بحار الانوار (کتاب)
بِحارُ الاْنْوار مشهورترین، مهمترین و مفصل‌ترین اثر علمی محمد باقر مجلسی که مجموعه‌ای گسترده از احادیث امامیه است و گاه دائرة المعارف بزرگ احادیث شیعه لقب گرفته است. این کتاب با نام کامل بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم‌السلام از مهمترین کتاب‌های جامع حدیث شیعه است که توسط علامه مجلسی (م، ۱۱۱۰ ق) با همکاری گروهی از همکاران و شاگردان ایشان تدوین شده است. «بحارالأنوار» در حقیقت دائرة المعارف بزرگ حدیث، شامل کلیه مباحث اسلامی از تفسیر قرآن و تاریخ گرفته تا فقه و کلام و... می‌باشد.
| بحارالانوار | |
|---|---|
 | |
| نام | بِحارُالاَنوار الجامِعَةُ لِدُرَرِ أخبارِ الأئمةِ الأطهار |
| مشخصات کتاب | |
| پدیدآوران | محمدباقر مجلسی معروف به علامه مجلسی |
| زبان | عربی |
| زبان اصلی | عربی |
| ترجمه | کسی تمام مجلدات آن را ترجمه نکرده‌است. |
| تعداد جلد | 110 جلد |
| محتوای کتاب | |
| موضوع | احادیث ائمه معصوم (فقهی و غیر فقهی) |
انگیزه نگارش بحارالانوار
مجلسی در مقدمه بحارالانوار انگیزهٔ خود را از تألیف بحارالانوار چنین ذکر می‌کند:
سبب تألیف کتاب این است که من در دانش آموزی در انواع علوم حریص بودم و بعد از سپری کردن بخشی از عمر در دانش‌های گوناگون و اندیشیدن به ثمرات و غایات این علوم دریافتم که علم، تنها از چشمه وحی و روایات اهل‌بیت (علیه السلام) حاصل می‌شود و در آخرت تنها این دانش سودمند است. از این رو به اخبار و روایات معصومین (علیه السلام) پرداخته‌ام[۱].
او همچنین درصدد منابعی بوده است که در معرض فراموشی قرار داشتند و از این رو، به سراغ کتاب‌هایی رفته که در گذر زمان و به علت توجه زیاد به کتب اربعه، مهجور مانده بود و یا به علت غرض ورزی فاسدان، بی‌توجهی جاهلان و وجود مخالفان اهل‌بیت (علیه السلام) در حال نابودی بوده‌اند[۲].
او می‌گوید: مانند این کتاب در عامه و خاصه تاکنون نوشته نشده و احدی در این کار بر من سبقت نگرفته و امید است این کتاب، تا قیام قائم آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، مرجع فضلا و طالبان علم و منبع تحقیق تمام کسانی باشد که در پی تحصیل علوم ائمه اطهار می‌باشند[۳].
شیوه تألیف بحارالانوار
عزم مؤلف بر نگاشتن این کتاب از ۱۰۷۰ق، پس از نگارش کتاب فهرس مصنفات الاصحاب جزم شده است و اولین تاریخ ثبت شده در خود کتاب ۱۰۷۲ق است[۴]. و پیش‌نویس آن در ۱۱۰۴ یا ۱۱۰۶ق به پایان رسیده است، هر چند پاک‌نویس کتاب تا پس از فوت مؤلف و توسط شاگردان او همچنان ادامه داشته است[۵].
مجلسی برای تألیف این کتاب، بسیاری از شاگردانش را به شهرها و کشورهای مختلف فرستاد تا کتب و نسخه‌های موجود روایی را پیدا کنند[۶]. برای مثال او گزارش داده حتی برای به دست آوردن کتاب مدینة العلم شیخ صدوق که تصور می‌شد در یمن وجود دارد، گروهی را با هدایای فراوان به سوی حاکم آنجا فرستاد تا کتاب را به دست آورد[۷].
