برجام
| برجام | |
|---|---|
 | |
| نام رویداد | برنامه جامع اقدام مشترک |
| تاریخ رویداد | ۱۴ ژوئیه سال ۲۰۱۵ م |
| مکان رویداد | |
| عوامل |
|
| دلیل اهمیت |
|
| پیامدها |
|
برجام (برنامۀ جامع اقدام مشترک)، یک توافق بینالمللی در خصوص برنامۀ هستهای ایران، بین این کشور و کشورهای موسوم به «گروه ۱+۵» است که بعد از مذاکرات طولانی بین آنان، در سال 2015 م، به تصویب این اعضا رسید و با قطعنامۀ مشهور ۲۲۳۱ سازمان ملل متحد، رسما بهعنوان توافق مورد حمایت این سازمان در حقوق بینالملل گنجانده شد و عمل به آن بهصورت قانونی الزامآور شد. طبق مفاد این توافقنامه، ایران ذخایر غنیسازی متوسط خود را پاکسازی، ذخیرهسازی اورانیوم با غنای کم را تا ۹۸ درصد قطع و همچنین تعداد سانتریفیوژهای خود را تا حدود دو سوم به مدت حداقل ۱۵ سال کاهش خواهد داد. همچنین بر اساس برجام، ایران غنیسازی بیش از ۳,۶۷ درصد را متوقف کرده و هیچ تأسیسات غنیسازی جدید و یا رآکتور آبسنگین نخواهد ساخت. علاوه بر محدودیتهایی در بخشهای فنی و هستهای تأسیسات هستهای کشورمان، به منظور بررسی، نظارت و تایید اعمال این محدودیتها از سوی ایران، آژانس بینالمللی انرژی اتمی به تمامی تاسیسات هستهای کشورمان دسترسی منظم پیدا کردند. بر اساس برجام و در ازای اجرای تمامی این تعهدات، ایران از ذیل تحریمهای شورای امنیت سازمانملل، اتحادیۀ اروپا و آمریکا خارج خواهد شد. علیرغم عمل ایران به تعهدات برجامی، در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ ش، دونالد ترامپ رئیسجمهور ایالات متحده آمریکا بهشکل رسمی اعلام کرد که ایالات متحده از برجام خارج شد. و ایران را متهم به عدم پایبندی به این توافق کرد و در اوت ۲۰۲۰ م، بعد از دو سال از خروج برجام، با استدلال به قطعنامه 2231 اعلام کرد که قصد دارد مکانیسم اسنپبک را فعال کند. این تصمیم، بهسرعت واکنش شدید دیگر اعضای شورای امنیت را برانگیخت و با صدور قطعنامهای در سازمان ملل متحد کشورهای اروپایی، چین و روسیه صراحتا با اقدام واشنگتن مخالفت کردند. سرانجام در جلسۀ عصر جمعه 20سپتامبر 2025 م، با وجود عمل ایران به تعهدات برجامی و حتی تحمیل جنگ 12 روزه بر ایران در اثنای مذاکرت با آژانس بینالمللی انرژی اتمی، شورای امنیت بهمنظور رأیگیری دربارۀ تمدید قطعنامه لغو تحریمهای علیه ایران، قطعنامهای را به سازمان ملل ارائه داد که این قطعنامه با رأی منفی 9 کشور آمریکا، انگلیس، فرانسه، سومالی، سیرالئون، اسلوونی، دانمارک، یونان و پاناما به تصویب رسید و طبق آن، مقرر گردید از روز شنبه 5 مهر سال 1404 ش، 6 قطعنامه تحریمی شورای امنیت علیه ایران بار دیگر فعال شوند.
