ذی الحجه
ذی الحجه نام یکی از ماه‌ها در تقویم قمری است. در اسلام آخرین ماه در ترتیب تقویم هجری قمری و از ماه‌های حرام و ماه‌های حج و از جمله ماه‌های گرانقدر و عظیم‌الشأنی است که خداوند متعال آن را با بزرگ‌ترین اعیاد مسلمانان از جمله روز عرفه، عید قربان و عید غدیر و ولایت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) زینت بخشیده است. برای دهه اول این ماه اعمالی ذکر شده است که از مهم‌ترین آنها به جا آوردن نماز دهه اول میان نماز مغرب و عشا و نیز خواندن ادعیه و تهلیل‌های ویژه است. احرام بستن برای حج تمتع تنها در این ماه جایز است و «ذی حجه» به معنی «صاحب حج» به این نکته اشاره دارد. آیین حج از روز نهم شروع و معمولاً تا سیزدهم این ماه انجام می‌شود.
این ماه در بیان روایات فرصتی جهت تزکیه و پلکانی برای رشد است تا جایی که اهلبیت عصمت و طهارت(علیه‌السلام) احادیثی در فضیلت آن به ویژه 10 روز ابتدایی این ماه نقل فرمودهاند؛ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در اهمیت 10 روز ابتدایی ذی‌الحجه فرمود «مَا مِنْ أَیَّامٍ الْعَمَلُ الصَّالِحُ فِیهَا أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَیَّامِ الْعَشْرِ یَعْنِی عَشْرَ ذِی الْحِجَّة» یعنی اعمال صالحِ هیچ روزی به اندازه روزهای دهگانه یعنی 10 روز ابتدایی ذی‌الحجه نزد خداوند عز وجل محبوب‌تر نیست.» و در روایتی دیگر فرمود «مَا مِنْ أَیامٍ أَزکَی عِندَ الله تعالی وَ لاَ أعظَمَ أجراً مِن [فی] خَیرٍ مِنْ عَشْرَ اْلأضْحَی قِیلَ وَ لاَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللهِ، قَالَ وَ لاَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللهِ إلاَّ رَجُلٌ خَرَجَ بِمَالِهِ وَ بِنَفْسِهِ ثُمَّ لَمْ یرْجِعْ مِنْ ذَلِکَ بِشَیءٍ؛ پاک‌ترین و پراجرترین روزها نزد خداوند، دهۀ اول ماه ذی حجه است. سؤال می‌شود آیا جهاد در راه خدا به پایۀ آن می‌رسد؟ می‌فرماید: خیر مگر اینکه شخصی به جان و مالش خارج شود و دیگر برنگردد.»
فضیلت ماه ذی الحجّه
در بعضی از روایات آمده است، شب‌های دهگانه‌ای که قرآن در سوره «والفجر و لیال عشر» به آن سوگند یاد کرده است، شب‌های دهه اوّل ماه ذی الحجّه است، و این سوگند به خاطر عظمت آن است[۱].
در حدیثی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌خوانیم که عبادت و کار نیک در هیچ ایامی به اندازه این ایّام (ده روز اوّل ماه ذی الحجّه) فضیلت ندارد[۲].
بزرگان دین هنگامی که ماه ذی الحجّه وارد می‌شد، اهمّیّت ویژه ای به عبادت در آن می‌دادند. مخصوصاً در دهه اوّل این ماه[۳].
خداوند در سوره حج آیه 28 ضمن بیان فریضه بزرگ «حج» سخن از «أیّام مَعْلُومات» گفته است که مؤمنان باید در آن به یاد خدا باشند. یکی از تفسیرهای معروفِ «أیّام مَعْلُومات» که در روایات نیز آمده است، ده روز اوّل ماه ذی الحجّه است[۴]. بنابراین، هم شب‌های آن عزیز است و هم روزهای آن.
وجود دو «عید» مهمّ اسلامی عید قربان و عید غدیر و روز عرفه و خاطره دعای عجیب و بسیار گران‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بهای امام حسین (علیه‌السلام) در عرفات، این ماه را دارای شکوه و عظمت خاصّی کرده است و مسلمانان بهتر است از برکات دنیوی و اخروی این ماه غافل نشوند و در تذهیب نفس خود بکوشند.
