خان یونس

خان‌یونس در سال 1956 هنگامی که اسرائیل نوار غزه را مورد حمله قرار داده بود در معرض تجاوز قرار گرفت. علی رغم اشغال دیگر بخش‌های نوار غزه این شهر، خیابان به خیابان و خانه به خانه در برابر تجاوزگران مقاومت کرد. اما سرانجام ارتش اسرائیل وارد شهر شد و به منظور انتقام به خاطر تلفات سنگینی که در زمان حمله به شهرمتحمل گردید، دست به قتل عام فجیعی علیه جوانان زد. در جنگ سال 1967 نیز خان‌یونس همچون گذشته پایداری کرده و به سختی در برابر ارتش اسرائیل به نبرد پرداخت، شهر چهار روز تمام به مقاومت خود ادامه داد و بدین ترتیب آخرین بخش نوار غزه نیز به دست اشغالگران اسرائیلی افتاد.

موقعیت جغرافیایی

خان‌یونس از موقعیت جغرافیایی خاص و مهمی برخوردار است. این شهر در آخرین نقطه جنوبی سلسله شهرهایی قرار دارد، که دشت ساحلی فلسطین را زینت بخشیده اند همچنین جاده آسفالته اصلی که به دشت ساحلی منتهی می‌گردد و نیز راه آهن قنطره - حیفا که مصر را به سرزمین شام متصل می‌کند از آن می‌گذرند.

خان‌یونس و غزه دروازه جنوبی فلسطین به شمار می‌روند که لشکرها، حملات، کاروان‌های تجاری و مهاجرت‌های بشری همواره برای رسیدن به مصر از آن جا گذشته اند. خان‌یونس بیشتر به واحه‌ای شباهت دارد که در حاشیه غربی صحرای نقب جای گرفته است و این صحرا پشتوانه مهمی برای آن می‌باشد. لذا خان‌یونس به واسطه جاده‌هایی که به سوی شرق امتداد داشته و از روستاهای بنی سهیله، عبسان و خزاعه می‌گذرد به نقب متصل می‌گردد. موقعیت خان‌یونس از اهمیت خاصی برخوردار گردید زیرا حدفاصل میان محیط صحرایی نقب و محیط دشتی ساحل مدیترانه می‌باشد، همچنین به این دلیل که فرآورده‌های هر دو محیط در خان‌یونس مکان مناسبی را برای مبادله در بازار آن یافته اند.

جایگاه

خان‌یونس در بخش گسترده‌ای در جنوب نوار دشت ساحلی قرار دارد و 50 متر از سطح دریا ارتفاع دارد، پایه‌های اصلی شهر بر خط جداکننده میان نوار تپه‌های شنی ساحلی در غرب و طبقات دوره پلیوسن و الگوسن که به وسیله آب‌رفت‌های جدید حاشیه شرقی نقب پوشیده شده قرار دارد. این نوار شنی که عرض آن حدودا به 3 متر بالغ می‌گردد حدفاصل میان خان‌یونس و دریای مدیترانه بوده تا اینکه به دنبال گسترش شهر طی 25 سال گذشته همین قرن بیشتر آن را اشغال کرده و به جز بخشی از سواحل دریا که اختصاص به رشد درختان بیشه‌ای و کشت بعضی از محصولات زراعی به ویژه درختان خرما و سبزیجات در منطقه مواصی دارد ( مواصی به چاه‌های کم عمق اطلاق می‌گردد ) چیزی از آن باقی نمانده است. لذا بخش غربی شهر که جدید می‌باشد از بخش شرقی مرتفع‌تر است زیرا بر تپه‌های شنی بنا گردیده است همچنان که بخش‌های غربی و جنوبی بر تشکیلات پلاستوسن قرار دارند که شکل گیری آنها جدیدتر از تشکیلات بخش شرقی و شمالی می‌باشد. خاک این منطقه به طور کلی فقیر و فرسوده بوده و طبقات شن و نمک آن را پوشانده است و نسبت گل و مواد آلی موجود در آن کم می‌باشد زیرا پدیده تپه‌های شنی که به صورت نواری به موازات سواحل دریای مدیترانه قرار گرفته بر آن غلبه دارد. هرچه به سوی مشرق پیش رویم خاک رس که محتوی ماسه، ریگ و سنگ ریزه است افزایش می‌یابد و در واقع دنباله خاک رس صحرای نقب می‌باشد، در امتداد نقب به سوی دریای مدیترانه دره‌های کوچک و خشکی وجود دارد که از مهمترین آنها دوره سلقه است.