تاریخچه
برنامۀ جامع اقدام مشترک (برجام) توافقی است بینالمللی که بر سر برنامۀ هستهای ایران بین کشورهای «گروه ۱+۵» (آمریکا، روسیه، چین، فرانسه، انگلیس و آلمان) و ایران در تاریخ ۱۴ ژوئیه سال ۲۰۱۵ م و در شهر وین اتریش رقم خورد. این مذاکرات یکی از طولانیترین مذاکرات بینالمللی بر سر یک موضوع مشخص بود که از سال ۲۰۱۳ م، میان ایران و ۶ قدرت جهانی آغاز شد و در نهایت در سال ۲۰۱۵ م، به نتیجه رسید. با اینکه توافق اولیه موسوم به برجام در ماه ژوئیه به نتیجه رسید، اما مذاکرات دو طرف ادامه یافت تا سرانجام در آوریل ۲۰۱۵ م، با «تفاهم لوزان» بهعنوان چهارچوبی برای توافق وین دست یافتند.
بر اساس متن توافق برجام، ایران ذخایر غنیسازی متوسط خود را پاکسازی، ذخیرهسازی اورانیوم با غنای کم را تا ۹۸ درصد قطع و همچنین تعداد سانتریفیوژهای خود را تا حدود دو سوم به مدت حداقل ۱۵ سال کاهش خواهد داد. همچنین بر اساس برجام، ایران غنیسازی بیش از ۳,۶۷ درصد را متوقف کرده و هیچ تأسیسات غنیسازی جدید و یا رآکتور آبسنگین نخواهد ساخت. علاوه بر محدودیتهایی در بخشهای فنی و هستهای تأسیسات هستهای کشورمان، به منظور بررسی، نظارت و تایید اعمال این محدودیتها از سوی ایران، آژانس بینالمللی انرژی اتمی به تمامی تأسیسات هستهای کشورمان دسترسی منظم پیدا کردند. بر اساس برجام و در ازای اجرای تمامی این تعهدات، ایران از ذیل تحریمهای شورای امنیت سازمان ملل، اتحادیه اروپا و آمریکا خارج خواهد شد[۱].
متن برجام
متن برجام یا همان توافق وین، توسط فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیۀ اروپا و محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان با حضور رسانهها به زبانهای انگلیسی و فارسی قرائت و اعلام شد که طرفین به توافق جامع دست یافتهاند. پس از دستیابی طرفین به برجام، شورای امنیت سازمان ملل با صدور قطعنامۀ مشهور ۲۲۳۱، رسما از این توافق حمایت کرده و با گنجاندن آن در حقوق بینالملل، عمل به برجام را بهصورت قانونی الزامآور کرد. ایران به یاری «گروه کار» (اتحادیه اروپا + ۳ متشکل از فرانسه، آلمان، انگلستان و شاید برخی کشورهای دیگر) رآکتور تحقیقاتی آبسنگین اراک را بر اساس یک طرح مورد پذیرش این گروه و در جهت حمایت از اهداف صلحجویانه و تحقیقاتی در زمینۀ تولید انرژی هستهای، نوینسازی و بهینهسازی خواهند کرد.
- ذخیرۀ فعلی اورانیوم غنیشده با غلظت پایین در اختیار ایران با یک کاهش ۹۸ درصدی از ۱۰٬۰۰۰ کیلوگرم به ۳۰۰ کیلوگرم کاهش میباید. این کاهش به مدت ۱۵ سال پابرجا باقی خواهد ماند.
- ایران، کمینهای به میزان دو سوم از شمار گریزانههایش را از ۱۹٬۰۰۰ عدد -که ۱۰٬۰۰۰ تای آن در حال فعالیت بودهاند- به ۶٬۰۱۴ عدد کاهش خواهد داد که از این میزان تنها ۵٬۰۶۰ تای آن اجازۀ غنیسازی اورانیوم در طی مدت ۱۰ سال پس از اجرای برجام را خواهند داشت.
- ایران، فعالیتهای مرکز هستهای فردو، در زمینه غنیسازی اورانیوم و همچنین تحقیق و توسعه در این خصوص را به مدت ۱۵ سال متوقف خواهد نمود و آن را به یک مرکز تحقیقاتی فیزیک، انرژی هستهای و فناوریهای مرتبط تغییر کاربری خواهد داد.
