خُمس، اصطلاحی فقهی به معنای پرداخت یک پنجم مازاد درآمد سالانه و برخی موارد دیگر مانند معدن و گنج با شروطی که در فقه[۱] آمده است. خُمس از فروع دین است و آیه ۴۱ سوره انفال و بیش از ۱۱۰ حدیث در کتابهای روایی از آن سخن گفته‌اند.

خمس
نام خمس
عقاید مذاهب اسلامی
فروع ین نمازروزهخمسزکاتحججهادامر به معروفنهی از منکرتولیتبری

خمس از موضوعات مهم فقه اسلامی و به طور خاص فقه امامیه است. محاسبه و پرداخت خمس از تکالیفی است که شیعیان در طول زندگی به آن عنایتی ویژه دارند.

نیمی از خمس به سادات فقیر اختصاص دارد و نیم دیگر به عنوان سهم امام در دوران غیبت امام زمان توسط مراجع تقلید در اموری که با توجه به تاریخ زندگی اهل بیت(ع)[۲] مورد مصرف خمس تشخیص می‌دهند، هزینه می‌گردد.

وجوهات حاصل از پرداخت خمس یکی از منابع اصلی مالی حوزه‌های علمیه و ترویج دین در جامعه اسلامی است.

خمس از نظر لغت

خمس در لغت به معناى يك پنجم و در اصطلاح فقه عبارت از يك پنجم از درآمد و غنيمت است كه بايد طبق شرايط خاصى پرداخت شود. [۳] پس خُمُس یا خُمس در اصطلاح شرع حقی است که خروج آن از مال واجب بوده و بنی ‌هاشم مستحق آن هستند. [۴]

خمس در قرآن

خداوند در آیه زیر وجوب خمس و مصارف آن را به طور فشرده بیان نموده و اهمیت آن را گوش‌زد كرده است:

«وَاعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبى وَالْیَتامی وَالْمَساكِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا؛ [۵] (ای مؤمنان) بدانید كه آنچه به شما غنیمت و فایده رسد (كم یا زیاد) خمس (یك پنجم) آن مخصوص خدا و رسول و خویشان او و یتیمان و فقیران و در راه ماندگان است اگر یتیمان به خدا و آنچه بر بنده خود نازل كرده‌ایم دارید».

اگر چه متعارف از غنیمت چیزی است كه در جنگ از دشمن به دست می‌آید ولی با توجه به گفتار اهل لغت كه غنیمت را مطلق سود گرفته‌اند و بر حسب روایات فراوانی كه از پیغمبر اكرم(ص) و ائمه (ع) رسیده آیه خمس شامل فوائد و سودهای دیگر نیز می‌گردد. چنان كه پیغمبر اكرم (ص) فرمود: «وَاخراجُ الخُمسِ مِنْ كلِّ مایَملِكُهُ اَحَدٌ مِنَ‌ النّاس؛ [۶] خمس از هر چه انسان مالك شود اخراج می‌گردد».

و شخصی از موسی ابن جعفر (ع) پرسید از چه چیز خمس باید داده شود؟ فرمود: «فی كُلِّ ما اَفادَ النّاسُ مِنْ قَلیلٍ اَوْ كَثیرٍ؛ [۷] در هر چیزی كه مردم فائده برند كم باشد یا زیاد (باید خمس آن داده شود)».

با در نظر گرفتن روش رسول اكرم و امامان معصوم (ع) كه خمس را از امور دیگری غیر از غنیمت‌های جنگی نیز می‌گرفته‌اند و موارد فراوانی كه نقل شده رسول اكرم (ص) به دادن خمس امر می‌كرد از جمله آن حضرت به طایفه بنی قیس نوشت: «فَاَنتُم اِنْ اَقَمْتُمُ الصَّلوهَ و آتَیتُم الزَّكوهَ و اَعطَیتُم سهمَ اللهِ و الصفِی فَاَنتُمْ آمِنونَ؛ [۸] اگر شما نماز را به پا دارید و زكات[۹] و خمس بدهید درامانید».

و آن حضرت همچنان كه افرادی را برای جمع‌آوری زكات می‌فرستاد برای گرفتن خمس نیز مأمورینی را اعزام می‌فرمود: چنان كه علی (ع) را به یمن اعزام داشت و دستور داد خمس را از آن‌ها بگیرد. [۱۰] و مردی از بنی‌اسد را نیز مأمور گرفتن خمس كرد. [۱۱] لذا جای تردید باقی نمی‌ماند كه مقصود از آیه خمس لزوم خمس در موارد دیگری از سود علاوه بر غنائم جنگی نیز خواهد بود و با توجه به آن چه ذكر شد و بسیاری از مدارك و روایات دیگر علمای شیعه فتوا داده‌اند كه آیه مزبور شامل سودهای دیگری نیز می‌شود و علاوه بر لزوم دادن خمس غنیمت‌های جنگی در شش مورد دیگر (كه بعداً بیان می‌شود) نیز دادن خمس را واجب دانسته‌اند.

و نكته قابل توجهی كه آیه مزبور به آن اشاره كرده است اهمیت خمس می‌باشد كه می‌فرماید: «باید خمس سودی كه می‌برید بدهید اگر به خدا و آنچه بر بنده خود نازل كرده‌ایم ایمان دارید» و می‌رساند كه اگر بر كسی خمس واجب شده و از دادن آن خودداری می‌كند به خدا و آنچه بر پیامبر نازل شده ایمان و اعتقاد ندارد. [۱۲]

پانویس

  1. ر.ک:مقاله فقه
  2. ر.ک:مقاله اهل بیت(ع)
  3. احكام اقتصادى (ج 1)، ص 19
  4. مجمع البحرین ج۴، ص۶۶
  5. سوره انفال، آیه 41
  6. جامع الاحادیث، ج 8، ص 546
  7. وسائل، ج 6، باب 8، ‌ص 350، ح 6
  8. اسدالغابه، ج 1، ص 328
  9. ر.ک:مقاله زکات
  10. بحارالانوار، ج 21، ص 360
  11. تفسیر عیاشی، ج 2، ص 93
  12. فروع دين، غلامحسين رحيمي، ص 31