بررسی نظریه قرائات سبعه در قرآن از منظر فریقین (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

مفهوم قرائات در علم قرائات و نیز در مساله مبانی تفسیری عبارتست از: اختلافاتی که در الفاظ وحی از جهت حروف و کیفیت نگارش و اداء آ«نها وجود دارد. ابن الجزری در تعریف علم قرائات می‌نویسد:  

ایشان نیز ضمن استناد قول به تواتر قرائات سبع به جمهور اهل سنت آنرا معارض با اقوال برخی دیگر از عالمان اهل سنت می‌داند. <ref>القرآن فی الاسلام ص 149 ویعتقد جمهور علماء السنة بتواتر القراءات السبع، حتی فسر بعضهم الحدیث المروی عن النبی صلی الله علیه وآله وسلم نزل القرآن علی سبعة أحرف بالقراءات السبع، وقد مال إلی هذا القول بعض علماء الشیعة أیضا، ولکن صرح بعض بأن هذه القراءات مشهورة ولیست بمتواترة</ref>

باید گفت ادعای اجماع بر تواتر قرائات سبع حتی در نزد اهل سنت قابل اثبات نیست چنانکه زرکشی بعد از استناد قول " تواترقرائات به جمهور اهل سنت، تواتر مذکور را تواتر عن النبی ص ندانسته بلکه آنرا تواتر از ائمه سبعه می‌داند که فاقد اثر شرعی است.  

ایشان در ادامه قرائنی را در تایید اینکه مبنای قرائات قراء، اجتهادات شخصی آنها بوده و نمی‌توان آنرا بعنوان روایت عن النبی ص پذیرفت، ذکر می‌کند. نکته دیگر در عدم حجیت قرائات آن است که مطالعه و بررسی تراجم برخی از قرا حاکی از عدم وثاقت برخی از آنهاست. <ref>جهت تفصیل بیشتر رک به: البیان فی تفسیر القرآن ص 164-166 ذهب جماعة إلی حجیة هذه القراءات، فجوزوا أن یستدل بها علی الحکم الشرعی، کما استدل علی حرمة وطئ الحائض بعد نقائها من الحیض وقبل أن تغتسل، بقراءة الکوفیین - غیر حفص - قوله تعالی: " ولا تقربوهن حتی یطهرن " بالتشدید. ولکن الحق عدم حجیة هذه القراءات، فلا یستدل بها علی الحکم الشرعی .والدلیل علی ذلک أن کل واحد من هؤلاء القراء یحتمل فیه الغلط والاشتباه، ولم یرد دلیل من العقل، ولا من الشرع علی وجوب اتباع قارئ منهم بالخصوص، وقد استقل العقل، وحکم الشرع بالمنع عن اتباع غیر العلم . ... ان القراءات لم یتضح کونها روایة، لتشملها هذه الأدلة، فلعلها اجتهادات من القراء، ویؤید هذا الاحتمال ما تقدم من تصریح بعض الاعلام بذلک، بل إذا لاحظنا السبب الذی من أجله اختلف القراء فی قراءاتهم – وهو خلو المصاحف المرسلة إلی الجهات من النقط والشکل - یقوی هذا الاحتمال جدا. قال ابن أبی هاشم:" إن السبب فی اختلاف القراءات السبع وغیرها ان الجهات التی وجهت إلیها المصاحف کان بها من الصحابة من حمل عنه أهل تلک الجهة وکانت المصاحف خالیة من النقط والشکل. قال: فثبت أهل کل ناحیة علی ما کانوا تلقوه سماعا عن الصحابة، بشرط موافقة الخط، وترکوا ما یخالف الخط . . . فمن ثم نشأالاختلاف بین قراء الأمصار "...... ان رواة کل قراءة من هذه القراءات، لم تثبت وثاقتهم أجمع، فلا تشمل أدلة حجیة خبر الثقة روایتهم. ویظهر ذلک مما قدمناه فی ترجمة أحوال القراء ورواتهم</ref>

