عثمان دان فودیو

نام	عثمان بن محمد، بن عثمان بن صالح بن هارون بن محمد، غُرْطُ بن جُبّ بن محمد سَمْبُ بن ایوب بن ماسِران بن باب بن موسی جُکُـلُّ
نام‎های دیگر	عثمان بن فوضی
آثار	اتباع السنة وترک البدعة. اتباع الکتاب والسنة والإجماع، ودلیل اجتناب البدعة لمن یدین الإسلام. الأجوبة المحررة من الأسئلة المقررة فی وثیقة شیصمص. إحیاء السنة وإخماد البدعة.
اساتید	شیخ عثمان معروف به بِدوُ الکَبَوِی. شیخ عبدالرحمن بن حَـمـَّــدا. شیخ عثمان معروف به بدُور بن الأمین بن عثمان.
درگذشت	1232ق

عثمان بن محمد یک مصلح و محقق دینی نیجریه ای است که مالکی مذهب و از نظر عقیده کلامی اشعری مسلک و از لحاظ تصوف به طریقه قادریه تمسک داشت.

تولد و تربیت

او عثمان بن محمد ملقب به (فوضی)، بن عثمان بن صالح بن هارون بن محمد، غُرْطُ بن جُبّ بن محمد سَمْبُ بن ایوب بن ماسِران بن باب بن موسی جُکُـلُّ است. ملقب به ابن فودی، امیرالمؤمنین، شیخ اسلام، شیخ یا شَیهُو (به زبان هوسا)، القادری، عالم ربانی، الغوث الصمدانی، علامه دنیا، مصلح دین، امام، خلیفه و ملقب به ابومحمد. او در حدود سال (1169 هجری قمری برابر با 1754 میلادی) در روستای مرات واقع در جمهوری نیجر به دنیا آمد. شیخ در خانواده ای مذهبی و با فرهنگ علمی بالا رشد کرد، به طوری که 85 درصد علمای آنجا از پدران، اجداد و عموهای او بودند. او در میان آنان - از همان کودکی - به تبلیغ دین خدا مشغول بود.

فرزندان

الشیخ محمد سعد.

الشیخ عبدالقادر.

الشیخ علی الشاذلی.

الشیخ ابوبکر.

الشیخ محمد البخاری.

الشیخ عمر.

الشیخ محمد حاج.

الشیخ الحسن.

العالمة اسماء.

العالمة خدیجه.

اساتید

پدرش شیخ محمد فودی: که به او قرآن را آموخت.

مادرش حواء دختر محمد بن عثمان.

مادربزرگش رقیه دختر عالم محمد بن سعد.

شیخ عثمان معروف به بِدوُ الکَبَوِی،: عشرینیات و نحو را از او آموخت.

شیخ عبدالرحمن بن حَـمـَّــدا: نحو خلاصه الکافیة الشافیة (الألفیة) ابن مالک از او آموخت.

شیخ عثمان معروف به بدُور بن الأمین بن عثمان: فقه مالکی را از او آموخت: کتاب المختصر فی الفقه از خلیل بن اسحاق مالکی مصری.

شیخ علامه ابوالامانه جبریل بن عمر: سنت را از او آموخت: بسیاری از علوم واجازه جمیع روایاتش در: قرآن کریـــــم، صحاح السته، فقه مذاهب اربعه، شمائل امام ترمذی، موطا مالک، الجامع الصغیر جلال الدین سیوطی، کتاب شفا قاضی عیاض یحصبی، دلائل الخیرات شیخ محمد بن سلیمان جزولی، احزاب شیخ ابی الحسن شاذلی قادری و خرقه صوفیه قادریه را بسند متصل تا شیخ عبدالقادر گیلانی داراست.

پسر خاله اش شیخ احمد بن محمد بن امین: درس تفسیر او را شرکت می کرد.

شیخ علامه هاشم زنفری: تفسیر قرآن که به همراه برادرش شیخ عبدالله بن فودی در آن شرکت می کرد.

شیخ محمد بن راج بن مودبُّ: علم الحدیث را از کتاب صحیح بخاری در محضر او آموخت و جمیع اجازاتش را از استادش مَدَنی سِنْدّیّ اصل ابی الحسن علی گرفته است.

آثار

1.اتباع السنة وترک البدعة.

2.اتباع الکتاب والسنة والإجماع، ودلیل اجتناب البدعة لمن یدین الإسلام.

3.الأجوبة المحررة من الأسئلة المقررة فی وثیقة شیصمص.

4.إحیاء السنة وإخماد البدعة.

5.آداب العبادات والعادات.

