سوره آل عمران

سوره آل عمران که ۲۰۰ آیه دارد و در سال سوم هجرت در مدینه نازل شده است از توحید و مقاومت در برابر دشمنان و مردم‌شناسی و در رابطه با جنگ بدر و احد و زندگی مسلمین در آن فراز و نشیب‌ها، سخن می‌‏گوید. در بخشی هم ولادت حضرت مریم و حضرت عیسی و نصاری و مجادله با اهل کتاب مطرح است و از شیوه‏‌های عمل مخالفان و مخالفت‏‌های یهودیان هم سخن به میان آمده است و در کل بشارتی برای اصحاب پیامبر است.

سوره آل عمران
شماره سوره	۳
محل نزول	مدنی
جزء	۳ و ۴
تعداد آیات	۲۰۰

مفهوم کلی سوره

• سیری در زندگی مریم و عیسی؛
• مبارزه‌ای منطقی با یهود و مسیحیت؛
• حقایقی در مورد جهان و عوامل انحراف از حق؛
• عبرت آموزی از شکست‌ها و پیروزی‌ها.

اسامی دیگر سوره

1. آل عمران،
2. زهراء،
3. طیبة،
4. کنز،
5. امان،
6. مجادله،
7. استغفار،
8. معینه.

علت نام‌گذاری

• سوره آل عمران؛ منظور از عمران در این سوره پدر حضرت مریم (سلام الله علیه) می‌باشد زیرا که در این سوره از آیه سی و پنج تا پنجاه‌ و پنج در مورد قصه حضرت مریم(سلام الله علیه) و حضرت عیسی (علیه‌السلام) صحبت شده است و اسمی از حضرت موسی (علیه‌السلام) نیامده است.
• «سوره زهراء»؛ سوره آل عمران به همراه سوره بقره زهراوین نام‌گذاری شده‌اند یعنی دو سوره نورانی.
• «سوره طیبه»؛ سعید بن منصور در سنن خود از ابوعطاف نقل کرده است که اسم این سوره طیبه است. تفسیر القاسمی علت این نام‌گذاری را به خاطر اینکه برخی اوصاف افراد پاکیزه را در آیه‌ای آورده است عنوان کرده است. الصَّابِرینَ وَ الصَّادِقینَ وَ الْقانِتینَ وَ الْمُنْفِقینَ وَ الْمُسْتَغْفِرینَ بِالْأَسْحارِ ^{[آل عمران–117]} ‎.
• «سوره کنز»؛ به خاطر حدیثی از ابن‌مسعود که سوره آل عمران را گنج نامیده است. «نعم کنز الصعلوک سورة آل عمران یقوم بها فی آخر اللیل». یا به خاطر دربرداشتن اسرار عیسویه.
• «سوره امان»؛ به خاطر اینکه هر کسی به آنچه که در سوره آل عمران است تمسک بجوید از اشتباه در موردش ایمن می‌ماند.
• «سوره مجادله»؛ به خاطر نزول بیش از هشتاد آیه از سوره آل عمران در مورد مجادله پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) با نصارای نجران.
• «سوره استغفار»؛ به خاطر آیۀ هفده سوره آل عمران که می‌فرماید: وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحار.
• «سوره معینه»؛ این اسم را ابو‌حیان در تفسیرش آورده است اما علت خاصی برایش ذکر نشده است.

اهداف و آموزه‌ها

مهمترین اهداف سوره آل عمران عبارتند از:

• بیان حقیقت دربارۀ جهان بزرگ؛
• بیان عوامل انحراف مردم از معرفت حق و عمل به آن؛
• بیان گویایی از زندگی مریم و تولد عیسی (علیه‌السلام) و برخی پیامبران دیگر؛
• مبارزۀ منطقی با یهودیان، مسیحیان و مشرکان؛
• بیان آموزه‌های تربیتی پیروزی و شکست در جنگ بدر و جنگ احد.

محتوا و موضوعات

محورهای اصلی بحث‌های سوره آل عمران، موارد زیر است:

• بخش مهمی از آن از توحید و صفات خداوند و معاد و معارف اسلامی بحث می‌کند؛
• بخش دیگری پیرامون جهاد و دستورات مهم و ظریفی در این زمینه و هم‌چنین درس‌های عبرتی که در دو غزوه مهم اسلامی (بدر و احد) بود سخن می‌گوید، و هم‌چنین شرح امدادهای الهی نسبت به مؤمنان و حیات جاویدان شهیدان راه خدا؛
• در قسمتی از این سوره، به یک سلسله احکام اسلامی در زمینه لزوم وحدت صفوف مسلمین و خانه کعبه و فریضه حج و امر به معروف و نهی از منکر و تولی و تبری (دوستی با دوستان حق و دشمنی با دشمنان حق) و مساله امانت، و انفاق در راه خدا و ترک دروغ و مقاومت و پایمردی در مقابل دشمن و صبر و شکیبایی در مقابل مشکلات و آزمایشهای مختلف الهی و ذکر خداوند در هر حال، اشارات پر معنایی شده است؛
• برای تکمیل این بحث‌ها، بخشی از تاریخ انبیاء از جمله: آدم و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و سایر انبیاء (علیهم‌السلام) و داستان مریم (علیهاالسلام) و مقامات این زن بزرگ و توطئه‌های پیروان متمرد حضرت موسی و عیسی (علیهماالسلام) در برابر اسلام نیز ذکر شده است.
• مطالب سوره آل عمران چنان به هم مربوط و هماهنگ است که گویی همۀ آنها یک جا نازل شده است.