این دره‌ها با عبور از اراضی شمال خان‌یونس به دریا می‌رسند که بعضی از آنها در فصل زمستان به دنبال بارش شدید باران پر از آب می‌شوند.

آب و هوا

آب و هوای خان‌یونس به آب و هوای نیمه صحرائی ساحلی که ویژگی آن بارش کم و شدت نسبی بارش است گرایش دارد. میانگین باران سالانه در شهر حدود 276 میلیمتر است، این مقدار به علت نامنظم بودن بارش، از سالی به سال دیگر در حال نوسان است به طور مثال میزان بارانی که در سال 1935 1936 در خان‌یونس بارید حدود 158 میلیمتر بود که در سال 1936 1937 به سطح 357 میلیمتر رسید، ریزش باران در روزهای کمی از سال که تقریبا چهل روز بر آورد می‌گردد، انجام می‌گیرد و میانگین سالانه درجات حرارت حدود 31 است لذا میزان تبخیر نیز افزایش می‌یابد در اینجاست که آبیاری کشت و زرع در اطراف شهر امری لازم و ضروری می‌گردد.

علاوه بر آبهای باران که کفاف محصولات کشاورزی در سال‌های بارانی را می‌دهد، شهر به وسیله آب چاه‌های داخلی و اطراف مشروب می‌گردد از آب چاه‌ها برای آشامیدن و نیز در کشاورزی استفاده می‌شود که به طورکلی از کیفیت خوبی برخوردار است. البته به غیر از آب‌های شور، کشاورزان در منطقه مواصی که به موازات ساحل دریای مدیترانه بر خط آبهای شیرین قرار دارد با حفر چاه‌هایی که عمق آنها بیش از دو متر نیست آب به دست می‌آورند و از آن برای زراعت و کشاورزی استفاده می‌کنند.

درحالی که مواصی دارای آب‌های زیرزمینی بسیار نزدیک به سطح زمین می‌باشد اما دیگر چاه‌های موجود در خان‌یونس دارای عمقی در حدود 20 الی 40 متر است.

شکل‌‌گیری و تحول

بعضی از نویسندگان و مورخان معتقدند که شهر خان‌یونس بر ویرانه‌های شهری قدیمی بنا گردیده که بنام جنیسس jenysus مشهور بوده است و هر دو دولت می‌گوید: در جنوب شهر غزه واقع است.

خان‌یونس کنونی از لحاظ تاریخ بنای نسبتا جدیدی می‌باشد و عمر آن بیش از 600 سال و اندی نمی‌باشد، هدف از تأسیس این بنا حمایت از بازرگانان و خطوط ارتباطی نظامی میان مصر و شام در عهد ممالیک بوده است.

برقوق یکی از سلاطین ممالیک، امیر یونس نیروزی دوادار را که مهردار وی بود به منظور بنای قلعه‌ای به این مکان فرستاد. این قلعه به صورت توقفگاهی احداث گردید لذا نام خان یعنی کاروان سرا بر آن نهاده شد.

