رضا همدانی

آقارضا بن محمدهادی همدانی نجفی متولد سال ۱۲۵۰هـ. ق. معروف به محقق همدانی از فقهای قرن سیزدهم بود. وی برای تکمیل تحصیلات خویش عازم نجف شد و در درس شیخ مرتضی انصاری حضور یافت و از شاگردان خاص میرزای شیرازی در سامرا بود. پس از وفات میرزای شیرازی، مسئولیت زعامت و مرجعیت شیعه بر عهده او قرار گرفت. کتاب مصباح الفقیه و الفوائد الرضویه از مهم‌ترین آثار اوست و رساله عملیه او «ذخیرة الأحکام فی مسائل الحلال و الحرام» نام داشت. او در حرم عسکریین دفن شده است.

رضا همدانی
نام کامل	آقارضا بن محمدهادی همدانی نجفی
نام‌های دیگر	محقق همدانی
اطلاعات شخصی
سال تولد	۱۲۵۰ ق، ۱۲۱۳ ش‌، ۱۸۳۵ م
محل تولد	همدان ایران
سال درگذشت	۱۳۲۲ ق، ۱۲۸۳ ش‌، ۱۹۰۴ م
محل درگذشت	سامرا عراق
دین	اسلام، شیعه
استادان	میرزای شیرازی شیخ انصاری میرزا محمد تقی شیرازی
شاگردان	آقا بزرگ تهرانی سید محسن امین محمد حسین کاشف‌الغطاء محمد جواد بلاغی و...
آثار	ذخیره الأحکام حاشیه بر مکاسب ریاض‌ نجاه العباد تقریرات درس میزای شیرازی در فقه(بیع و خیارات) اصول و الفوائد الرضویه مصباح الفقیه ذخیره الاحکام الهدایه و...
فعالیت‌ها	مقام مرجعیت تدریس تالیف

ولادت

در سال 1250 هـ. ق. در شهر همدان و در منزل آقا محمد هادی همدانی نوزادی به دنیا آمد که بعدها با نام «آقارضا» شناخته شد. او در اندک زمانی همانند ستاره‌ای فروزان در آسمان علم و تقوا درخشید و انسان‌های حقیقت جو را به سوی کمال رهنمون شد. آقارضا بعد از گذراندن دوران کودکی و پرورش یافتن در دامان پدری دانشمند و با تقوا، تحصیل علوم دینی را در حوزه علمیه همدان آغاز نمود. وی برای تکمیل تحصیلات خویش عازم نجف شد و در درس شیخ مرتضی انصاری حضور یافت. حاج‌آقا رضا سپس به حلقه درس میرزا محمد حسن شیرازی (1224 ـ 1312 هـ. ق.) پیوست و تلاش‌های شبانه روزی او برای فراگیری دانش سبب شد تا به‌عنوان یکی از شاگردان ممتاز درس میرزای شیرازی شناخته شود پس از هجرت میرزای شیرازی به سامرا، بسیاری از شاگردان او به سامرا رفتند. حاج آقا رضا همدانی نیز به سامراء رفت و در درس‌ها) فقه و اصول او حضور یافت. او در اوائل قرن چهاردهم هجری قمری، به نجف بازگشت و به تدریس علوم اسلامی و هدایت مردم پرداخت.

استادان

حاج آقا رضا همدانی در مدت تحصیلات خویش از استادان بزرگواری استفاده نمود، که مشهورترین آنها عبارتند از:

1. علامه شیخ مرتضی انصاری.
2. میرزا محمد حسن شیرازی، معروف به میرزای شیرازی.
3. میرزا محمد تقی شیرازی، معروف به «میرزای کوچک».
4. میرزا حسن فرزند میرزا خلیل طهرانی نجفی.
5. میرزا محمد هاشم خوانساری.

شیخ محمد حرز الدین که بعد از شنیدن آوازه علم و تقوای او به حضورش شتافت می‌گوید: «آقا رضا همدانی در ایام جوانی به حوزه علمیه نجف قدم گذاشت و در اثرجدیت و پشتکار در کسب علم و دانش به مراتب عالی نائل گردید و در محفل درس میرزای شیرازی از چهره‌های درخشان شناخته شد و مورد توجه نخبگان حوزه نجف قرار گرفت و در ردیف مدرسان درجه اول آن حوزه به شمار آمد. هنگامی که آوازه او را شنیدم، خواستم از نزدیک او را بسنجم و هنگامی که با او روبه رو شدم، آن شخصیت فرزانه را بالاتر از آنچه شنیده بودم، یافتم. او صاحب‌نظری ژرف‌نگر و اندیشمندی صائب بود. من او را مردی فقیه، ‌اصولی و متکلم به تمام معنا دیدم. شایستگی او در نوشتن و تصنیف زیباتر و متین‌تر از تدریس وی بود. هر کس که در بحث و درس‌های او حاضر شده باشد و به درستی و با انصاف اظهار نظرنماید، به این سخن معترف خواهد شد.»