1-از پیامبر ص نقل شده است که فرمود: جبرئیل قرآن را نخست بر یک حرف بر من نازل کرد و من بعد از مراجعت پیوسته از او طلب می‌کردم که آنرا – تعداد حروف – را بیشتر کند تا اینکه به هفت حرف رساند. <ref>صحیح البخاری ج 6ص 100- عن عبیدالله بن عبدالله ان ابن عباس رضی الله عنهما حدثه ان رسول الله صلی الله علیه وسلم قال: أقرأنی جبریل علی حرف فراجعته فلم أزل أستزیده ویزیدنی حتی انتهی إلی سبعة أحرف "</ref>

3 – ابوهریره از پیامبر ص نقل می‌کند که آن حضرت فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است پس آنرا بهمین صورت قرائت کنید. فقط هیچگاه رحمت را بعذاب و عذاب را به رحمت ختم نکنید. <ref>جامع البیان عن تاویل القرآن ج 1ص 25 عن أبی هریرة أنه قال: " قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: إن هذا القرآن انزل علی سبعة أحرف، فاقرأوا ولا حرج، ولکن لا تختموا ذکر رحمة بعذاب، ولا ذکر عذاب برحمة "</ref>

ایشان در ادامه 14قول را در معنای سبعه احرف بیان نموده و ضعیف‌ترین آنرا قول دوم – که دران سبعه احرف بمعنی سبعه قرائت تفسیر شده است - می‌داند. <ref>رک به: همان ص 214-230</ref>

ایشان روایات مذکور را صحیح و معتبر دانسته وناقلین آنرا جمع زیادی– 21نفر - از صحابه می‌داند. <ref>مناهل العرفان فی علوم القرآن ج 1ص99 ...لا سبیل إلی الاستدلال علی هذا- نزول القرآن علی سبعة أحرف - إلا مما صح عن رسول الله صلی الله علیه وسلم ولقد جاء هذا النقل الصحیح من طرق مختلفة کثیرة وروی حدیث نزول القرآن علی سبعة أحرف عن جمع کبیر من الصحابة</ref>  

ایشان تنوع قرائات را قائم مقام تعدد در آیات دانسته و آنرا بیانگر نوعی بلاغت و اعجاز در جامعیت و کمال قرآن می‌داند مضافا آنکه به رغم این همه تنوع در قرآن هیچگونه تناقضی نمی‌توان دران یافت بلکه آیات الهی هر یک مصدق و مفسر دیگری می‌باشد. <ref>مناهل العرفان فی علوم القرآن ج 1ص 149 .....والخلاصة: أن تنوع القراءات یقوم مقام تعدد الآیات. وذلک ضرب من ضروب البلاغة یبتدئ من جمال هذا الإیجاز وینتهی إلی کمال الإعجاز. أضف إلی ذلک ما فی تنوع القراءات من البراهین الساطعة والأدلة القاطعة علی أن القرآن کلام الله وعلی صدق من جاء به وهو رسول الله صلی الله علیه وسلم فإن هذه الاختلافات فی القراءة علی کثرتها لا تؤدی إلی تناقض فی المقروء وتضاد ولا إلی تهافت وتخاذل بل القرآن کله علی تنوع قراءاته یصدق بعضه بعضا ویبین بعضه بعضا ویشهد بعضه لبعض علی نمط واحد فی علو الأسلوب والتعبیر وهدف واحد من سمو الهدایة والتعلیم. وذلک من غیر شک یفید تعدد الإعجاز بتعدد القراءات والحروف </ref>

ایشان در این رابطه می‌نویسد: مفاد این احادیث با صحیحه زراره که نزول قرآن را بر حرف واحد دانسته و منشا اختلاف در قرائات را راویان می‌داند مخالف است. در روایتی دیگر امام صادق ع قول به نزول قرآن بر سبعه احرف را به دشمنان اسلام نسبت داده و آنرا دروغ می‌داند و اظهار می‌فرماید:. . . ولکنه – قرآن - نزل علی حرف واحد من عند الواحد قرآن. <ref>البیان فی تفسیر القرآن ص177 وهی مخالفة لصحیحة زرارة عن أبی جعفر ‌علیه‌السلام قال:" إن القرآن واحد نزل من عند واحد، ولکن الاختلاف یجئ من قبل الرواة " وقد سأل الفضیل بن یسار أبا عبدالله ‌علیه‌السلام فقال: إن الناس یقولون: إن القرآن نزل علی سبعة أحرف. فقال أبو عبدالله ‌علیه‌السلام: " کذبوا - أعداء الله - ولکنه نزل علی حرف واحد من عند الواحد "</ref>

ایشان در پایان نقد احتمال نخست می‌فرماید: سستی وجه نخست بحدی است که متاخرین از اهل سنت بطور کلی آنرا مردود می‌دانند و برخی بهمین جهت روایات سبعه احرف را از جمله روایات مشکل و متشابه می‌دانند.  

