استان هرمزگان

استان هُرمُزگان نام یکی از استان‌های جنوبی ایران است که در شمال تنگه هرمز قرار گرفته‌ است. به این استان پایتخت اقتصادی ایران هم گفته می‌شود. کرانه‌های این استان در شرق بر دریای عمان و در غرب بر خلیج فارس قرار دارند. تنگه هرمز، یکی از حساس‌ترین و حیاتی‌ترین گذرگاه‌های آبی عصر حاضر، در قلمرو سیاسی این استان قرار دارد. همچنین چهارده جزیره کوچک وبزرگ به نام‌های ابوموسی، بنی فرور، تنب بزرگ و کوچک، سیری، شتور، فرور، کیش، لاوان، قشم، لارک، هرمز، هندورابی و هنگام در محدوده آب‌های ساحلی این استان قرار دارند. در این استان اقوام مختلفی چون اچم‌ها (خودمونی‌ها)، هرمز‌ها (بندری‌ها)، فارس‌ها، بلوچ‌ها، عرب‌ها زندگی می‌کنند. که هر یک به زبان‌های مختلفی مانند اچمی، بندری (هرمزگانی)، فارسی، بلوچی، عربی سخن می‌گویند.

استان هرمزگان
نام	استان هرمزگان
کشور	ایران
استان	استان هُرمُزگان
تعداد جمعیت	۱۴۰۳۶۷۴ نفر
پراکندگی دینی	شیعه سنی

وجه‌تسمیه نام

برخی با توجه به اهمیت بین‌المللی تنگه هلالی شکل و راهبردی هرمز که جنبه حیاتی آن در عبور و مرور واضح است، هرمزگان را از نام این تنگه می‌دانند. اما در مواردی نیز اعتقاد بر این است‌که هرمزگان، شامل دو جزء است. جزء اول یعنی هُرمُز، از اختصار نام «اهورا مزدا» گرفته شده است. همچنین یکی از معانی پسوند «گان» را، در مکان و جا می‌توان دانست. بنابراین «سرزمین خدا» می‌تواند، در تفسیری بر هرمزگان معنا یابد. راستی بهتر است نظر دیگری را هم، در وجه‌تسمیه نام هرمزگان بشنوید. در این زمینه از نوشتن نام درست هرمز، به‌صورت «هرموز» استفاده می‌شود. سپس می‌گویند که جزء نخست، یعنی هور یا خور در فرهنگ فارسی معنای (خلیج، لنگرگاه) را دربردارد. جزء دوم نیز به معنای موز، میوه شناخته شده می‌باشد. درعین‌حال به‌واسطه اسناد تاریخی گفته می‌شود، مکان اصلی هرمز ناحیه‌ای در مجاورت میناب کنونی بوده است.

جغرافیا

هرمزگان از شمال و شمال شرق به کرمان می‌رسد، از غرب و شمال غرب با فارس و بوشهر همسایه است و از شرق در مجاورت سیستان و بلوچستان قرار گرفته است. در امتداد جنوب آن، خلیج‌فارس و دریای عمان واقع‌ شده‌اند. کوه‌های هرمزگان ادامه‌ رشته‌ کوه‌های زاگرس هستند که بخش‌های زیادی از استان را پوشانده‌اند. کوه‌ها به تپه و سپس به زمین‌های پست ساحلی می‌رسند. این استان به تعدادی شهر و جزیره تقسیم شده است. شهرهای آن بندرعباس، بندر لنگه، میناب، جاسک، بَستَک، حاجی‌آباد، رودان، پارسیان، خَمیر، بَشاگرد و سیریک هستند. قشم، کیش، هرمز، هنگام، ابوموسی، لاوان، هِندورابی، شیدوَر یا شیتور،‌ لارک، تُنب‌کوچک، تُنب‌بزرگ، سیری، فارورکوچک و فراوربزرگ جزو جزیره‌های هرمزگان به‌شمار می‌روند.