- ایران اجازه دارد به مدت ۸ سال به تحقیق و توسعه در زمینۀ غنیسازی اورانیوم ادامه بدهد، اما این امر تنها در تأسیسات نطنز میبایست صورت گیرد.
- آژانس بینالمللی انرژی هستهای یک نظارت چندلایه را «بر زنجیرۀ مواد هستهای ذخیره شده توسط ایران، کارخانههای تولید اورانیوم و تهیه و تدارک هرگونه فناوری هستهای توسط ایران اعمال خواهد نمود.
- چنانچه بازرسان آژانس در مورد اینکه ایران در یکی از تأسیسات اعلام نشده خود در حال توسعۀ انرژی هستهای شک داشته باشند، اجازه دارند درخواست دسترسی به این تأسیسات را بدهند «تا مطمئن شوند هیچگونه مواد هستهای اعلام نشدهای وجود نداشته باشد و ایران هیچگونه فعالیت هستهای مغایر با توافقنامه به انجام نرساند.
از جمله بندهایی که در برجام در رابطه با برداشتن تحریمهای ایران آورده شده، به موارد زیر اشاره میشود:
- شورای امنیت سازمان ملل متحد طی جلسهای برجام را تأیید خواهد نمود و تمام مفاد قطعنامههای قبلی خود در خصوص موضوع هستهای ایران شامل ۱۶۹۶ (۲۰۰۶)، ۱۷۳۷ (۲۰۰۶)، ۱۷۴۷ (۲۰۰۷)، ۱۸۰۳ (۲۰۰۸)، ۱۸۳۵ (۲۰۰۸)، ۱۹۲۹ (۲۰۱۰) و ۲۲۲۴ (۲۰۱۵) را همزمان با اجرای اقداماتِ توافق شدهٔ مرتبط با هستهای توسط ایران که توسط آژانس راستیآزمایی میشوند لغو خواهد کرد.
- طبق پیوست دوم این توافق، تحریمهای اتحادیۀ اروپایی و ایالات متحده در روز اجرایی شدن برجام لغو میشوند. این تحریمها در حوزههای مالی، بانکی، بیمه، نفت، گاز، پتروشیمی، کشتیرانی، کشتیسازی، ترابری، طلا و فلزات گرانبها، اسکناس، سکه، موارد مجاز هستهای، فلزات، نرمافزار و تسلیحات میباشند. همچنین نام برخی از شرکتها و اشخاص حقیقی ایرانی مرتبط با برنامه هستهای ایران طبق این پیوست از تحریم درآمد.
- سازمان ملل متحد و اتحادیۀ اروپا هیچگونه تحریم یا اقدامات سختگیرانه دیگری در زمینۀ انرژی هستهای علیه ایران وضع نخواهند نمود. ایالات متحده آمریکا و اتحادیه اروپا تحریمهای مربوط به انرژی هستهای ایران (بهگونهای که در ضمیمه ۲ توافقنامه آمده) را پس از آنکه آژانس بینالمللی انرژی هستهای تأیید کرد که ایران گامهای مؤثری برداشته، لغو خواهند نمود.
- تحریمهای مربوط به فناوری موشکهای بالستیک به مدت ۸ سال پابرجا خواهند ماند. همچنین برخی تحریمهای مشابه علیه فروش جنگافزارهای متعارف به ایران به مدت ۵ سال باقی خواهند ماند.
- بر اساس توافقنامه و به مدت ۸ سال پس از اجرایی شدن آن، برخی تحریمهای اتحادیۀ اروپا علیه برخی شرکتها و افراد ایرانی همچون سردار سلیمانی برداشته خواهند شد. با این وجود تمامی تحریمهای ایالات متحده آمریکا علیه ایران که مربوط به نقض حقوق بشر، فناوریهای ساخت موشک و حمایت از وحشتافکنی میشوند، برداشته نخواند شد[۲].
