مدرسه فیضیه

مدرسه فِیضیّه، از مدارس مشهور حوزه علمیه در شهر قم که در کنار حرم حضرت معصومه (سلام الله علیها) قرار دارد. قبل از توسعه حوزه علمیه قم و در سال‌های دهه ۱۳۲۰ تا ۱۳۶۰ شمسی این مدرسه کانون اجتماع طلاب و استادان حوزه قم به شمار می‌آمد. عالمان و مجتهدان بسیاری ساکن این مدرسه بوده و در آن تحصیل و یا تدریس داشتند. این مدرسه از سوی ماموران امنیتی نظام سلطنتی پهلوی مورد حمله قرار گرفت. سخنرانی معروف آیت‌الله خمینی در ۱۳ خرداد سال ۱۳۴۲ که منجر به قیام ۱۵ خرداد شد در همین مدرسه بود. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیز برخی از دیدارها و سخنرانی‌های ایشان در صحن این مدرسه برگزار می‌شد.

مدرسه فیضیه در شمال صحن عتیق آستانه فاطمه بنت موسی بن جعفر قرار دارد و با توجه به کتیبه سردر ایوان جنوبی آن، به شاه طهماسب صفوی منسوب است. بنای فعلی آن در سال ۱۲۱۳ و ۱۲۱۴ق. ، توسط فتحعلی شاه ساخته شد. در سال‌های دهه ۱۳۷۰ شمسی، زیر زمینی در وسط این مدرسه ساخته و کتابخانه آن نیز به صورت کلی تجدید بنا شد و توسعه یافت. این مدرسه به دلیل هم‌جواری با مسجد اعظم و مدرسه دارالشفاء به نوعی، کانون مرکزی حوزه علمیه قم به شمار می‌رود و بخشی از مهم‌ترین درس‌های حوزه قم و نیز اجتماعات حوزوی در این مدرسه برقرار می‌شود.

علت نام‌گذاری مدرسه فیضیه قم

گفته شده نام‌گذاری این مدرسه به نام فیضیه به جهت این بوده که فیض کاشانی که از علمای بزرگ دوره صفویه و داماد ملاصدرای شیرازی بود. مدتی در این مدرسه تدریس می‌کرده و این مدرسه، محل تدریس یا محل اقامت دائمی وی در مدت اقامتش در شهر قم بوده است. به همین جهت، این مدرسه در بین مردم به نام مدرسه فیض معروف شد.

برخی نیز معتقدند که این نام از زمان تجدید بنای مدرسه در دوره قاجار و به پیشنهاد علمای این دوره رایج شد. این احتمال با توجه به اینکه خاندان فیض در دوره قاجار ریاست شرعی شهر قم را برعهده داشتند. برجسته‌تر می‌شود.

سابقه

مدرسه فیضیه و مدرسه دارالشفاء از جمله مدارس مهم علمی شهر قم است که در دوره صفویه تاسیس شد. البته تاسیس مدرسه فیضیه، قبل از مدرسه دارالشفا بوده است و به واسطه مجاورت با حرم حضرت معصومه، مزیت خاصی یافته است.

چنانکه از کتیبه سردر ایوان جنوبی مدرسه که به طرف صحن باز می‌شود نمایان می‌شود، این مدرسه از بناهای شاه طهماسب اول است. در این کتیبه آمده است:

«‌قد اتفق بناء هذه العماره الشریفه والعتبه السنیه والسده العلیه الفاطمیه فی زمان دولة سلطان اعاظم السلاطین برهان اکارم خلف الخواقین خلیفة الانبیاء والمرسلین والائمه الطاهرین المعصومین شید مبانی الشریعه المصطفویه مؤسس اساس المله المرتضویه رافع الویه العدل والاحسان ابوالمظفر شاه طهماسب بهادر خان… بسعایة تعاوة اکابر السادات والنقباء الاشراف الامیر شرف الدین اسحق تاج الشرف الموسوی فی سنة «‌۹۳۴».».

بنابر نظر منابع معتبر تاریخی بنای اولیه مدرسه، با نام مدرسه آستانه مربوط به قرن ششم هجری بوده و تا اواخر قرن یازدهم با همین نام مشهور بوده است و در اسناد باز مانده از همان قرن ذکر شده است. سپس در دوره صفوی تجدید بنا شد و در همین دوران به نام فیضیه شناخته شد و در نیمه نخست قرن سیزدهم بنای مدرسه فیضیه جایگزین مدرسه آستانه شد. بنای فعلی مدرسه، مربوط به دوره فتحعلی شاه است که در سال ۱۲۱۳ و ۱۲۱۴ هجری بنیاد شده و بنای سابق را خراب کرده و مدرسه را توسعه داد.

این بنا، ۷۵ ذرع طول و ۵۰ ذرع عرض داشته و دارای چهل اتاق در طبقه پائین و چهار ایوان بلند و ۱۲ غرفه سپهرنشان و حوض مربع به اندازه دوازده ذرع در دوازده ذرع بوده است.