تقسیمات كشوری

• هرمزگان دارای 13 شهرستان، 38 شهر، 38 بخش، 85 دهستان و 1732 آبادی دارای سكنه كوچك و بزرگ است. عملكردهای اقتصادی وفرهنگی استان، ساحلی و تمامی متاثر از دریاست، مثلا 80درصد جمعیت شهرها و 60 درصد كل جمعیت آن در نوارساحلی به عمق حداكثر 20 کیلومتر از دریا استقرار یافته است.
• هرمزگان با 14 جزیره بیشترین جزایر را بین استان‌های ساحلی دارد.
• دو شهرستان ابوموسی و قشم كاملا از جزایر تشكیل شده اند و از سرزمین اصلی گسستگی دارند.
• از تعداد 38 شهر استان 14 شهر آن ساحلی می باشند.

جمعیت استان هرمزگان

بر اساس آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1385 ، جمعیت استان هرمزگان 1403674 نفر می‌باشد که از این میزان 661325 نفر ساکن شهرها 740605 نفر در مناطق روستایی و 1744 نفر غیر ساکن می باشند.

اقوام

1. لرها؛
2. عرب‌ها؛
3. لاری‌ها؛
4. بلوچ‌ها؛
5. بندری‌ها؛
6. مکرانی‌ها؛
7. ایرانیان آفریقایی‌تبار.

تاریخ و فرهنگ استان

تاریخ استان هرمزگان با تاریخ و جغرافیای خلیج فارس در هم آمیخته است. تاریخ مکتوب بندر هرمز از زمان اردشیر بابکان آغاز می‌شود. گروهی معتقدند که آبادانی بندر هرمز بین سال های 241-211 میلادی روی داده و به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز داد و ستد شرق معروف شده است. در سال 750-661 میلادی منطقه خلیج فارس جزء خلافت امویه و سپس جزء خلافت عباسی، میلادی 1285 – 750، بود. در اواخر قرن هشتم میلادی که داد و ستدهای دریایی رونق به سزایی داشت، گروهی از مورخین، راه دریایی خلیج فارس را با اهمیت تر از جاده معروف ابریشم و یا یک مسیر مهمی از آن می‌دانند.

در سال 1497 میلادی،برای اولین بار استعمارگران غربی به فرمانروایی «واسکودوگاما» در بنادر خلیج فارس پیاده شدند. در سال 1506میلادی، پرتغالی‌ها به عنوان حفاظت منافع کشور پرتغال در برابر تجار مصری و ونیزی، جزیره هرمز را محاصره کردند. بندر هرمز در این زمان کلید تجاری خلیج فارس محسوب می‌شد و راه ادویه از کنار همین بندر در تنگه هرمز عبور می‌کرد. شاه اسماعیل صفوی در صدد اعاده مالکیت ایران بر هرمز بود که به سبب گرفتاری‌های ناشی از جنگ با عثمانیان، موفق به راندن پرتغالی ها نشد و با آن ها پیمانی منعقد نمود. که طی آن تسلط پرتغالی ها بر خلیج فارس تا مدتی تثبیت شد. اما شاه عباس بزرگ به کمک انگلیسی‌ها، به حاکمیت پرتغالی ها در جزیره هرمز و خلیج فارس خاتمه داد.

