سوره فتح درباره پیروزی نهایی مسلمانان، پاداش ایمان و جهاد و اخلاص، بخشش لغزش‌های مجاهدین، هشدار به کافران و مسلمانان کاهل و در نهایت جهانی شدن دین خدا است. «‌فتح‌» نامیدن این سوره به دلیل آن است که در ابتدای سوره، از فتح مبین (پیروزی درخشان) سخن می‌گوید. در فضیلت قرائت سوره فتح آمده است، کسی که این سوره را قرائت کند، همانند کسی است که همراه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در فتح حضور داشته یا مانند کسی است که با او در بیعت شجره بیعت کرده است.

سوره فتح
سوره فتح.jpg
شماره سوره۴۸
محل نزولمدینه‌‌( مدنی)
جزء۲۶
تعداد آیات۲۹

علت نام‌گذاری

«سوره فتح»؛ تنها نام این سوره «فتح» است که از آیۀ اول آن گرفته شده است. در این آیه از پیروزی پیامبر اسلام در بستن قرارداد صلح حدیبیّه سخن به میان آمده است[۱].

مفهوم کلی سوره

اهداف و آموزه‌ها

هدف‌های اساسی سوره فتح عبارت‌اند از:

  1. ایجاد امید به فتح و پیروزی در دل مؤمنان؛
  2. جدا کردن مرز بین مؤمنان، مشرکان و منافقان در رابطه با جهاد[۳].

محتوا و موضوعات

محتوای سوره فتح از هفت بخش تشکیل یافته است.

  • سوره با مساله بشارت فتح آغاز می‌شود و آیات پایانی آن نیز به همین مساله مربوط است و تاکید بر تحقق خواب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مربوط به وارد شدن به مکه و انجام مناسک عمره است؛
  • بخش دیگری از سوره حوادث مربوط به صلح حدیبیه و نزول سکینه و آرامش بر دل‌های مؤمنان و مساله بیعت رضوان را بازگو می‌کند؛
  • در بخش دیگری از مقام پیامبر و هدف والای او سخن می‌گوید.
  • در قسمت دیگری از کارشکنی‌های منافقان و نمونه‌هایی از عذرهای واهی‌شان در مورد عدم شرکت در میدان جهاد پرده‌ برمی دارد.
  • در بخش دیگری قسمتی از تقاضاهای نابجای منافقان را منعکس می‌سازد.
  • و در قسمتی دیگر کسانی را که از شرکت در میدان جهاد معذورند معرفی می‌کند.
  • و بالآخره در بخشی نیز از ویژگی‌های پیروان خط مکتبی پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) و صفات مخصوص آنها سخن می‌گوید.

روی‌هم‌رفته آیات این سوره فوق‌العاده حساس و سرنوشت‌ساز و مخصوصا برای مسلمانان امروز در برابر حوادث گوناگونی که جوامع اسلامی با آن درگیر هستند الهام‌‌آفرین است[۴].

فضائل، خواص و ثواب قرائت

  1. ابی‌بن‌کعب از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت می‌کند: «هر کس سوره فتح را قرائت کند مانند آن است که با حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در فتح مکّه شرکت داشته است».
  2. در روایت دیگر آمده است: «هر کس این سوره را قرائت کند مانند کسی است که زیر آن درخت با حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) بیعت کرده است».
  3. عمربن‌خطاب می‌گوید: «در یکی از سفرها با پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بودیم که فرمود: شب گذشته سوره‌ای بر من نازل شد که از دنیا و ما فی‌ها نزد من بهتر است: إِنَّا فَتَحْنا تا ... وَ ما تَأَخَّرَ». این روایت را بخاری در صحیح خود آورده است.
  4. قتاده از انس نقل می‌کند: «هنگامی که از جنگ حدیبیه بازگشتیم، از انجام اعمال حج ما جلوگیری شده بود و ما همگی محزون و غمگین بودیم که ناگهان خداوند نازل فرمود: (إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً) پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: آیه‌ای بر من نازل شده است که در نظر من از تمام دنیا بهتر است».
  5. عبدالله بن‌مسعود می‌گوید: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از جنگ حدیبیه بازگشت فرمود، ناگهان دیدیم که حضرت از سرعت خود کاست، نزدیک شدیم دیدیم خداوند (إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً) را بر حضرت نازل فرموده است و حضرتش را فوق‌العاده مسرور یافتیم و فرمودند: که این سوره بر او نازل شده است».
  6. عبد اللَّه‌بن‌بکیر از پدرش روایت می‌کند که امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «اموال و زنان و کنیزان خود را با خواندن (إِنَّا فَتَحْنا) از تلف شدن حفظ کنید، اگر انسان از کسانی باشد که این سوره را زیاد بخواند روز قیامت منادی به طوری که همه مردم بشنوند او را صدا می‌زند که تو از بندگان خالص من هستی، او را به بندگان صالح من ملحق نمائید و او را در بهشت‌های پر نعمت جای داده، از شربت گوارای رحیق مختوم آمیخته به کافور سیراب سازید[۵]».