واکنشها به برجام
دبیرکل سازمان ملل متحد
بان کیمون، دبیرکل سازمان ملل متحد با ابراز خرسندی از توافق برجام گفت: سازمان ملل متحد آماده است تا بهطور کامل در روند اجرای این توافق تاریخی و مهم همکاری داشته باشد.
مسئول سیاست خارجی اتحادیۀ اروپا
فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیۀ اروپا، که نقشی کلیدی در مذاکرات داشت گفت: تصمیمهای تاریخی هرگز آسان نیستند. اما به رغم تمام فراز و نشیبها و تأخیرها، امید باعث شد که بر دشواریها فائق شویم.
امام خامنهای
امام خامنهای، در دیدار با اعضای هیئت دولت از «زحمات و مجاهدات صادقانه و مجدانه تیم مذاکرهکننده هستهای» قدردانی کرد. ایشان در خطبههای عید فطر بر اصول اساسی نظام اسلامی و موضع پیشین در برابر ایالات متحده و حمایت ایران از سوریه و حزبالله تأکید کرد.
رئیسجمهور ایران
حسن روحانی، رئیسجمهور وقت ایران با اشاره به نتایج مذاکرات هستهای، از «حمایتها و هدایتهای» رهبر معظم انقلاب و توجه ایشان به دولت و تیم مذاکرات هستهای تشکر و ابراز امیدواری کرد این مسأله حرکتی جدید در مسیر پیشرفت کشور را به وجود بیاورد. حسن روحانی در نطقی تلویزیونی پس از اعلام توافق از آغاز یک «صفحه جدید» سخن گفت و ابراز داشت مبنای این صفحه جدید این است که حل معضلات در جهان راههای سادهتری هم دارد». او گفت: «اجرای این توافق آغاز یک امتحان است. اگر این توافق به درستی اجرا شود، میتوان خشتهای دیوار بیاعتمادی را یک به یک برداشت. روحانی همچنین بار دیگر به فشار تحریمها اذعان کرد: «تحریم کنندگان شرایط سختی را در جامعه به وجود آوردند، هرچند تحریم هرگز موفق نبود».
وزیر امور خارجه
وزیر امور خارجۀ وقت محمد جواد ظریف این را یک «رویداد تاریخی» عنوان کرد و گفت: امروز پایان امید بر سر این مسأله باشد، اما اکنون ما فصل جدیدی از امید را آغاز کردهایم. اجازه دهید آن را بسازیم.
رئیس مجلس شورای اسلامی
علی لاریجانی، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی گفت: امروز مذاکرات هستهای توفیقی برای ملت ایران داشته و بعد از سالها به نتیجه رسیده است و در این زمینه باید از وزیر خارجه و تیم دولت تشکر کنیم چرا که وقت کافی گذاشته و مسائل را مورد بررسی قرار دادند.
رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ایران
اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس وقت مجمع تشخیص مصلحت نظام ایران در واکنش به توافق هستهای گفت: این پیروزی مرا به یاد فتح خرمشهر و همچنین پیروزی پذیرش قطعنامه انداخت که دنیا در آن مقطع علیرغم همۀ دشمنیها و حمایتهای که از صدام میکردند، در بینالمللیترین سازمان جهان بر حق ایران صحه گذاشتند و تأکید کردند.
فرمانده سپاه پاسداران
محمدعلی جعفری، فرماندۀ سپاه پاسداران، برجام را فتنهای همردیف جنگ ایران و عراق، پیروزی محمد خاتمی در سال ۷۶ و خیزش اعتراضی سال ۸۸ دانست.
رئیس کمیسیون ویژه بررسی برجام در مجلس شورای اسلامی
علیرضا زاکانی، رئیس وقت کارگروه ویژۀ بررسی برجام در مجلس شورای اسلامی: توافقنامه ژنو نه عسل مصفا و فتحالفتوح است، نه جام زهر و ترکمنچای هستهای بلکه ورود به میدان مینی است که هنرمندی عبور پرافتخار از آن را میطلبد و راه را برای پیروزیهای دیگر هموار میسازد.