در سال 1004 (ه. ق) هلندی‌ها، تجارتخانه ای در بندرعباس تاسیس کردند و رقابت بین هلند و انگلیس شدت یافت. در اواخر دوره سلطنت شاه صفوی، دولت ایران به لغو معافیت گمرکی واردات و صادرات هلندی‌ها اقدام کرد. دولت ایران به هلندی ‌ها اجازه داد که در هر نقطه‌ای از ایران به تجارت ابریشم اقدام کنند. در همین زمان هلندی‌ها، دژ مستحکمی را در نزدیکی تجارتخانه خود در بندرعباس احداث نمودند. میرمهنا حاکم جزیره خارک و بندر ریگ به بهانه عدم پرداخت اجاره بها، در سال 1765 به هلندی‌ها حمله برد و آن‌ها را از خلیج فارس بیرون راند. پس از این ماجرا انگلیس در خلیج فارس، شیخ نشین‌های متعدد کوچکی را ایجاد نمود تا از اتحاد آن‌ها در مقابل خود جلوگیری کند. خلیج فارس بعد از جنگ جهانی اول به عنوان مهم‌ترین کانون نفت و منبع مهم رشد صنایع، اهمیت اقتصادی و استراتژیکی مهمی یافت. موقعیت استراتژیکی استان هرمزگان موجبات توجه ویژه به این منطقه رابرای دولت‌ها و کشورهای خارجی الزامی ساخت.

مركز استان

در قرن چهارم هجری در حوالی بندرعباس فعلی، بندر و روستای كوچكی به نام «سورو» وجود داشت كه جغرافیانویسان قرن چهارم هجری قمری از آن نام برده اند. برخی معتقدند «شهرو» كه اصطخری به عنوان «دهی كوچك بر كنار دریا» از آن نام برده، همان بندر «سورو» است. این بندر در سال 924 هجری قمری «بندر جرون» خوانده می‌شد و دهكده‌ای كوچك بود و در روبه روی سواحل شمالی جزیره پر اهمیت «هورموز» آن روزگار، قرار داشت. در سال 1514 ، پرتغالی‌ها این دهكده كوچك را برای پیاده شدن، و بارگیری اجناس از خشكی انتخاب كردند. به دلیل خرچنگ زیادی كه در ساحل این بندر وجود داشت، نام آن را «بندر كامارااو» یا «كامبارائو» ، یعنی بندر خرچنگ گذاشتند. نام متداول بعدی، یعنی «گمبرون» یا «گامبرون» به احتمال زیاد از لغت پرتغالی «گامارائو» اقتباس شده است. در سال 1622 میلادی شاه عباس توانست با كمك انگلیسی‌ها دست پرتغالی‌ها را از این بندر كوتاه كند. به افتخار این پیروزی «بندر گمبرون» به «بندر عباس» تغییر نام داد. تا قبل از سال 1650 میلادی (1070 هجری قمری) بندرعباس حصار نداشت؛ ولی از این زمان دور شهر را محصور كردند و بر امنیت آن افزوده شد. انگلیسی‌ها و هلندی‌ها در بندرعباس تجارتخانه، و در كنار دریا عمارت زیبایی بنا كردند. در این بندر لنگرگاه مناسبی وجود داشت ؛ لذا اكثر كشتی‌های بزرگی كه از هند برای ایران و عثمانی و سایر نقاط كالا حمل می‌كردند، در این بندر لنگر می‌انداختند. هلندی‌ها در سال 1110 هجری قمری (1698 میلادی) با كسب اجازه از دولت ایران، شهر تازه‌ای با بافت و معماری ویژه‌، در وسط شهر بندرعباس بنا نمودند. (عمارت كلاه فرنگی در همین ایام بنا شده است) بافت و شكل ظاهری شهر جدید تا سال 1135 هجری قمری دوام یافت. در تقسیمات فعلی كشوری شهر بندرعباس مركز استان هرمزگان است. این شهر یكی از مهم‌ترین مراكز استراتژیكی و تجاری ایران در جوار خلیج فارس و دریای عمان است. بارانداز شهید رجایی، اسكله عظیمی است‌كه بخش وسیعی از مبادله كالاهای تجاری بین ایران و دیگر كشورها از طریق آن صورت می گیرد. بندر عباس از طریق راه‌های دریایی، راه آهن، جاده‌های ترانزیتی درجه یك و از طریق هوا به كلیه مناطق داخلی و دیگر كشورهای جهان مرتبط است.