سیر تحول بنای جدید

بنای اولیه مدرسه مربوط به دوران صفوی است. در این زمان مدرسه از صحن عتیق آستانه حضرت معصومه (سلام الله علیها) جدا بود و یک گذر بین آنها وجود داشت که در نقشه‌های جهان گردان آن عصر مانند شاردن و اولئاریوس دیده می‌شود. در زمان حکومت فتحعلی شاه قسمت‌های مختلف مدرسه بازسازی شد و توسعه یافت. در این زمان ابتدا سدی بر رودخانۀ مجاور مدرسه احداث گردید و قسمتی از زمین‌های به دست آمده از این طریق به مدرسه و بقیه به سه ساختمان شاهی تخصیص داده شد. در این توسعه، صحن تا ورودی صحن عتیق آستانۀ حضرت معصومه (سلام الله علیها) گسترش یافت و سردر ورودی آن به صورت ایوان جنوبی مدرسه درآمد. این سردر توسط سیدتاج الدین ­الشرف موسوی در سال ۹۳۹ق بنا شده بود.

مدرسه یک بار در سال ۱۲۵۵ق توسط حاجی علی محمد، عموی میرزا علی اکبر فیض مؤلف تاریخ قم مرمت شد. بنا به نقل این مؤلف در زمان این تعمیر، حجره‌ها و صحن مدرسه تا سال ۱۳۴۱ق یک طبقه بود و تنها در دو طرف هر یک از سه ایوان شرقی، غربی، و شمالی، چهار حجره در طبقۀ دوم وجود داشت.

پس از آن توسط آیت‌الله میرزا محمد فیض در طبقۀ دوم قسمت‌های شمالی و شرقی مدرسه حجره سازی شد و در سال ۱۳۰۱ش آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری حجره‌های دیگر قسمت‌ها را کامل کرد. در پشت ایوان غربی، شاه‌نشینِ پُر تزیینی قرار داشت که محل قرار گرفتن و جلوس پادشاهان قاجار بود.

در سال ۱۳۵۱ق نخستین کتابخانۀ عمومی شهر توسط آیت‌الله حائری در این شاه نشین تأسیس شد.

در سال ۱۳۷۰ق آیت‌الله بروجردی در کمرگاه ایوان غربی یک طبقۀ دوم ایجاد کرد که به مخزن کتابخانه اختصاص داده شد و دو سالن بزرگ مطالعه به جای آشپزخانه شاهی ایجاد شد.

ثبت در آثار ملی

این اثر در تاریخ ۹ بهمن ۱۳۸۶ با شمارهٔ ثبت ۲۰۷۱۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کتابخانه مدرسه فیضیه

این مدرسه دارای کتابخانه نسبتا مهمی بوده است. در این کتابخانه، غیر از کتاب‌هایی که شاه عباس وقف کرده، کتاب‌هایی نیز شیخ بهایی وقف و تولیت آن را به برادر زاده‌اش، حسین بن عبدالصمد واگذار نمود.

به دنبال تاسیس حوزه علمیه قم در سال ۱۳۴۰ق توسط شیخ عبدالکریم حائری، در ۲۰ جمادی الثانی ۱۳۴۹ق(آبان ۱۳۰۹ش) نیز کتابخانه عمومی این مدرسه بنا نهاده شد.

در سال ۱۳۷۴ش، به دستور رهبر انقلاب، آیت‌الله خامنه‌‌ای ساختمان جدیدی برای این کتابخانه در قسمت شمال شرقی مدرسه فیضیه در نظر گرفته شد که در تیر ۱۳۸۱ش افتتاح شد. در حال حاضر، این کتابخانه به نام کتابخانه آیت‌الله حائری شناخته می‌شود.

حمله به مدرسه فیضیه

سخنرانی امام خمینی در مدرسه فیضیه، خرداد ۱۳۴۲

به دنبال اعتراض امام خمینی به تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و نیز لوایح شش گانه و انقلاب سفید محمد رضا پهلوی و اعلام عزای عمومی در نوروز ۱۳۴۲ش. ، در روز دوم فروردین همان سال که همزمان با روز شهادت امام جعفر صادق(علیه‌السلام) بود، ماموران حکومت با همراهی عده‌ای اوباش به این مدرسه حمله و پس از مقاومت طلاب و روحانیون، به آنان شلیک و شماری را شهید یا مجروح کردند. در این حمله، تعدادی از طلاب از بالای پشت بام مدرسه به پائین انداخته و کشته شدند.

سخنرانی امام خمینی در خرداد۱۳۴۲ش

در عصر عاشورای ۱۳۸۳ ق که برابر با سیزدهم خرداد ۱۳۴۲ ش بود، امام خمینی با حضور در مدرسه فیضیه، سخنرانی کوبنده ‏ای داشت و در آن، از رژیم پهلوی و نیز دولت مردان آمریکا و اسرائیل که نفوذ زیادی بر محمد رضا پهلوی داشتند، انتقاد شدیدی نمود. حضور مردم در سخنرانی به اندازه‏ای بود که تمام صحن فیضیه و دارالشفاء، صحن حرم حضرت معصومه، میدان آستانه و اطراف، مملو از جمعیت بود. در پی سخنرانی امام، در صبح ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲، ماموران پهلوی به خانه ایشان حمله و وی را دستگیر و به زندانی در تهران انتقال دادند. به دنبال این واقعه، قیام ۱۵ خرداد مردم قم شکل گرفت.

منابع

برگرفته از سایت مدرسه فیضیه (قم) - الشیعه