وزیر امور اقتصادی و دارایی ایران
علی طیب نیا، وزیر وقت امور اقتصادی و دارایی ایران در واکنش به توافق هستهای گفت: بعد از توافق، چند ماه زمان نیاز داریم تا پس از طی مراحل اجرایی از سوی ایران و غرب، آثار برداشته شدن تحریمها بهطور کامل خود را نشان دهد، این در حالی است که مردم خسته از فشارهای چند سال اخیر، انتظار دارند به سرعت مشکلات اقتصادی کشور مرتفع شود.
مذاکرهکننده اسبق هستهای ایران
سعید جلیلی، مذاکرهکنندۀ اسبق هستهای ایران، در نشست کارگروه بررسی برجام که در مجلس شورای اسلامی برگزاری شد، مدعی شد که در تنظیم سند این توافق هستهای و اسناد ضمیمه آن، از ۱۰۰ حق مسلم ایران صرف نظر شده است و این توافق و قطعنامه شورای امنیت پیرو آن، ناقض خطوط قرمز ترسیمشده در ایران است.
خروج از برجام
در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ م، دونالد ترامپ رئیسجمهور ایالات متحده آمریکا رسماً اعلام کرد که ایالات متحده از برجام خارج خواهد شد. او ایران را متهم به حمایت از حزبالله، طالبان، القاعده و سایر سازمانهای تروریستی کرد. همچنین او بازگشت تحریمها به مانند گذشته را اعلام کرد. ترامپ با استناد به مدارکی که قبلاً بنیامین نتانیاهو، نخستوزیر اسرائیل رو کرده بود، ایران را متهم به عدم پایبندی به این توافق کرده و گفته ایران هرگز به برجام پایبند نبوده است.
واکنشها به خروج آمریکا از برجام
امام خامنهای
رهبر انقلاب اسلامی در مراسم سالگرد امام خمینی در تاریخ ۱۵ خرداد ۱۳۹۷ ش، به سازمان انرژی اتمی ایران دستور داد مقدمات لازم برای غنیسازی اورانیوم و دستیابی به ۱۹۰ هزار سو در قالب برجام را آغاز کند. ایشان همچنین در سخنرانی ۱۹ اردیبهشت در دانشگاه فرهنگیان با اشاره به صحبتهای شب گذشتۀ ترامپ هنگام اعلام خروج آمریکا از برجام، با «سخیف و سبک» خواندن سخنان رئیسجمهور آمریکا، این سخنان را شامل «بیش از ۱۰ دروغ» دانست که هم نظام را تهدید کرد، هم ملت را که چنین و چنان میکنم. ایشان افزود: بنده از طرف ملت ایران میگویم: آقای ترامپ! شما غلط میکنید.
رئیس جمهور ایران
حسن روحانی، رئیس جمهور ایران اعلام کرد که خروج آمریکا از برجام میتواند برای ما دو سه ماه مشکل ایجاد کند. وی در نطق تلویزیونی بلافاصله پس از اعلامیه ترامپ در این باره صحبت کرد. وی در این سخنرانی گفت: از این لحظه توافق برجام بین ایران و پنج کشور است. در این شرایط باید منتظر باشیم تا شش کشور بزرگ جهانی نسبت به توافق چگونه عمل میکنند[۳].