6.إرشادات فقهیة.

7.أرشاد الإخوان إلى أحکام خروج النسوان.

8.إرشاد الامة إلى تیسیر الملة.

9.إرشاد السالک الربانی إلى أحوال عبدالقادر الجیلانی.

10.إرشاد العباد إلى أهم مسائل الجهاد.

11.إرشاد أهل التفریط والإفراط إلى الصراط.

12.أسانید الضعیف المتشفع بمشافعة أحمد الشریف.

13.أسانید الفقیر المعترف بالعجز والتقصیر فی بعض ما أخذ بالقراءة أو الإجازة.

14.الأصول التی فی کتاب العلامة أحمد زروق.

15.أصول الدین.

16.أصول الشریعة.

17.أصول الطریق.

18.أصول العدل لولاة الأمور وأهل الفضل.

19.أصول الولایة وشروطها.

20.إعداد الدعاة.

21.إفادة الإخوان.

22.إفهام المنکرین علیّ فیما أمروا الناس به وما نهوهم عنه.

23.اقتباس العلم.

24.الله إن دار تریم فیداج دورما (قصیدة بالفلانیة).

25.أمر أشراط الساعة.

26.الأمر بالمعروف والنهی عن المنکر.

27.الأمر بموالاة المؤمنین والنهی عن موالاة الکافرین.

28.إن غت الله (قصیدة بالفلانیة).

29.إن دوم ینغ الله همایتا (قصیدة بالفلانیة).

30.الله شاهید (قصیدة بافلانیة).

31.بسم الله یا رحمن (بالفلانیة).

32.بنج غد (بالفلانیة).

33.بنج هوسا (بالفلانیة).

34.بیان البدع الشیطانیة التی أحدثها الناس فی أبواب الملة المحمدیة.

35.بیان وجوب الهجرة على العباد وبیان نصب الإمام وإقامة الجهاد.

36.بیان وجوب الهجرة وتحریم موالاة الکفرة.

37.تبت حقیقة (بالفلانیة).

38.تبشیر الأمة الأحمدیة لبیان بعض المناقب القادریة.

39.تبصرة المبتدئ وتذکرة المنتهی.

40.تحذیر أهل الإیمان من التشبیه بأهل الکفر والعصیان.

41.تحذیر الإخوان من المهدیة الموعودة آخر الزمان.

42.تحفة الحبیب للحبیب.

43.تحقیق العصمة لجمیع طبقات هذه الأمة.

44.تخمیس أیا من له إعلاء العلاء.

45.تخمیس تکدوم الله (بالفلانیة).

46.ترغیب عباد الله فی حفظ علوم دین الله.

47.ترویح الأمة ببیان تیسیر الملة.

48.تطبیب قلوب الأمة الأحمدیة بذکر بعض القصائد الأحمدیة.

49.تعلیم الإخوان بالأمور التی کفرنا بها ملوک السودان.

50.تلخیص أسرار کلام المحاسبی.

51.تمییز المسلمین من الکافرین.

52.تمییز أهل السنة وأنصار الرحمن.

53.تنبیه الإخوان على أحوال أرض السودان.

54.تنبیه الإخوان على جواز اتخاذ المجلس لأجل تعلیم النسوان علم فروض الأعیان من دین الله تعالى الرحمن.

55.تنبیه الأمة على قرب هجوم أشراط الساعة.

56.تنبیه الجماعة على أحکام الشفاعة.

57.تنبی الحکام.

58.تنبیه الطلبة على أنّ الله معروف بالفطرة.

59.تنبیه الغافلین.

60.تنبیه الغافلین على حکم تاریخ الدنیا.

61.تنبیه الغافلین وأحادیث السلف الصالح.

62.تنبیه الغافلین وتنظیم الأخبار وبدیع الآثار.

63.تنبیه أهل الفهوم على وجوب اجتناب الشعوذة والنجوم.

64.تنزیه ربنا القدوس على کل ما یخطر فی النفوس.

65.توفیق المسلمین على حکم مذاهب المجتهدین الذین کانوا من أهل السنة المتقین.

66.جمع قصص فیها ذکر بعض أبیات المحصل لابن زکریا.

67.حصن الإفهام من جیوش الأوهام.

68.حقیقة الإیمان والإسلام.

69.حکم جهاد بلاد الهوسا.

70.الحمد لله دوکلماج بسراک (بالفلانیة).

71.الخبر الهادی إلى أمر الإمام المهدی.

72.دالیة الشیخ عثمان (القصیدة الدالیة).

73.دعوات الشیخ.

74.دعوة العباد إلى کتاب الله.