این قلعه بیشتر شبیه یک مجموعه کامل دولتی بود که یک گروه از سوارکاران در آن استقرار داشتند و دارای یک مسجد با منارهای مشرف بر دیورا قلعه بود و یک چاه آب در داخل قلعه حفر گردید و اقامتگاه‌هایی برای مسافران و اسطبلی برای اسبان در نظر گرفته شده بود دیوارهای بیرونی قلعه دارای چهار برج بود، کار ساختمان قلعه در سال 789 هجری به پایان رسید. چنین برمی آید که پس از گذشت حدود 300 سال از بنای قلعه، یکی از گروه‌های سوارکاران به همراه خانواده خود در آن ساکن شدند سپس دیگران بدین منطقه آمده و در بیرون از قلعه آن سکونت یافتند و بدین ترتیب شهر خان‌یونس به وجود آمد محله‌ای که در بیرون کاروانسرا قرار داشت توسعه یافته و تبدیل به روستای آبادی گردید سپس گسترش یافته و تبدیل به شهرک شد و در 25 سال گذشته یک شهر بزرگ شد. خان‌یونس در دوره عثمانی مرکز ناحیه بود وبعدها قصبه گردید. در عهد قیمومیت بریتانیا حجم آن افزایش یافت و در سال 1918 اولین شورای شهرداری در آن به وجود آمد. مساحت آن در قطعه زمینی حدود 500/2 جریب گسترش یافت که 345 جریب آن متعلق به جاده‌ها بود. جمعیت خان‌یونس در سال 1922 به حدود 890/3 نفر رسید و بعدها در سال 1931 به میزان 248/7 نفر و در سال 1946 350/12 نفر بالغ گردید. پس از فاجعه سال 1948 که در نتیجه آن بسیاری از پناهندگان فلسطینی بدین سوی سرازیر شدند جمعیت ساکن اصلی شهر افزایش یافته و در سال 1963 بالغ بر حدود 669/19 نفر گردید که حدود 375/48 نفر از پناهندگان فلسطینی را باید بر آنان افزود. جمعیت خان‌یونس در سال 1979 حدود 90 هزار نفر برآورد گردید از این میزان 30 هزار نفر ساکنین اصلی و 60 هزار نفر دیگر جزء پناهندگان به شمار می‌رفتند. ساکنین اصلی از قبایل مختلف عرب می‌باشند که در گذشته به این سرزمین و به مصر پناهنده شده اند در میان آنان گروهی ترک نژاد و چرکس وجود دارد اما پناهندگان کسانی هستند که از شهرها و روستاهای مختلف فلسطین اشغال شده سال 1948 به ویژه شهرها و روستاهای استان جنوبی فلسطین به خان‌یونس مهاجرت کرده اند.

در پایان جنگ جهانی دوم خان‌یونس شاهد تحول چشمگیری بود. شهرداری خان‌یونس امور مختلف شهر به ویژه سازماندهی شهر، ایجاد خیابان، آسفالت کردن و دادن پروانه ساختمانی جدید را به عهده دارد. مجموعه پروانه‌های ساختمانی صادره از سوی شهرداری در سال 1944 به 91 مورد رسید که ارزش ساختمان‌های آن معادل 204/20 لیره فلسطینی بود. همین سال شهرداری مبلغ 490/4 لیره فلسطینی را به مصرف شهر رساند درحالی که درآمد آن در همان سال معادل 739/7 لیره فلسطینی بود، همزمان با توسعه شهر در محور شمال - جنوب ساختن خانه‌های مسکونی در منطقه تجاری اطراف شهر آغاز شد، مجموع خانه‌های ساخته شده در اواخر دوره قیمومیت به حدود دو هزار خانه رسید. پس از سال 1948 تعداد زیادی از پناهندگان فلسطینی به منظور اقامت در خانه‌های شهر و اردوگاه‌هایی که توسط آژانس امدادپناهندگان در حومه غربی شهر به وجود آمده بود، به سوی خان‌یونس سرازیر شدند در این هنگام برای رفع مشکلاتی که در اثر افزایش جمعیت به وجود آمده بود، گسترش ساخت بناهای مسکونی جدید و فراهم آوردن خدمات عمومی مانند: مدارس، بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها، تأمین آب و برق، فراهم آوردن وسایل حمل و نقل و غیره امری ضروری گردید. در این حال مرکز بازرگانی شهر توسعه یافته محلات تجاری و ساختمان‌های مسکونی گسترش خود را به سمت غرب شهر آغاز کرد تا به بخش‌هایی همانند خود در اردوگاه بحر متصل گردند، به دنبال این توسعه عمرانی که به شکل محورهایی در طول خیابان قلعه و خیابان ساحلی و جاده‌های منتهی به بنی سهیله ( دروازه شهر )، رفح و قراره انجام گرفت مساحت شهر دو چندان شد.

ترکیب شغلی

ساکنین خان‌یونس در آغاز کار بازرگانی و ارائه خدمات به مسافرین را پیشه خود ساختند، کار اخیر بیشتر به کار هتل داری در دوره معاصر شباهت دارد، سپس بسیاری از سکنه شهر به کار در بخش کشاورزی دیم روی آوردند، اخیرا در نتیجه استفاده از آب‌های زیرزمینی چاه‌ها و مواصی کنار دریا، کشاورزی باریاب معمول گردیده است از سال 1948 بعضی از ساکنین به ویژه پناهندگان به صنعت روی آوردند، بیشتر صنایع شهر جزو صنایع سبک است که مهمترین آن صنعت نساجی است که بعضی از پناهندگان اهل شهر مجدل عسقلان بدان مشغول هستند.