مکانیزم ماشه
بر اساس توافق هستهای، در صورت شکایت هریک از کشورهای عضو برجام از تخلف عضو دیگر، روند رسیدگی به شکایت طی مراحل مختلفی آغاز میشود. در صورت به نتیجه نرسیدن این مراحل، کشور شاکی میتواند موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل متحد بکشاند. ارجاع شکایت از ایران به شورای امنیت، نه تنها امکان بازگشت تحریمهای بینالمللی سازمان ملل علیه کشورمان را در پی دارد، بلکه در ادامه به اعضای شورای امنیت اجازه اقدام نظامی علیه ایران را هم میدهد. طبق بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام، هر یک از طرفهای توافق میتوانند به کمیسیون مشترک شکایت کنند، و این کمیسیون برای حل و فصل موضوع پانزده روز فرصت دارد؛ مسائل حل و فصل نشده به وزیران خارجه ارجاع داده میشود، که پانزده روز دیگر فرصت دارند. سپس کارگروه مشترک پنج روز دیگر فرصت دارد تا مسأله را حل و فصل کند. اگر پس از این فرایند ۳۵ روزه، طرف شاکی هنوز راضی نباشد، میتواند موضوع را بهعنوان تخطی چشمگیر از توافق، به شورای امنیت ارائه کند، و این شورا باید ظرف ۳۰ روز درمورد قطعنامهای برای ادامه تعلیق تحریمها رای بدهد - قطعنامهای که طرف شاکی میتواند وتو کند -به جز آلمان که عضو دائم شورای امنیت نیست- و به این ترتیب، تحریمها به جای خود برگردند.
پیوست یکم برجام، مکانیسم منحصر بهفردی برای دسترسی آژانس به سایتهای مشکوک ظرف ۲۴ روز از طریق کارگروه مشترک تعیین کرده است که طبق آن، نتیجه همکاری نکردن ایران، به کار افتادن یک مکانیسم حل اختلاف و بازگشت بالقوه تحریمهای سازمان ملل خواهد بود. با این مکانیسم موسوم به مکانیسم ماشه (اسنپبک) تمامی قطعنامههای تحریم شورای امنیت علیه ایران که از سال ۲۰۰۶ م، وضع شده و با برجام معلق شده بودند، بازمیگردند. در نتیجه این قطعنامهها تمامی فعالیتهای مرتبط با صنعت هستهای ایران، شامل برنامههای تحقیق و توسعه، باید متوقف شوند. انتقال یا صادرات هرگونه اقلام مرتبط با سلاح هستهای به ایران ممنوع خواهد شد، افراد و نهادهای درگیر در برنامۀ موشکی و هستهای ایران در فهرست تحریم قرار خواهند گرفت و تحریم تسلیحاتی ایران از نو برقرار خواهد شد. این قطعنامهها همچنین از کشورهای جهان میخواهند کشتیهای باری از ایران یا به مقصد ایران را بازرسی کنند و محمولههای غیرقانونی را ضبط کنند.
آمریکا و ادعای فعالسازی مکانیزم ماشه
در اوت ۲۰۲۰ م، دولت دونالد ترامپ، که دو سال پیش از آن بهطور رسمی از برجام خارج شده بود، اعلام کرد که قصد دارد مکانیسم ماشه (اسنپبک) را فعال کند. استدلال آمریکا در این ادعا به قطعنامه ۲۲۳۱ بود که در ضمیمههایش ایالات متحده را مشارکتکننده در برجام معرفی کرده بود و بنابراین، حتی پس از خروج رسمی از توافق، همچنان این کشور حق استفاده از اسنپبک را دارد. این تصمیم، بهسرعت واکنش شدید دیگر اعضای شورای امنیت را در پی داشت. کشورهای اروپایی، چین و روسیه صراحتا اعلام کردند که ایالات متحده با خروج یکجانبه از برجام، دیگر عضو مشارکتکنندۀ معنادار نیست و نمیتواند از مکانیسمهای درونی توافقی که از آن خارج شده استفاده کند. در واقع، جامعۀ جهانی به این جمعبندی رسید که نمیتوان هم از توافق خارج شد و هم از امتیازات آن بهرهمند باقی ماند. جالب آنکه در آن مقطع، آمریکا تلاش کرد سایر کشورها را نیز متقاعد به بازگشت تحریمها کند، اما تنها کشوری که همراهی کامل نشان داد، جمهوری دومینیکن بود. در مقابل، ۱۳ عضو از ۱۵ عضو شورای امنیت، از جمله متحدان سنتی آمریکا مانند بریتانیا و فرانسه، با اقدام واشنگتن مخالفت کردند[۴].