75.دلائل الشیخ عثمان.

76.دواء الوسواس والغفلات فی الصلاة وقراءة القرآن والدعوات.

77.دولیایل (قصیدة بالفلانیة).

78.رجوع الشیخ السنوسی عن التشدید إلى التقلید فی قواعد التوحید.

79.رسالة إلى الشیخ محمد الأمین الکانمی.

80.رسالة إلى یعقوب فی مدح القرآن الکریم.

81.رفع الاشتباه.

82.رفع الشبهات بالتشبه بالکفرة والظلمة.

83.سراج الإخوان فی أهم ما یحتاج إلیه فی هذا الزمان.

84.السلسل الذهبیة للسادة الصوفیة.

85.السلاسل القادریة.

86.سوق الأمة إلى اتباع السنة.

87.سوق الصدیقین إلى حضرة القدس.

88.شفاء الغلیل فیما أشکل من کلام شیخ شیوخنا جبریل.

89.شفاء الناس من الداء.

90.شفاء النفوس.

91.شمس الإخوان یستضیئون به بها فی أصول الأدیان.

92.طریق الجنة.

93.عدد الداعی إلى دین الله.

94.عقیدة العوام.

95.علوم المعاملة.

96.عمدة البیان فی العلوم التی وجبت على الأعیان.

97.عمدة العباد فیما یدعی الله به من جهة الصلاة والصوم وتلاوة القرآن.

98.عمدة العلماء.

99.عمدة المتعبدین.

100.فائدة.

101.الفتاوى للسائل.

102.فتح البصائر لتحقیق علوم البواطن والظواهر.

103.الفرق بین علم أصول الدین وبیان علم الکلام.

104.الفرق بین ولایة أهل الإسلام وبین ولایة أهل الکفر.

105.فکافکار (بالفلانیة).

106.فند نور (بالفلانیة).

107.قصیدة الشیخ عثمان إلى [الشیخ] مختار الکنتی.

108.قطع الخصام الذی یقع بین طلبة علم الکلام.

109.قواعد الصلاج إلى الفلاح.

110.قواعد الصلاة.

111.قواعد طلب الوصول إلى الله.

112.کتاب الآداب.

113.کتاب الأصول التی فی کتاب العلامة المحاسبی.

114.کتاب التفرقة بین الوعاظ المهتدین وبین الوعاظ المذمومین.

115.کتاب الفرق.

116.کتاب المسائل.

117.کتاب الورد.

118.کتاب مدة الدنیا.

119.کشف ما علیه العمل من الأحوال.

120.کف الطالبین عن تکفیر عوام المسلمین.

121.کفایة المسلمین.

122.کفایة المهتدین.

123.المحظورات.

124.مدیت الله جنلک جید وسیلة (بالفلانیة).

125.مرآت الطلاب فی مسند أبواب دین الله الوهاب.

126.مرآت الفرائض.

127.مسائل مهمة یحتاج إلى معرفتها أهل السودان.

128.مصباح المهتدین.

129.مصباح أهل هذه الأزمان من أهل بلاد السودان.

130.معراج العوام إلى سماء علم الکلام.

131.ملخص من أسرار کلام الشیخ الفقیه المحاسبی.

132.منهاج العابدین.

133.مواضع أوهام الطلبة فی کتب الکلام لعلماء الملة.

134.مورنور (بالفلانیة).

135.حیتی بند کموج (بالفلانیة).

136.میتیم الله (بالفلانیة).

137.میتیم الله یا محمود (بالفلانیة).

138.میتیم الله یا حواب غیتی (بالفلانیة).

139.نجم الإخوان یهتدون به بإذن الله فی أمور الزمان.

140.نصائح الأمة المحمدیة لبیان الفرق الشیطانیة التی ظهرت فی بلادنا السودانیة.

141.نصیحة أهل الزمان لأهل السودان من الأعراب والأعجام فی جمیع البلدان.

142.نور الألباب.

143.هدایة الطالبین.

144.هدایة الطلاب.

145.هل لی مسیر نحو طیبة.

146.وثیقة الإخوان لتبیین دلالات وجوب اتباع الکتاب والسنة والإجماع.

147.وثیقة الجواب على سؤال دلیل منع خروج النساء.

148.وثیقة إلى جماعة المسلمین.

149.وثیقة أهل السودان.

150.ولما بلغت ستا وثلاثین سنة.

151.ولما بلغت (فی الورد العثمانی القادری).

152.یا الله (قصیدة بالفلانیة).

وفات

وی در (1232 هجری قمری) مطابق با (1817م) پس از یک سال بیماری در سن (63) سالگی درگذشت و پسرش شیخ امام محمد بللو جانشین او شد.