در تألیف بحار، بعضی از شاگردان مجلسی شامل میرزا عبدالله افندی محمدصالح خاتون آبادی، ملا عبدالله بن نورالدین بحرینی، سید نعمت الله جزایری و آمنه خاتون خواهر علامه مجلسی با او همکاری کردند[۸].
مجلسی بر همه مراحل کار تسلط کامل داشت و شاگردانش فقط به جمع‌آوری و نگارش آیات و احادیث، ذیل عنوان‌های طراحی شده توسط خود او می‌پرداختند و کلیه گزینش‌ها از متن، سند و نیز تنظیم متن توسط خود او صورت می‌گرفته است[۹]. با این حال اتمام کامل کتاب به معنای پاک‌نویسی آن، بعد از وفات مجلسی و توسط شاگردان او انجام گرفته است[۱۰].
مجلسی عنوانی را برای هر جلد کتاب برمی‌گزید و در ذیل هر عنوان ابوابی را قرار می‌داد. او هر باب را با آیاتی از قرآن کریم که صریحاً یا به مدد قراین گوناگون تاریخی، حدیثی و تفسیری با موضوع تناسب داشته آغاز کرده، سپس اقوال مفسّران (غالباً امین الاسلام طبرسی و فخر رازی) را در حدّ لزوم نقل کرده و آنگاه احادیثِ ناظر بر هر عنوان را با ذکر سند، به ترتیب شماره آورده است. گاه فقط بخشی از یک حدیث را نقل کرده و کامل آن را در بابی مناسب تر آورده است (گاهی به محل اصلی نقل حدیث در بحار اشاره می‌کند) و همچنین، در صورت لزوم، برای تبیین معنای حدیث توضیحاتی داده است. این توضیحات در جلدهایی که توسط شاگردان او پاک نویس شده وجود ندارد.
مجلسی هرچند در تألیف بحار در نیمۀ دوم عمر و بعد از تکمیل مدارج علمی و تألیف بیشتر کتاب‌هایش از همکاری بعضی فضلا و حمایت مالی حکومت صفوی و تسهیلات و امکانات در گردآوری منابع برخوردار بود، به شهادت نسخه‌های موجود و قراین دیگر، کار اصلی را شخصاً انجام می‌داد.
اعتبار کتاب بحارالانوار
بحارالانوار به عنوان دائره المعارفی جامع از میراث اهل‌بیت (علیه السلام) همواره جایگاهی مهم و رفیع در سنت علمی شیعه داشته است.
آقا بزرگ تهرانی می‌گوید: بحارالانوار کتاب جامعی است که دربرگیرنده اخبار اهل‌بیت (علیه السلام) است. تحقیقات دقیقی که بهتر از آن یافت نمی‌شود و باید گفت مانند این کتاب نه قبلاً نوشته شده است و نه در آینده نوشته خواهد شد[۱۱].
امام خمینی در توصیف این کتاب می‌فرماید: کتاب «بحارالانوار» که تألیف عالم بزرگوار محدث عالی مقام، محمدباقر مجلسی است، مجموعه‌ای است که قریب چهارصد کتاب و رساله که در حقیقت یک کتاب‌خانه‌ای کوچکی است که با یک اسم نام برده می‌شود. صاحب این کتاب چون دیده کتاب‌های بسیاری از احادیث است که به‌واسطه کوچکی و گذشتن زمان، از دست می‌رود؛ تمام آن کتاب‌ها را بدون آنکه التزام به صحت آنها داشته باشد، در یک مجموعه به اسم بحارالانوار فراهم کرده است[۱۲].
نکتۀ قابل توجه در تألیف بحار آن است که استفاده محدود مؤلف از کتب اربعه باعث شده اهمیت کتاب او از لحاظ فقهی کم شده و به رغم اینکه در دیگر زمینه‌ها سیطره کامل و بسیار واضحی در حوزۀ فرهنگ تشیع پس از خود پیدا کرده، در مباحث فقهی، از مراجع متداول محسوب نشود.