مقام مرجعیت

حاج آقا رضا همدانی در اثر تلاش‌های فراوان برای فراگیری دانش، به درجه اجتهاد نائل شد و در استنباط احکام شرعی چنان کوشید که بسیاری از خواص که مقام علمی و معنوی او را می‌شناختند، پس از وفات میرزای شیرازی (1312هـ.ق.) او را به عنوان فقیه اعلم معرفی کرده‌اند. عده بسیاری مقلد او شدند و از او درخواست فتوا نمودند. فقیه همدان برخلاف میل قلبی، با نوشتن حاشیه بر نجاه العباد، نظرات فقهی خود را برای مقلدان خویش بیان نمود. در حقیقت، پس از وفات میرزای شیرازی مسئولیت زعامت و مرجعیت شیعه بر عهده مجتهد وارسته همدانی بود، ‌آقا رضا همدانی پس از آن که مرجعیت عامه یافت، ‌هیچ تغییری در زندگی خویش نداد و هم چنان بر روال سابق زندگی ساده‌ای داشت. امّا دیری نپایید که آن اسوه تقوا و فضیلت بنا به عللی از مسئولیت زعامت و مرجعیت فاصله گرفت و فقط به تدریس مشغول شد.

تدریس و برنامه روزانه

آیت‌الله سید محسن امین، نویسنده اعیان الشیعه که چندین سال در درس حاج آقا رضا همدانی شرکت کرده و از نزدیک با شیوه زندگی او آشنا بود، در مورد روش استاد در تدریس و زندگی‌ روزانه‌اش، می‌نویسد: استاد ما هر روز صبح از خانه خود که نزدیک مسجدی بود که امام جماعت آن را برعهده داشت، ‌به مسجد می‌آمد و بعد از این که تقریباً نیم ساعت منتظر رسیدن شاگردان می‌شد، حدود یک ساعت درباره مطالبی که روز قبل نوشته بود ـ که بعد با عنوان «مصباح الفقیه» چاپ شد ـ برای ما درس می‌گفت و سپس به خانه‌اش می‌رفت و به نوشتن درس روز بعد می‌پرداخت؛ تا این که ظهر می‌شد. سپس استاد به مسجد می‌آمد و نماز را به جماعت می‌خواند و به خانه باز می‌گشت. آن گاه همراه خواهرزاده و دامادش، شیخ علی همدانی که در علم و اخلاق به او شباهت زیادی داشت و هم‌چنین برادر زاده‌اش که با او هم‌خانه بود و برای تحصیل علم از همدان به نجف آمده بود و فرزندش، شیخ محمد غذا میل می‌کرد. غالباً غذای این چهار نفر حاضری بود؛ نان بیات عجمی با مقداری پنیر و سبزی. آن گاه کمی می‌خوابید. بعد از بیدار شدن، مشغول مطالعه و نوشتن درس می‌شد. در خانه ایشان، کنار در ورودی حجره کوچکی بود که با نردبان داخلی آن می‌شدند. آن حجره کوچک اطاق مطالعه این مرد بزرگ بود. گاهی اوقات که من محتاج می‌شدم مساله‌ای از او بپرسم یا معنای عبارتی از نوشته‌هایش را سؤال کنم، نزد او می‌رفتم و می‌دیدم که استاد قلم و کاغذ را در دست گرفته و کتاب‌های جواهر و حدائق و وسائل پیش رویش گشوده است. استاد با دیدن من، کاغذ و قلم را زمین می‌گذاشت و من مسأله را می‌پرسیدم و او جواب می‌داد. هنگامی که گفت و گوی ما تمام می‌شد، استاد دوباره کاغذ و قلم را به دست می‌گرفت و من از اتاق خارج می‌شدم. او تا یک ساعت به غروب هم چنان به مطالعه و نوشتن ادامه می‌داد، آنگاه به مسجد می‌رفت و تا رسیدن وقت مغرب، درس می‌گفت. استاد پس از اقامه نماز جماعت مغرب، به حرم مطهر مشرف می‌شد و به زیارت و نماز و دعا می‌پرداخت. گاهی نیز به حجره‌ای که مدفن مرحوم سید جواد عاملی (نویسنده مفتاح الکرامه) است، ‌می‌رفت و بعد از توقف کوتاهی، به خانه‌اش باز می‌گشت و مشغول مطالعه و نوشتن می‌شد.