فعال شدن مکانیزم ماشه
در جلسۀ عصر جمعه 20 سپتامبر 2025 م، شورای امنیت بهمنظور رأیگیری دربارۀ تمدید قطعنامه لغو تحریمهای سازمان ملل علیه ایران، کشورهای روسیه، چین، پاکستان و الجزایر به قطعنامۀ «تداوم لغو تحریمها علیه ایران» رأی مثبت، گویان و کره جنوبی، رأی ممتنع، و در مقابل؛ آمریکا، انگلیس، فرانسه، سومالی، سیرالئون، اسلوونی، دانمارک، یونان و پاناما به این قطعنامه رأی منفی دادند. بدین ترتیب 4 کشور به نفع و 9 کشور علیه ایران رأی دادند و رأی دو کشور نیز ممتنع بود که مطابق آن، مکانیسم ماشه، بازگشت تحریمهای ایران، فعال گردید. طبق این قطعنامه، قرار است از روز شنبه 5 مهر سال 1404 ش، 6 قطعنامۀ تحریمی شورای امنیت علیه ایران بار دیگر فعال شوند. این قطعنامهها طبق توافق برجام، متوقف شده بودند.
فعالسازی مکانیزیسم ماشه و سناریوهای تحریم ایران
بر اساس تجربههای پیشین و موقعیت فعلی بازیگران، میتوان سه سناریوی اصلی را برای اجرای تحریمهای بازگشتی ترسیم کرد که از کم اثرترین تا مخربترین حالت ممکن را در بر خواهد داشت.
سناریوی اول: بازگشت نمادین تحریمها
در این وضعیت، تحریمها به صورت رسمی و حقوقی بازمیگردند، اما در عمل، تنها اثری نمادین دارند. روسیه و چین تحریمها را به رسمیت نمیشناسند و نهتنها در سطح دولتی، بلکه در سطح شرکتها و بانکهای بزرگ نیز تمایلی به اجرای محدودیتها نشان نمیدهند. آمریکا و اروپا نیز، اگرچه بهطور رسمی از اسنپبک حمایت کردهاند، فشار عملی مؤثری وارد نمیکنند؛ شاید به دلیل نگرانیهای منطقهای، انتخابات داخلی یا ملاحظات بازار انرژی. در این سناریو، ایران با مشکل جدیدی مواجه نمیشود که پیشتر با آن آشنا نبوده باشد. انتقال پول دشوار است، اما انجامناپذیر نه. صادرات نفت ادامه مییابد، هرچند با واسطهها و با تخفیف، و بازارهای غیررسمی آسیایی فعال میمانند. اثر اقتصادی این سناریو محدود و کنترلپذیر است و دولت میتواند با استفاده از ظرفیتهای فعلی، آن را مدیریت کند.
سناریوی دوم: بازگشت موثرتر تحریمها با فشار بیشتر
در این وضعیت، اروپا تصمیم میگیرد تحریمهای شورای امنیت را بهطور کامل اجرا کند. بانکهای اروپایی همکاری خود با ایران را متوقف میکنند، صادرات برخی کالاهای حساس محدود میشود، و فهرستسازیهای تحریمی بهصورت رسمی به بانکها و شرکتها ابلاغ میگردد. در سوی دیگر، چین و روسیه اگرچه همچنان بهصورت رسمی با اسنپبک مخالفت دارند، اما در عمل، سطح همکاری خود را با ایران کاهش میدهند. برخی بانکهای چینی دیگر پرداختهای دلاری و یورویی را انجام نمیدهند، شرکتهای بیمۀ حمل و نقل محتاطتر میشوند، و مسیرهای تأمین مالی پرهزینهتر و پرریسکتر خواهد بود. در این سناریو، ایران با کسری منابع ارزی روبهرو میشود، درآمد حاصل از نفت کاهش مییابد، واردات گرانتر میشود، و برخی پروژههای بزرگ با کمبود نقدینگی مواجه میشوند. اما هنوز مسیرهایی برای دورزدن فشارها وجود دارد، و دولت با اعمال سیاستهای ریاضتی، افزایش مالیات، و استفاده از ذخایر داخلی قادر خواهد بود اوضاع را مدیریت کند، هرچند با دشواری و هزینه اجتماعی بالا.