همچنین نوع تحلیل‌ها و توضیحاتی که علامه دربارۀ احادیث می‌دهد، در فضای اخباری‌گری متعادل صورت گرفته و حتی آنجا که با مسائل عقلی برخورد می‌کند، با رویکردی کلامی و ظاهرگرایانه آن را نقد می‌کند، نه با رویکردی عقلی فلسفی، به همین خاطر برخی از متفکران شیعه معتقدند شرح‌ها و نکات علامه مجلسی از دقت کافی برخوردار نیستند[۱۳]. از‌این‌رو، بخشی از تفسیرها و تعبیرهایی که علامه مجلسی ذیل روایات اهل‌بیت، درباره عناوینی چون روح، نفس، عقل و... می‌آورد، مورد نقد این محققین قرار گرفته است.
از جمله علامه طباطبایی در تعلیقه خود بر بخش‌هایی از بحارالانوار می‌نویسد: ... و شیوه احتیاط برای کسی که در مباحث عمیق عقلی وارد نیست، آن است که به ظاهر قرآن و احادیث مستفیضه تمسک کند و فهم حقایق آنها را به خداوند واگذارد و از ورود به بحث‌های عمیق عقلی اثباتا و نفیا پرهیز کند[۱۴].
سید محسن امین نیز در اعیان الشیعه می‌نویسد: بسیاری از بیانات، توضیحات و تفسیرهایی که علامه مجلسی برای احادیث و غیر آن نقل کرده است، شتاب‌زده نوشته شده و این امر موجب کاهش فایده و وقوع اشتباه در این مطالب شده است[۱۵].
بهترین چاپ بحارالانوار
نخستین چاپ جلد اول و دوم کتاب در کشور هندوستان در سال ۱۲۴۸ هـ.ق بوده و در سال ۱۲۷۰ هـ.ق در ایران تا ۱۰ جلد به چاپ رسیده است و چاپ‌های گوناگونی در طی این سالیان صورت گرفته و بهترین چاپ اخیر بحار، در ۱۱۰ جلد توسط مؤسسة الوفا، دار احیاء التراث العربی، بیروت می‌باشد.
مهمترین ویژگی بحارالانوار
- بیشتر آموزه‌های دینی در آن آمده است.
- به جمع‌آوری احادیث از نسخه‌های خطی همت داشته است.
- مطالبی از برخی کتاب‌ها نقل کرده است که بعدها آن کتاب‌ها از بین رفته است.
- علامه مجلسی در نقل احادیث دقت بسیاری به خرج می‌داد و اگر نسخه معتبر و خطی نداشت آن را تذکر می‌داد و هر حدیثی را صحیح می‌دانست می‌آورد. امّا بعضی از صاحب‌نظران معتقدند که علامه مجلسی احادیث درست و نادرست را جمع‌آوری کرده تا از تلف شدن در امان باشند و در واقع به مانند دائره المعارفی است که انتخاب درست و نادرست آن را به آیندگان سپرده است.
محتوای کتاب بحارالانوار
کتاب بحار، همانند هر کتاب دیگری دارای روایات صحیح و معتبر و نیز روایات ضعیف‌السند می‌باشد. شاید غیر از قرآن کریم، هیچ کتاب دیگری را نتوان ادعا نمود تمام محتوای آن صددرصد صحیح و قطعی می‌باشند[۱۶].
علت نام‌گذاری کتاب به بحار
علامه درباره علت نام‌گذاری این کتاب به بحار می‌گوید: چون این کتاب مشتمل بر همه علوم و حکمت‌ها و اسرار بوده و خواننده را از سایر کتاب‌های حدیثی بی‌نیاز می‌کند، آن را به بحارالانوار الجامعة لدرر الاخبار الائمه الاطهار (علیه السلام) یعنی؛ دریای نور که دربردارنده درّها احادیث امامان معصوم (علیه السلام) می‌باشند، نامیدم[۱۷].
اهداف نوشتن کتاب بحارالانوار
ایشان هدف از نوشتن این کتاب را به دسترسی آسان دانش‌پژوهان به احادیث معصومین، پراکندگی احادیث و تجمع آنها، از بین رفتن کتاب‌ها و نسخه‌های خطی روایی، گرایش مردم به‌خصوص در اصفهان به صوفیان و دوری از احادیث معصومین (علیه السلام) و... می‌داند.