دعوت اصلاح گریانه

او در این امر از کسی تقیلد و تاثیر نگرفته بود و با توجه به وظیفه دینی و شرعی خود اقدام به این امر نمود. خود معتقد بود به واسطه دعا و نمازی که بر رسول خدا مراقبت داشته و با توجه به ارشادات شیخ عبدالقادر گیلانی خداوند این وظیفه الهی که هدایت و دعوت مردم به سوی حق باشد را به او عنایت کرده است.

عدم تاثیر از سلفیت

برخی از محققان غربی و برخی از اعراب و آفریقایی ها معتقدند که شیخ عثمان تحت تأثیر دعوت وهابی ـ سلفی که شیخ محمد بن عبدالوهاب در شبه جزیره عربستان انجام داده است، بوده است. افرادی مانند: شیخ ثـمْبُو بن عبدالله الفلانی یا شیخ جبرئیل بن عمرکه طبق شواهد تاریخی مردود است. زیرا در زمانی که شیخ در حرمین شریفین حضور داشته وهابیت شکل نگرفته بود و در ابتدا نیز حرکت عبدالوهاب مورد استقبال علمای حرمین شریفین قرار نگرفت بلکه با نهایت قدرت در برابر آن مقاومت کردند و در پاسخ به آن کتاب های زیادی نوشتند. در رأس آنها مفتی اعظم مسجد الحرام شیخ احمد زینی دحلان (متوفی 1304ق) قرار دارد که کتاب معروف خود «...در پاسخ به وهابیت» را نوشته است .

در این نقل تاریخی سفر شیخ جبرئیل به حرمین شریفین و تاریخ وفات او نقل شده است که با یکدیگر تناقض دارند. وی با ذکر اینکه شیخ جبرئیل در سال (1210 هجری قمری - 1795 م.) به حج رفته است، سپس هنگام ترجمه در همان صفحه ذکر کرده است: در سال (1206 هجری قمری - 1791 میلادی) درگذشته است، بنابراین چهار سال بعد از مرگش به حج رفته است!.

و اما شیوخ شیخ بن فودی تحت تأثیر وهابیت نبوده‌اند: 1. شیخ ثمبو بن شیخ عبدالله الفلانی: اگر نگاه کنیم به آنچه شیخ عبدالله بن باز ذکر کرده است که تولد رسالت وهابی در مکه (1218 ه. و در مدینه (1220 هجری قمری) بوده است سپس به آنچه که اهل این نظر - خود - ذکر کردند که شیخ (ثمبو) نوزده سال را در آنجا گذرانده، می بینیم او در سال (1207 هجری قمری - 1793 میلادی) به شهر اکداس بازگشته است و معلوم می شود که او در حدود سال (1188 هجری قمری) در حرمین شریفین بوده و در آن هنگام 30 تا 32 سال تا ظهور وهابیت فاصله وجود دارد. سپس اگر به تاریخ رجعت و وفات ایشان در شهر اکداس که سال1207 هجری قمری است نگاه کنیم، می بینیم که هیئت وهابی تا 13 سال پس از وفات ایشان وارد حرمین شریفین نشده است.

دلائل فکری همسویی با وهابیت

برخی از محققین تشابه برخی از نکات روش شناختی را که هر یک از این دو دعوت در آن اشتراک داشتند را دلیلی بر تأثیر دعوت شیخ عثمان بن فودی با حرکت وهابیت می‌دانند که به اختصار در این موارد بیان شده است: قضا و قدر به همان چیزی که خداوند متعال نازل کرده است. اعتماد بر کتاب و سنت. پاکسازی دین از بدعت ها و مظاهر شرک به خداوند متعال. بازگشت به رویکرد پیشینیان صالح. احیای جهاد. که البته این تشابه در هر حرکت اصلاح گرانه مد نظر است و نمی توان صرف وجود این پنج خصلت باعث تاثیر و تاثر این دو حرکت از یکدیگر شد.

دلائل فکری عدم همسویی با وهابیت

آنچه که وهابیت عامل شرک و کفر برای مسلمانان از قبیل زیارت قبر پیامبر و توسل به ایشان دانسته است شیخ عثمان به آن عمل کرده است او در جای جای آثارش توسل به رسول خدا را فضیلت دانسته و خود به زیارت قبر پیامبر اکرم اقدام نموده است. در موضوع جهاد نیز هرگز عبدالوهاب جهادی علیه کفار نداشته بلکه برای بازگرداندن مردم از آنچه شرک می پنداشته بوده است.