شاگردان

آیت‌الله حاج آقا رضا همدانی در طول زندگی خویش، شاگردان بسیاری را تربیت نمود که هر کدام به نوبه خویش مشعلدار علم و معرفت شدند. اینک به اسامی تعدادی از ستارگان علم و فقاهت که در محضر آقا رضا همدانی نور معرفت یافته‌اند، اشاره می‌کنیم:

1. سید محسن امین عاملی، نویسنده کتاب ارزشمند و بی‌نظیر اعیان الشیعه.
2. شیخ محمد جواد بلاغی.
3. شیخ علی همدانی، داماد و خواهرزاده او.
4. شیخ علی، فرزند شیخ باقر (نوه صاحب جواهر)
5. شیخ آقا بزرگ تهرانی، نویسنده کتاب گرانسنگ «الذریعه الی تصانیف الشیعه»
6. حاج محمد حسن آل کبه بغدادی
7. سید حسن صدر، نویسنده کتاب تکمله امل الامل.
8. شیخ محمد آل کاشف‌الغطاء.
9. شیخ علی قمی، عارف و زاهد مشهور.
10. شیخ ابوالقاسم، فرزند محمد تقی قمی (خزانه دار حرم حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ).
11. شیخ علی حلّی.
12. شیخ حسین مغنیه عاملی.
13. شیخ منیر صیداوی.
14. شیخ عبدالحسین کاظمی.
15. شیخ احمد آل کاشف‌الغطاء.
16. شیخ محمد حسین آل کاشف‌الغطاء.
17. شیخ جعفر آل الشیخ راضی.
18. سید مشکور طالقانی.
19. سید احمد طالقانی نجفی.
20. میرزا جواد آقا ملکی تبریزی.
21. سید جمال‌الدین موسوی گلپایگانی.
22. سید حسن حسینی (پسرخاله شیخ آقا بزرگ تهرانی).
23. سید صالح حلّی.
24. شیخ محمد تقی تهرانی مقدس.
25. شیخ محمد حسین اصفهانی غروی کمپانی.
26. سید محمود مرعشی نجفی پدر آیت‌الله‌العظمی نجفی مرعشی ـ قدس سره ـ.
27. شیخ محمد رضا اصفهانی. معروف به مسجد شاهی.
28. میرزا صادق خلیلی طهرانی.
29. سید حسین حسینی اشکوری نجفی.
30. شیخ محمد صادق گلپایگانی.
31. از بین این تربیت یافتگان مکتب آن مجتهد وارسته، دو نفر موفق شدند که از آن استاد بزرگ فقه و اصول، اجازه اجتهاد دریافت نمایند که عبارتند از:
32. حاج محمد حسن آل کبه بغدادی.
33. سید محسن امین عاملی.

آثار

1. آیت‌الله حاج آقا رضا همدانی علاوه بر تدریس، آثار ارزشمندی نیز تألیف کرد. او با قلمی شیوا اندیشه‌های خود را به رشته تحریر کشید. در این جا به ذکر تألیفات آن متفکر گرانمایه می‌پردازیم:
2. ذخیره الاحکام: این کتاب رساله عملیه وی است.
3. الهدایه: این کتاب فقه فارسی است بحث‌های طهارت، صلوه و صوم تا اعتكاف در آن آمده است.
4. الوجیزه فی الفقه: نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه مرحوم میرزا باقرقاضی در تبریز موجود بود.
5. الفوائد الرضویه علی الفرائد المرتضویه: این کتاب در علم اصول نگارش یافته است و به عنوان حاشیه بر کتاب فرائد الاصول، نوشته شیخ انصاری است و در سال 1318 هـ. ق. در ایران هـ. ق. چاپ رسیده است.
6. تقریرات فقه: حاج آقا رضا همدانی در این اثر مباحثات فقهی استادش، میرزای شیرازی را از اول بیع تا آخر خیارات، نوشته است.
7. حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری ـ قدس سره ـ.
8. حاشیه بر ریاض المسائل، نوشته سید علی اصفهانی حائری.
9. حاشیه بر نجاه العباد، تألیف شیخ محمد حسن نجفی (نویسنده جواهر الکلام).
10. تقریرات اصول: در این کتاب بحث‌های اصول میرزای شیرازی به تقریر درآمده است.
11. مصباح الفقیه: این اثر ارزشمند که مهم‌ترین تألیف حاج آقا رضا همدانی است، یکی از عمیق‌ترین و شیواترین شرح‌های کتاب شرایع، نوشته محقق اول است. علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در مورد چگونگی نگارش این کتاب سخنی دارد که ما را به اهمیت این کتاب بیشتر آشنا می‌کند. ایشان می‌گوید: «مولف هر شب یک صفحه از آن را می‌نوشت و هنگام صبح برای شاگردان فرهیخته و اندیشمند خویش، همانند سید محسن امین، سید جمال‌الدین گلپایگانی، شیخ احمد کاشف‌الغطاء، و برادرش شیخ محمد حسین، شیخ ابوالقاسم قمی، شیخ علی جواهری، شیخ علی قمی، شیخ عبدالحسین کاظمی، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، شیخ محمد تقی مقدس طهرانی، و این جانب، ‌می‌خواند. سپس نوشتار خویش را در این مجمع علمی حک و اصلاح می‌کرد و گاه دیدگاهش را تغییر می‌داد و گاهی برآن اصرار می‌ورزید.»