مردم‌شناسی

بافت جمعیتی استان تنوع فراوانی دارد. از شرق با فرهنگ و سنن بلوچ‌ها شروع می‌شود و پوشش مردم به‌خصوص زنان بسیار شبیه بلوچ‌ها است و در مرکز و غرب استان بیشتر از فرهنگ بومی خود و لباس آن‌ها بیشتر فرنگی است و زنان پوشش مشهور بندری، لباسی با پارچه‌های رنگی شاد قرمز سبز زرد و آبی و اکثراً زری‌بافی شده. روایت‌ها فرهنگ مردم هرمزگان حکایت از رشد، تکامل، اختلاط و تنوع بسیار دارد.

آیین‌ها، افسانه‌ها و اعتقاداتی که از قلهٔ کوه‌ها تا حضور دریا و صیادان را دربر گرفته‌است، بر این چهارراه فرهنگی می‌توان از همهٔ اقوام، ملت‌ها و ادیان آمده و رفته چیز‌های بسیار بر جای مانده یافت. پس باید با ضرب دهل‌ها ونقش لباس همراه شد و به تماشای زار و عضوا نشست تا تاریخ دیرینهٔ فرهنگ و تمدن هرمزگان را که حکایت مردم دیرزی این دیار وهم نشینی آنان با مهاجران از دور آمده را دریافت. همچنین شماری از مردم این استان از ایرانیان آفریقایی‌تبار هستند.

زبان و گویش های هرمزگان

در رابطه با زبان مردم استان هرمزگان، باید بگوییم که از گویش هرمزگانی برای تکلم استفاده می‌کنند. البته بدانید گویش بندری، درواقع نوعی از زیرشاخه‌های زبان فارسی دری و متشکل از لهجه‌های مختلف است. همچنین آن را در تلفیقی از ورود زبان‌های دیگر منطقه، البته با حفظ ویژگی‌های زبان فارسی باید دانست. این گویش هرمزگانی تحت‌الشعاع ارتباطات تجاری، مهاجرت اقوام و … قرار گرفته و از زبان‌های عربی، هندی و حتی واژگان اروپایی نیز برخوردار است. حتی در نواحی غربی، نواحی روستایی جوانب دریا و جزایر ایرانی خلیج فارس می‌توان، زبان عربی را در گفتگوها دید. همچنین زبان بلوچی نیز ، در نواحی شرقی دیده می‌شود.

مذهب

از لحاظ دین جماعت استان هرمزگان، پیرو دین اسلام و اغلب از نظر مذهب شیعه هستند. جماعت سنی استان نیز، بیشتر تابع مذهب شافعی و بخشی از سنی مذهبان نیز دارای مذهب حنفی می‌باشند.

جشن‌های مذهبی

جشن های مردمان استان هرمزگان به سه دسته جشن‌های ملی، خصوصی، محلی و مذهبی تقسیم می‌شوند. جشن‌های مذهبی به همان جشن‌های رایج در سراسر کشور در میلاد ائمه معصوم(علیه‌السلام) و مناسبت‌های مختلف مذهبی اطلاق می‌شوند. جشن‌های مذهبی تحت عنوان مولودی در استان هرمزگان جشن گرفته می‌شوند که این آیین‌ها در مسجد‌ها و مهدیه‌ها انجام می‌شوند. روزهای مولودی‎ خوانی كه در جزيره قشم برگزار می‌شود، به ترتیب تولد حضرت پيامبراکرم (صلی‌الله علیه وآله)، معراج پيامبر(صلی‌الله علیه وآله) در شب ٢٧ رجب، عید فطر در اول شوال و عید قربان در دهم ذیحجه هستند.