بیان نکته‌ای درباره بحارالانوار
لازم به ذکر است که این کتاب، شامل کل روایات معصومین نمی‌باشد و شاهد بر این مدعا، کتاب مستدرک است که بعدها نوشته شده است. علاوه بر آن علامه مجلسی از کتب مشهور و متواتر و معروف، روایات کمتر نقل کرده است؛ مانند: کتب اربعه، صحیفه سجادیه، نهج‌البلاغه و...[۱۸].
منابع بحارالانوار
مجلسی در ابتدای کتاب بیش از ۳۸۷ کتاب از منابع شیعی را نام می‌برد که نام ۲۵ مؤلف دیده می‌شود. وی از منابع اهل سنت برای حجت آوردن و تأیید روایات شیعی نیز استفاده کرده که تعداد آنها به ۸۵ کتاب می‌رسد. او در تألیف بحارالانوار از منابع لغت و شروح نیز بهره برده است. مجلسی، منابعی را در حین تألیف کتاب نام می‌برد[۱۹].
مطاعن بحار
جلد هشتم بحار (چاپ قدیم) که همان جلدهای ۲۹ و ۳۰ و ۳۱ چاپ جدید است دربردارنده مطالبی در مذمت خلفای سه‌گانه است. در زمان آیت‌الله بروجردی که موضوع دارالتقریب مطرح بود یکی از مسائلی که چالش برانگیز بود همین مجلدات بود. مرحوم شیخ محمد تقی قمی از قاهره به قم سفر کرد و نظر مرحوم آیت‌الله بروجردی را جهت برپایی تقریب به عنوان یک ضرورت جلب کرد و نهایتاً آیت‌الله بروجردی متنی را امضاء کرد که جلد هشتم بحارالانوار که شامل کتاب امامت و کتاب فتن و محن کتاب الامامة و کتاب الفتن و المحن می‌شود، تحقیق و چاپ نشود.
بعد از امضای مرحوم آیت‌الله بروجردی به عنوان مرجع اعلای شیعه در آن زمان مبنی بر عدم تجدید چاپ جلد هشتم کتاب، عده‌ای از کارشکنان با بهانه‌جویی جدیدی مبنی بر اینکه احتمال چاپ این کتب از سوی بقیه مراجع شیعه یا دولت ایران وجود دارد، مانع راه‌اندازی دارالتقریب و ورود فقه شیعه به الازهر شدند.
در پی این بهانه‌جویی بار دیگر، محمد تقی قمی از قاهره به خدمت مرحوم بروجردی در قم رسید و با اجازه از او به دربار محمد رضا شاه رفت و با امضایی از طرف محمد رضا پهلوی به عنوان شخص اول سیاسی مملکت مبنی بر ممنوعیت چاپ جلد هشتم بحارالانوار به قاهره برگشت و بالاخره نظر آنان را جلب کرد.
پس از انقلاب نیمی از جلد هشتم بحارالانوار که تنها کتاب امامت بود، به نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به چاپ رسید و نیم دیگر آن که کتاب فتن و محن بود، بر ممنوعیت چاپ باقی ماند.
اوایل انقلاب، برخی که به تعبیر امام خمینی (ره) ولایتی‌هایی بی‌دیانت بودند، این توقف چاپ را به مرحوم امام خمینی و انقلاب نسبت داده و برخی از آنان به عمد حقایق را کتمان کردند.
شخصی به نام شیخ محمدرضا مامقانی و با نام مستعار عبدالزهراء حسینی که از متهمان کودتای نوژه بود و بعدها به دلیل بیانات ضدانقلابی در دروس حوزوی خود محکوم به منع از ممارسات حوزوی به ویژه تدریس شد، در ولایت خود نسبت به امیر مؤمنان علی (علیه السلام) دچار افراط شده و کتاب مطاعن فتن و محن بحارالانوار را نیز به روش تحقیقی عبدالرحیم ربانی شیرازی به تحقیق درآورد و در دارالاضواء بیروت با نام مستعار خود به چاپ رسانید[۲۰].