به همین علت کتاب مصباح الفقیه آکنده از تحقیقات فقهی، اصولی، تفسیری، حدیثی، ادبی و لغوی است و دارای سبکی زیبا و قلمی شیوا می‌باشد. دقت در عمق مطالب، تطبیق فروع بر اصول و دسته‌بندی جالب از دیگر امتیازات این کتاب گرانسنگ است. باب‌های طهاره، صلوه، زکات، خمس، صوم، ‌رهن و اجاره در این مجموعه قبلاً به صورت چاپ سنگی بود و اکنون مدتی است که گروهی دست به تحقیق این کتاب زده‌اند و تاکنون 8 جلد از آن به چاپ رسیده است.

آراء علمی

آیت‌الله حاج آقا رضا همدانی، فقیهی صاحب‌نظر، مجتهدی متتبع و پژوهشگری ژرف اندیش بود و در فقه و اصول نظریات و آراء علمی و تحقیقی برای دانش اندوزان و محققان حوزه‌های علمیه ارائه نموده است. بعضی از نظریات او بدین قرار است:

1. آب نجس تنها با اتصال به آب جاری و یا کثیر پاک نمی‌شود بلکه ممزوج و مخلوط شدن شرط است.
2. مدار حجیت خبر، اطمینان به صدور آن از معصوم است بنابراین آنهائی را که اصحاب ما پذیرفته می‌پذیریم و هر کدام را آنها مردود دانسته‌اند ما هم نمی‌پذیریم.
3. با این که شهرت را حجت نمی‌دانست، ولی سعی می‌کرد با مشهور مخالفت نکند.
4. کتاب «فقه الرضا (ع)» را از امام هشتم (علیه‌السلام) نمی‌دانست و معتقد بود که اگر مطالب آن از حضرت رضا (علیه‌السلام) بود آن را افراد متعددی نقل می‌کردند و فقط یک نفر از آن مطلع نمی‌شد. چنان که حدیث سلسله الذهب را افراد بیشماری نوشته و روایت نمودند و هم چنین چرا هزار سال از این کتاب خبری نبود و چهار امام بعد از آن حضرت به آن اشاره‌ای نکرده‌اند و شکل بیان و سیاق بعضی کلمات آن بعید می‌نماید که از امام معصوم (علیه‌السلام) باشد و بعضی احکام در آن مخالف صریح مذهب است.

درگذشت

آیت‌الله آقا رضا همدانی بعد از سال‌ها تلاش در راه کسب دانش، ترویج معارف شیعی، پرورش ده‌ها دانشمند و فقیه برجسته و آفریدن آثاری ارزشمند، در روز یک شنبه 28 ماه صفر1322 هـ. ق. در اثر ناراحتی سینه در شهر سامرا به دار باقی شتافت. پیکر پاک این فقیه وارسته در جوار بارگاه ملکوتی امام هادی و امام حسن عسکری (علیه‌السلام) و مقابل قبر حضرت حکیمه خاتون (دختر امام جواد علیه‌السلام) به خاک سپرده شد.

جستارهای وابسته

• مرتضی انصاری
• میرزا محمد حسن شیرازی
• علوم اسلامی

منابع

• برگرفته از سایت حاج آقا رضا همدانی - مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات pasokh.org