اعمال روز اول ذی‌الحجه
درباره روزه این روز وارد است که:
«کسی که روز اول ذی حجه را روزه بگیرد، خداوند روزه هشتاد ماه را برای او می‌نویسد». و هم چنین مستحب است در این روز نماز حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) خوانده شود به این نحو که چهار رکعت نماز که در هر رکعت یک بار «سوره حمد» و پنجاه بار«قل هو اللّه احد» باشد بخواند و بعد از نماز تسبیح حضرت زهرا(سلام الله علیها) را گفته سپس بگوید:سُبْحانَ اللَّهِ ذِی الْعِزِّ الشّامِخِ الْمُنِیفِ، سُبْحانَ ذِی الْجَلالِ الْباذِخِ الْعَظِیمِ، سُبْحانَ ذِی الْمُلْکِ الْفاخِرِ الْقَدِیمِ، سُبْحانَ مَنْ یَری أَثَرَ النَّمْلَةِ فِی الصَّفا، سُبْحانَ مَنْ یَری وَقْعَ الطَّیْرِ فِی الْهَواءِ، سُبْحانَ مَنْ هُوَ هکَذا لا هکَذا غَیْرُهُ[۵].
اعمال دهه اول ذی‌الحجه
مستحب است در هر شب از دهه اول ماه بین مغرب و عشا دو رکعت نماز بجا آورده شود، در هر رکعت آن سوره فاتحة الکتاب و سوره اخلاص و این آیه خوانده شود:
وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعینَ لَیْلَةً وَ قالَ مُوسی لِأَخیهِ هارُونَ اخْلُفْنی فی قَوْمی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبیلَ الْمُفْسِدین [اعراف–۱۴۲] 
کسی که این نماز را بخواند در ثواب با حاجی‌ها شریک می‌شود، گرچه حج نکرده باشد.
و همچنین مستحب است در تمام این روزها بعد از نماز صبح و مغرب، دعای«اللهم ان هذه الایام التی فضلتها علی غیرها» خوانده شود. روزه در این دهه اهمیت بسیاری دارد که روایت شده است روزه روز اول آن برابر با روزه هشتاد ماه و روزه نه روز برابر با روزه روزگار می‌باشد و روزه روز ترویه کفاره شصت سال می‌باشد.
اعمال شب عید قربان
شب عید قربان در کلام مرحوم میرزا جواد آقا ملکی تبریزی:
شب عید قربان یکی از چهار شبی می‌باشد که امیرالمؤمنین دوست داشتند خود را برای عبادت فارغ کنند از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده درباره امیرالمومنین می‌فرمودند:کان یعجبه ان یفرغ نفسه أربع لیال فی السنة، و هی أوّل لیلة من رجب، و لیلة النّصف من شعبان، و لیلة الفطر، و لیلة الأضحی.[۶].
و همچنین در این شب سفارش اکیدی به زیارت حضرت سیدالشهدا شده است که در روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) چنین آمده است:
«کسی که امام حسین (علیه‌السلام) را در یکی از سه شب زیارت کند، خداوند گناهان گذشته و آینده او را می‌آمرزد. راوی پرسید کدام شب‌ها؟ فرمودند: شب عید فطر و شب عید قربان و شب نیمه شعبان[۷]».
بیست و چهارم ذی‌الحجه
مراقبات روز مباهله در کلام میرزا جواد آقا ملکی تبریزی
مناسبات این روز
روز بیست و چهارم ذی‌الحجه روز مباهله و همچنین روزی است که امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) انگشتری خود را در حال رکوع به فقیر بخشید که خداوند نیز او را در کتاب خود، به عنوان ولیّ مؤمنین معرفی نموده و صفات نیکی را برای او برشمرد:
إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ [مائده–۵۴ و ۵۵]
ولیّ شما، تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده‌اند: همان کسانی که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند.
مباهله
مباهله پیامبر اسلام در این روز با مسیحیان موجب خواری آنان شد، ایشان بعد از مباهله مجبور به پرداخت جزیه شدند.
آیه مباهله در این روز نازل شد: فَمَنْ حَاجَّکَ فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبین [آل‌عمران–۶۱] و پیامبر گرامی اسلام با به همراه بردن امیرالمومنین و فاطمه بنت محمد (زهرا) و امام حسن و امام حسین (علیهم‌السلام) به مباهله پرداخته که موجب عزت اسلام شد.
در این آیه علی (علیه‌السلام) نفس پیامبر شمرده شده است.