کتابشناسی عمومی در چهار سده نخست هجری است، که فهرستی از کلیه کتبی که تا آن زمان به زبان عربی نگاشته شده و شرح حال مؤلفانش را دربردارد. این کتاب بمثابه دانشنامه‌ای از تاریخ، فرهنگ، ادبیات و مذهب از پیش از اسلام تا زمان مؤلف است. [۲۳] [۲۴]

پانویس

  1. ابن شهر آشوب، ص۱۴۳
  2. یاقوت، ص۱۸-۱۷
  3. ابن حجر، ج۵، ص۷۲-۷۳
  4. "علم ابن الندیم بالیهودیه و النصرانیه"، ج۸، ص۸۴-۱۱۳؛ ج۱۰، ص۱۵۶-۱۸۳
  5. شیخ طوسی، ص۴۱، ص۶۸، جاهای مختلف؛ نجاشی، ص۱۱۴؛ ابن شهر آشوب، ص۱۴۳؛ فقطی، ج۱، ص۷، ۸، ۹؛ ابن ابی اصیبعه، ج۱، ص۵۷، ص۲۸۷
  6. ابن ندیم، ص۹۴، ص۱۸۱
  7. ابن ندیم، ص۲۹۵
  8. ابن ندیم، ص۲۰۲
  9. ابن ندیم، ص ۲۰۱-۲۰۲
  10. ابن ندیم، ص ۲۰۱-۲۰۲
  11. ابن ندیم، ص ۲۸۷
  12. ابن ندیم، ص ۲۳۱
  13. ابن ندیم، ص۹۵، ۱۲۰، ۲۵۲
  14. ابن ندیم، ص ۱۹۷، ۲۷۶
  15. ابن ندیم، ص ۲۷، ۱۱۵، ۱۳۶
  16. ابن ندیم، ص ۱۱۵، ۱۴۶، ۲۲۴، ۲۵۱
  17. ابن ندیم، ص ۲۴۶، ۲۸۷، ۲۸۹
  18. ابن ندیم، ص ۱۱۱
  19. ابن ندیم، ص ۱۱۱
  20. ابن ندیم، ص ۲۲۳-۲۲۴
  21. یاقوت، ص۱۸-۱۷؛ تاریخ الاسلام
  22. ابن شهر آشوب، ص۱۴۳
  23. «ابن ندیم، دائرةالمعارف اسلامی»
  24. توضیح بیشتر رجوع شود به مدخل الفهرست