فضائل، خواص و ثواب قرائت

امان برای گذشتن از پل دوزخ

ابی بن‌کعب از رسول‌اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده است که فرمود: «هر کس سوره آل عمران را بخواند خداوند به هر آیه‌ای امانی برای گذشت از پل دوزخ به او عطا می‌کند».

درود فرشتگان

ابن‌عباس می‌گوید: پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «هر که سوره آل عمران را در روز جمعه بخواند تا وقتی که خورشید غروب کند خدا و فرشتگان برای او درود می‌فرستند».

نور و سایه در قیامت

بریده می‌گوید: نبی اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «سوره بقره و سوره آل عمران را یاد بگیرید زیرا آنها دو نور هستند و در روز قیامت برای کسی که آنها را بداند مانند دو ابر یا دو پرده یا دو صف از پرندگان بر او سایه می‌اندازند».

تاثیر در باروری

در روایتی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده‌اند اگر سوره آل عمران به زعفران نوشته شود و زنی که حمل بر نمی‌دارد با خود همراه کند به اذن خداوند حامله گردد و اگر آن را بر درخت یا نخلی ببندند میوه آن درخت بسیار شود و اگر شخصی که معیشت او به سختی می‌گذرد با زعفران بنویسد و همراه خود کند خداوند او را گشایشی دهد و روزی او را برساند.

محل و زمان نزول

سوره آل عمران در مدینه بر پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده است. از آن جا که سوره آل عمران بعد از سوره انفال و قضایای جنگ «بدر» و «احد» و «حمراءالاسد» و قبل از سوره احزاب (و جنگ احزاب که در سال پنجم اتفاق افتاد) فرود آمده، می‌توان گفت که این سوره حدود سال چهارم هجری نازل شده است.

فضای نزول

نزول سوره آل‌عمران در سال چهارم هجری و پس از سوره انفال در هنگامی بود که پیش از آن حکومت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به خاطر تشریع قوانین و مقررات جامعه اسلامی و پیروزی در جنگ بدر، تا حدودی استقرار یافته و مسلمانان را در موقعیت ممتازی قرار داده بود. همین امر هشداری جدی برای دشمنان اسلام به حساب می‌آمد.

از سویی شکست مسلمانان در جنگ احد، دشمنان اسلام از یهودیان، مسیحیان و مشرکان را نسبت به مقابله با اسلام بی‌باک‌تر کرد و هر کدام به گونه‌ای در صدد خاموش کردن نور اسلام برآمدند. پس از این شکست عبرت‌آموز، قریش و دیگر احزاب مشرک عرب به یک صف درآمدند تا ضربه نهایی را (در خندق) فرود آورند. اهل کتاب، از یهودیان متن جزیره گرفته تا مسیحیان حاشیه آن، هماهنگ شدند تا با احتجاج‌ها و جدال‌ها و تشکیک‌ها، ضربه‌ای فکری و روحی به مسلمانان بزنند، و از طرف دیگر دو امپراتوری بزرگِ آن زمان، یعنی ایران و روم نیز نسبت به حکومت نوپای اسلام حساس شده بودند.

این مطالب همگی بیانگر این معناست که این سوره در زمانی نازل شده است که مردم از یهودی و مسیحی و مشرک همه بر علیه اسلام قیام کرده بودند و مسلمانان به شدت در حال دفاع از حوزه دین بودند و لحظه‌ای امنیت نداشتند. از این رو باید همه توان خود را برای مقابله با آنان بسیج می‌کردند. در این هنگام سوره مبارکه آل‌عمران نازل شد و راه مقابله با دشمنان را به مؤمنان یادآور شد. با توجه به فضای نزول سوره آل‌عمران، می‌توان «بیان راهکارهای ایجاد و تقویت انسجام درونی جامعه دینی و کسب آمادگی لازم برای مقابله با دشمنان نظامی و فرهنگی» را مقصود و غرض اصلی سوره دانست. این مقصود را بسیاری از مفسران برگزیده‌اند و آن را با عبارت‌های مختلف بیان کرده‌اند.

ویژگی

سوره آل عمران با حروف مقطعه شروع شده است و یکی از هفت سوره طولانی قرآن (سبع طوال) می‌باشد. اقوال در سبع طوال هم مختلف است به گفته بعضی سوره‌های بقره، آل عمران، نساء، مائدة، انعام، اعراف و أنفال به همراه توبه را سبع طوال می‌گویند ولی برخی دیگر هفتمی را یونس می‌دانند و معتقدند که انفال و توبه جزو آنها نیست (این قول سعید بن جبیر می‌باشد)

روایت از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جای تورات و سوره‌های مئین را به جای انجیل و سوره‌های مثانی را به جای زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌های مفصّل فزونی بخشید.

این احتمال خیلی به ذهن نزدیک می‌رسد که سوره آل عمران همه اش یکباره نازل شده باشد، برای اینکه آیاتش که دویست آیه است ظهوری روشن در بهم پیوستگی و انسجام دارد، و از اول تا به آخر متناسب با هم است، و پیداست که همه اغراض آنها بهم مربوط است.