مردم استان هرمزگان پای بند اصول دين اسلام بوده و به همين مناسبت، آداب و رسوم ايشان نيز بيش تر در حول و حوش مراسم مذهبی و برگزاری جشن‌ها و اعياد دينی قرار می‌گیرند. رفتن قبله دعا نوعی مراسم باران خواهی اهالی استان هرمزگان است که از مراسم قديمی مردم این استان بوده و تاکنون نیز حفظ شده و برای اهالی جنبه تقدس پيدا كرده است.

در سال‌هايی كه در استان و به خصوص در جزایری چون قشم؛ به‌ موقع باران نمی‌بارد و آب بركه‌ها و چاه‌ها تمام می‌شود و در دشت‌ها و صحراها، خشكی جای سرسبزی و خرمی را فرا می‌گيرد و درخت‌ها زرد می‌شوند و كشاورزان قادر به كشت و كار نيستند و حيوانات علوفه و آب نمی‌یابند و انسان‌ها تشنه می‌‎مانند، امام جماعت و پيشوای مذهبی قشم كه در عين حال مردی با تقوی و پرهيزگار است، به تكاپو افتاده و مقدمات رفتن مردم را به «مصلی» و اجرای مراسم «قبله دعا» فراهم می‌سازد. اين مراسم برای طلب باران است.

اماکن زیارتی و مذهبی

• مسجد جامع قدیمی (بستک)؛
• مسجد جامع قشم؛
• مسجد و مناره ملک بن عباس (مسجد علی)؛
• مسجد دژکان؛
• مسجد برخ؛
• مسجد جامع دلگشا؛
• مسجد گله داری؛
• مسجد افغان (بندر لنگه)؛
• مسجد بازار مساح؛
• نیایشگاه میترا؛
• امامزاده خواجه خضر؛
• زیارتگاه شاه شهید؛
• زیارتگاه شیخ اندرآبی؛
• زیارتگاه بی بی مریم.

مسجد جامع اهل‌سنت

مساجد بندرعباس با معماری اصیل و منحصر به فرد ایرانی اسلامی ساخته می‌شوند. مسجد جامع اهل‌سنت مساحتی به وسعت ۴۹۰۰ متر مربع دارد و دارای ۲۰ در بزرگ است. قدیمی ترین مسجد استان هرمزگان است. هنر کاشی کاری محراب مسجد جامع بندرعباس صحنه ای بسیار زیبا را تصویر می‌کشد. این بنای تاریخی از دوطبقه، یک مناره، شبستان ،۱۲ ستون و ایوان های دارای ستون تشکیل شده است. ستون قدیمی شامل چندین ستون با تزیینات گچی بوده و شبیه به مساجد گله داری و دژگان است. در هنگام انجام تعمیرات پایه ستون‌ها با سنگ نما پوشیده شده است بخش شبستان این مسجد تنها بخشی است که مورد بازسازی قرار نگرفته و تغییراتی در آن رخ نداده است. همچنین بخش‌های تازه بازسازی شده و نمای بیرونی مسجد اصالت تاریخی و هنری ندارد. این مسجد دارای سابقه ای طولانی بوده و قدمتی ۲۶۴ ساله دارد. حاج زین العابدین ابوالقاسم اوزی خیری بود که اولین بار این مسجد را بنا نهاد، سپس این مسجد بارها مورد بازسازی قرار گرفت. بازسازی مسجد در سال ۱۳۸۴ شروع شد و در سال ۱۳۸۷ پایان یافت و در نهایت توسط حاج عبدالله رستمانی افتتاح شد.

منابع

• هرمزگان شناسیdadgostari-hr.eadl.ir، اخذ شده در تاریخ 1403/8/6.
• استان هرمزگانsirikcenter.ir، اخذ شده در تاریخ 1403/8/6.
• درباره استان هرمزگان hormozgan.farhang.gov.ir، اخذ شده در تاریخ 1403/8/6.
• استان هرمزگانreiseniran.de، اخذ شده در تاریخ 1403/8/6.
• آداب و فرهنگ بومی هرمزگان.daneshchi.ir، اخذ شده در تاریخ 1403/8/7.