با گشایش مغازه‌های بزرگ تجاری و نمایشگاه‌ها، حرفه بازرگانی در خان‌یونس دچار تغییر و تحول گردید. علاوه بر مرکز تجاری شهر هر هفته پنجشنبه بازار بزرگی نیز برپا می‌گردد که تجار و خریداران خان‌یونس و اطراف آن در این بازار شرکت می‌کنند و مهمترین کالاهایی که برای فروش در آن عرضه می‌شود عبارتند از: حیوانات، پارچه، سفال، لبنیات، سبزیجات، میوه جات و غیره. مساحت اراضی خان‌یونس بالغ بر 820/53 جریب می‌باشد که 433/1 جریب آن به جاده‌ها و دره‌ها و راه آهن اختصاص دارد. و بقیه مساحت شهر و زمین‌های زراعی اطراف آن را در برمی گیرد. قسمت وسیعی از زمین‌های کشاورزی در بخش‌های شمالی و جنوبی شهر متمرکز است و بخشی از آن در منطقه ساحلی قرار دارد مهمترین فرآورده‌های زراعی خان‌یونس شامل انواع حبوبات، میوه جات به ویژه هندوانه و خرما و کلیه انواع سبزیجات است. تا چندی پیش کشاورزی به آب باران تکیه داشت لکن تحول وسایل و ابزار زراعت اهالی را برانگیخت تا دست به بهسازی اراضی بیشتر و حفر چاه بزنند. در نتیجه نسبت اراضی زراعی باریاب به ویژه زمین‌هایی که مرکبات و سبزیجات در آنها کشت می‌گرددافزایش یافت. در زمین‌های کشاورزی منطقه مواصی که باریاب می‌باشد بسیاری از انواع سبزیجات و میوه جات مانند گوجه فرنگی، گوا ( نوعی میوه شبیه گلابی )، خرما، مرکبات و عنبه در آنها به عمل می‌آید. این مزارع، در سواحل دریای خان‌یونس مناظر زیبایی را ایجاد کرده اند و مورد توجه اهالی آن دیار قرار گرفته که برای گذراندن تعطیلات و اعیاد و نیز جهت استراحت و استحمام از آنها استفاده می‌کنند. در کنار بخش‌های تولیدی مانند کشاورزی و صنعت و نیز در کنار تجارت، این شهر به عنوان یک مرکز اداری و آموزشی در جنوب نوار غزه به شمار می‌رود و بسیاری از اداره جات دولتی در آن تمرکز یافته است زیرا خان‌یونس مرکز منطقه جنوبی نوار غزه می‌باشد که شهر رفح و مجموعه روستاهای مجاور مانند، بنی سهیله، عبسان کوچک و بزرگ، خزاعه و غیره تابع آن می‌باشند. در دوران اداره منطقه توسط مصر ( 1948/1967 ) مقر حاکم اداری مصر در منطقه جنوبی نوار غزه در این شهر قرار داشت. خان‌یونس در دوره تحت الحمایگی در زمینه آموزشی دارای دو آموزشگاه دولتی بود که یکی از آنها دبیرستان پسرانه و دیگری یک مدرسه ابتدائی دخترانه بود از دوره اداره نوار غزه توسط مصر تاکنون تعداد مدارس چندین برابر گردیده و شهر دارای ده‌ها آموزشگاه دبیرستانی، متوسطه و ابتدائی پسرانه و دخترانه شده است و مراکز آموزشی و فرهنگی جمعیت شهر در نتیجه افزایش تعداد تحصیلکردگان دچار تغییراتی شده است .

خان‌یونس و جنگ غزه

حملات هوایی اسرائیل خرابی‌های زیادی در غزه به بار آورده و مناطق مسکونی فراوانی زیر باران موشک قرار گرفته است. آمار و تلفات انسانی در این حملات بسیار بالا گزارش می‌شود تا حدی که فقط در یک روز در منطقه خان‌یونس تعداد شهدای این حملات را ۲۲ نفر و بیش از ۷۰ زخمی اعلام نموده اند.