معرفی کتاب‌های ترجمه شده بحارالانوار
- آسمان و جهان (ترجمه کتاب السماء و العالم بحار الأنوارجلد 54)
- احتجاجات (ترجمه جلد 9 بحار الأنوار)
- اخلاق اسلامی (ترجمه جلد 64 بحار الأنوار)
- آداب معاشرت (ترجمه جلد 71 و 72 بحار الأنوار)
- آداب و سنن (ترجمه جلد 73 بحار الأنوار)
- ایمان و کفر (ترجمه کتاب الإیمان و الکفر بحار الأنوار جلد 64 / ترجمه عطاردی)
- بحار الأنوار- ترجمه جلد 67 و 68 / ترجمه موسوی همدانی
- کتاب الروضة در مبانی اخلاق (ترجمه جلد 74 بحار الأنوار)
- مواعظ امامان (علیه السلام) (ترجمه جلد 75 بحار الأنوار)
- بنادر البحار (ترجمه و شرح خلاصه کتاب العقل و العلم و الجهل جلد 1 و2 بحار الأنوار)؛
- بخش امامت (ترجمه جلد 23 تا 27بحار الأنوار) ؛
- زندگانی حضرت فاطمه زهرا (س) (ترجمه جلد 43 بحار الأنوار) ترجمه نجفی؛
- زندگانی حضرت امام حسن (علیه السلام) (ترجمه جلد 44 بحار الأنوار)؛
- زندگانی حضرت امام حسین(علیه السلام) (ترجمه [جلد 45 بحار الأنوار)
- زندگانی حضرت سجاد و امام باقر(علیه السلام) (ترجمه جلد 46 بحار الأنوار)؛
- زندگانی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) (ترجمه جلد 47 بحار الأنوار)؛
- زندگانی حضرت امام موسی کاظم (علیه السلام) (ترجمه جلد 48 بحار الأنوار)؛
- زندگانی حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) (ترجمه جلد 49 بحار الأنوار)؛
- زندگانی حضرت جواد و عسکریین (علیه السلام) (ترجمه جلد 50 بحار الأنوار)؛
- مهدی موعود (عج) (ترجمه جلد 51 بحار الأنوار)؛
- شیعه در پیشگاه قرآن و اهل‌بیت (علیه السلام) (ترجمه جلد 65 بحار الأنوار)؛[۲۱]
پانویس
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۲
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۳-۴
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۶
- ↑ مجلسی، بحارالانورا، ج۱۰۳، ص۲۵۵
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۱۸۳
- ↑ قمی، الکنی و الالقاب، ج۳، ص۱۴۷
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۱۸۳
- ↑ مهدوی، زندگی‌نامه علامه مجلسی، ج۲، ص۲۲۶
- ↑ المعجم المفهرس لالفاظ احایث بحارالانوار، ج۱، ص۷-۸
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۱۸۳. بحراین، لؤلؤ البحرین، ص۵۷
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۳، ص۱۶
- ↑ کشف الاسرار، امام خمینی، مؤسسه نشر آثار امام خمینی، تهران، ص ۳۱۹
- ↑ علامه طباطبائی و مجلسی و حدیث عقل و نقل، سید محمد خامنه‌ای
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۱۰۴، پانویس
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۱۸۳
- ↑ آشنایی با بحارالانوار، احمد عابدی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چ ۱، تهران، ۱۳۷۸، ص ۷۸ ـ ۲۷۸
- ↑ بحارالانوار، علامه مجلسی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ج ۱، ص ۵
- ↑ بحارالانوار، ج ۵۳، مقدمه جناب آقای شعرانی
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۶ – ۲۶
- ↑ سخنرانی حجت‌الاسلام یوسفی غروی
- ↑ ترجمه بحارالانوار - پرسمان https://www.porseman.com › article