سناریوی سوم: بازگشت تحریمهای شورای امنیت همراه با فشار حداکثری
این بدترین حالت ممکن است. در این وضعیت، اروپا و آمریکا نهتنها اسنپبک را فعال میکنند، بلکه با هماهنگی و فشار سیاسی، چین و روسیه را نیز وادار به همراهی نسبی میکنند. شاید نه بهصورت علنی، اما با تهدید به تحریمهای ثانویه، محدودیت در فناوری، یا فشار از طریق نهادهای بینالمللی. نتیجه، به احتمال زیاد کاهش شدید خرید نفت ایران، مسدود شدن مسیرهای مالی، توقف سرمایهگذاری خارجی، اختلال در بیمه و حمل و نقل، و از کار افتادن کامل شبکه رسمی بانکی خواهد بود. در چنین شرایطی، هزینۀ مبادلات تا چند برابر افزایش مییابد و حتی شرکتهای چینی و روسی نیز با احتیاط یا تعلیق قراردادهای خود، ایران را به سمت انزوا سوق میدهند. همزمان، ناترازیهای اقتصادی داخلی تشدید میشوند: هزینههای دولت به دلیل امنیتی شدن فضا و نیاز به حمایت اجتماعی افزایش مییابد، درآمدهای ارزی کاهش مییابد، کسری بودجه گسترش پیدا میکند، و فشار بر بازار ارز، تورم و بیکاری را تشدید میکند. در این سناریو، فشار اقتصادی به حدی خواهد بود که هدف اصلی آن تغییر محاسبات سیاسی و وادارسازی ایران به پذیرش شرایط جدید در میز مذاکره خواهد بود. به بیان دیگر، اسنپبک به ابزاری برای مهندسی رفتار سیاسی ایران تبدیل میشود؛ آن هم با هزینهای سنگین برای اقتصاد کشور است[۵].
جستارهای وابسته
یادداشت
سانتریفیوژ یا گریزانه به ماشینی مخروطی شکل گفته میشود که در چرخۀ تولید انرژی هستهای، امکان غنیسازی اورانیوم را فراهم میآورد.
پانویس
- ↑ برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، وبسایت تابناک.
- ↑ برنامه جامع اقدام مشترک بین جمهوری اسلامی ایران و کشورهای گروه 1+5، وبسایت وزارت امور خارجه.
- ↑ برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، وبسایت تابناک.
- ↑ «مکانیسم ماشه» چیست، چگونه فعال میشود و چه ارتباطی با تحریم تسلیحاتی ایران دارد؟، وبسایت پایگاه خبری-تحلیلی مشرق نیوز.
- ↑ اگر اسنپ بک فعال شود، چه میشود؟، وبسایت روزنامه دنیای اقتصاد.
منابع
- برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، وبسایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 18 اردیبهشتماه 1398 ش، تاریخ مشاهدۀ مطلب: 29 شهریورماه 1404 ش.
- برنامه جامع اقدام مشترک بین جمهوری اسلامی ایران و کشورهای گروه 1+5، وبسایت وزارت امور خارجه، تاریخ درج مطلب: بیتا، تاریخ مشاهدۀ مطلب: 29 شهریورماه 1404 ش.
- «مکانیسم ماشه» چیست، چگونه فعال میشود و چه ارتباطی با تحریم تسلیحاتی ایران دارد؟، وبسایت پایگاه خبری-تحلیلی مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: 29 شهریورماه 1399 ش، تاریخ مشاهدۀ مطلب: 29 شهریورماه 1404 ش.
- اگر اسنپ بک فعال شود، چه میشود؟، وبسایت روزنامه دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 29 تیرماه 1404 ش، تاریخ مشاهدۀ مطلب: 29 شهریورماه 1404 ش.