محل زمان نزول

  1. سوره فتح در مدینه بر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده است[۶].
  2. تاریخ نزول سوره فتح در سال هشتم هجری ما بین صلح حدیبیه و جنگ تبوک است و سوره در راه، موقع برگشتن از حدیبیه نازل شده است و بعد از سوره صف (و بقولی جمعه و بقولی ممتحنه) نازل شده است[۷].

فضای نزول

پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) در سال ششم هجرت تصمیم گرفت که به اتفاق مهاجرین و انصار و سایر مسلمانان به عنوان مراسم عمره به سوی مکه حرکت کند و قبلا به مسلمانان اطلاع داده بود که من در خواب دیدم همراه یارانم وارد مسجدالحرام شده‌ایم و مشغول مناسک عمره هستیم.

مسلمانان در ذی‌الحلیفه نزدیک مدینه احرام بستند و با تعداد زیادی شتر برای قربانی حرکت کردند. وضع حرکت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به خوبی نشان می‌داد که هدفی جز انجام این عبادت بزرگ ندارد. تا این‌که پیامبر وارد سرزمین حدیبیه شد (حدیبیه قریه‌ای در نزدیکی مکه بود که حدود بیست کیلومتر تا مکه فاصله داشت).

ولی در اینجا قریش باخبر شدند و راه را بر پیغمبر بستند و از ورود او به مکه مانع شدند و در واقع تمام سنت‌هایی را که در زمینه امنیت زائران خانه خدا در ماه حرام داشتند زیر پا گذاردند، چرا که آنها معتقد بودند در ماه‌های حرام (از جمله ماه ذی‌القعده که پیامبر در آن ماه قصد عمره داشت) و مخصوصا در حال احرام نباید مانع هیچ‌کس شوند، حتی اگر کسی قاتل پدر خویش را در این ایام و در این مراسم می‌دیدند ابدا متعرض او نمی‌شدند.

در این‌جا ماجرای مفصلی پیش آمد که به عقد قرارداد صلحی میان پیامبر و مشرکان مکه به نام صلح حدیبیه منتهی شد ولی به هر صورت آن سال مانع ورود پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به مکه شدند، ناچار پیامبر به یارانش دستور داد که شترهای خود را در همان‌جا قربانی کنند، سرهای خود را بتراشند و از احرام بیرون آیند و به سوی مدینه باز گردند. در اینجا طوفانی از غم و اندوه مسلمانان را فرا گرفت و انبوهی از ناراحتی‌ها و گاه شک و تردید بر افراد ضعیف‌الإیمان غالب شد. موقعی که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از حدیبیه به سوی مدینه می‌آمد مرکبش سنگین شد و از حرکت باز ایستاد و در همین حال چهره مبارکش غرق سرور و شادمانی بی‌سابقه‌ای گشت و فرمود: «هم اکنون آیات سوره فتح بر من نازل شد»[۸].

قرائت سوره فتح در نماز مستحبی هر شب از ماه رمضان

مسعودی می‌گفت شنیدم هرکس در هر شب‌ ماه رمضان سوره فتح را در نمازهای مستحبی بخواند در آن سال از گزند حوادث محفوظ می‌ماند[۹]. البته، روایتی دیگر، این اثر و نتیجه را تنها با خواندن سوره فتح در نماز شب اول رمضان اعلام می‌دارد: امام (علیه‌السلام) فرمود: کسی که هنگام حلول ماه رمضان دو رکعت نماز مستحبی بخواند و در رکعت اول ام الکتاب (حمد) و سپس فتح را بخواند و در رکعت دوم هر سوره‌ای که دوست داشت؛ پروردگار در آن سال نگهبان او در مقابل بدی­‌ها خواهد بود و پیوسته تا ماه رمضان سال آینده تحت حمایت خداوند خواهد بود[۱۰].

جستارهای وابسته

پانویس

  1. تفسير قرآن مهر، ج 19، ص 185
  2. تفسير قرآن مهر، ج 19، ص 183.
  3. تفسير قرآن مهر، ج 19، ص 186-185
  4. تفسير نمونه، ج 22، ص 7-6.
  5. ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج 23، ص 99-98.
  6. ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج 23، ص 99-98.
  7. حجة التفاسير و بلاغ الإكسير، مقدمه اول، ص 26
  8. تلخيص از تفسير قمی و مجمع‌البيان و فی ظلال‌القرآن.
  9. سید ابن طاووس، رضی الدین علی، الاقبال بالاعمال الحسنة، ج‏ ۱، ص ۲۲، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
  10. همان، ص ۸۷.