ایشان مستند روائی این وجه را اینچنین بیان می‌کند که پیامبر ص فرمود: نخستین کتاب الهی از باب واحد و بر حرف واحدی نازل گردید اما قرآن از هفت باب و بر هفت حرف نازل گردید که عبارتند از: زجر، وأمر، وحلال، وحرام، ومحکم، ومتشابه، وأمثال؛ پس حلال قرآن را حلال و حرامش را حرام بدانید؛ اوامر آنرا بجا اورده و از نواهی اش اجتناب نمائید ؛از امثال آن عبرت گرفته به محکماتش عمل و به متشابهاش ایمان بیاورید و بگوئید به همه آنچه از ناحیه خداوند است ایمان داریم. "<ref>همان إن المراد بالأحرف السبعة هی الأبواب السبعة التی نزل منها القرآن وهی زجر، وأمر، وحلال، وحرام، ومحکم، ومتشابه، وأمثال .عن ابن مسعود عن النبی صلی الله علیه وآله وسلم أنه قال:" کان الکتاب الأول نزل من باب واحد علی حرف واحد، ونزل القرآن من سبعة أبواب وعلی سبعة أحرف: زجر، وأمر، وحلال، وحرام ،ومحکم، ومتشابه، وأمثال. فأحلوا حلاله، وحرموا حرامه، وافعلوا ما أمرتم به، وانتهوا عما نهیتم عنه ،واعتبروا بأمثاله، واعملوا بمحکمه، وآمنوا بمتشابهه ،وقولوا آمنا به کل من عند ربنا</ref>

ثانیا تقسیم مباحث قرآن به ابواب سبعه جامع نیست بجهت اینکه برخی از اموری که در قرآن کریم وجود دارد ابواب سبعه آنرا شامل نمی‌گردد نظیر مباحث مربوط به مبدا، معاد و قصص قرآنی و اگر این موضوعات را بتوان در محکم و متشابه قرار داد پس می‌توان تمام مباحث قرآن را بجای ابواب سبعه در ذیل دو عنوان محکم و متشابه قرار دهیم. <ref>همأن ص 184 الروایة مضطربة فی مفادها، فإن الزجر والحرام بمعنی واحد، فلا تکون الأبواب سبعة، علی أن فی القرآن أشیاء أخری لا تدخل فی هذه الأبواب السبعة، کذکر المبدأ والمعاد، والقصص، والاحتجاجات والمعارف، وغیر ذلک. وإذا أراد هذا القائل أن یدرج جمیع هذه الأشیاء فی المحکم والمتشابه کان علیه أن یدرج الأبواب المذکورة فی الروایة فیهما أیضا، ویحصر القرآن فی حرفین " المحکم والمتشابه " فإن جمیع ما فی القرآن لا یخلو من أحدهما.</ref>

این قول بر خلاف ظهور بلکه خلاف نص روایات سبعه احرف بوده و اساسا آنرا نمی‌توان قول مستقلی دانست چون معنای حروف سبعه در آن بیان نشده است. <ref>همان ص 190 ان لفظ السبعة یراد منه الکثرة فی الآحاد، کما یراد من لفظ السبعین والسبعمائة الکثرة فی العشرات أو المئات. ونسب هذا القول إلی القاضی عیاض ومن تبعه. ویرده: ان هذا خلاف ظاهر الروایات، بل خلاف صریح بعضها علی أن هذا لا یعد قولا مستقلا عن الوجوه الأخری، لأنه لم یعین معنی الحروف فیه، فلا بد وان یراد من الحروف أحد المعانی المذکورة فی الوجوه المتقدمة ویرد علیه ما یرد من الاشکال علی تلک الوجوه</ref>