رباط

رباط

رِباط در آغاز شکل‌گیری و گسترش اسلام استحکامات نظامی ساده‌ در نقاط سوق‌الجیشی مرز سرزمین‌های مسلمین بود تا مجاهدان در پناه آن از مرزهای جهان اسلام در مقابل کفار دفاع کنند. اما از قرن چهارم به بعد رباط‌های مشرق‌ زمین دچار تغییرات اساسی شدند. از آن زمان به بعد، یک رباط نهادی عام‌المنفعه بود که توسط انسانی خیر ساخته می‌شد تا وسایل آسایش و راحتی را برای مسافران مسلمان، فقرا و در راه‌ماندگانی فراهم کند، که عموماً صوفی بودند.

شهر مکه به دلیل وجود کعبه پایگاه وحدت و یکپارچگی تمام اقوام و گروه‌های مسلمانی بوده است که از اقصی نقاط قلمرو گسترده جهان اسلام به این دیار پای می‌نهادند. اداره و تسلط بر اوضاع شهر مکه، در تاریخ اسلام برای سلسله‌های حکومت‌گر جایگاه ویژه‌ای داشته و اموری همچون اداره کاروان‌های حج، رسیدگی به امور اجتماعی و اقتصادی حجاج و مدیریت رویداد عظیم حج، برای حاکمان و امرای حج از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار بوده است.

در این میان رِباط‌ها نقش مهمی در استقرار امنیت و رونق شهر مکه و رفاه حال حجاج داشته است. منابع تاریخی مختلف از وجود حدود 60 رباط در مکه، خبر داده‌اند که از ویژگـی‌هـای مهـم این رباط‌ها ساخت و ساز اکثر آنها در قـرن‌هـای ششم و نهم هجری قمری بوده است.

خیّرین و اشخاص منحصر به فرد با صرف اموال شخصی بیشترین نقش را در ساخت و سازهای عام‌المنفعه در مکه داشته‌اند که بخش قابل توجهی از آنان بومی مکه نبودند و در واقع ایرانی‌ها در رتبه اول احداث رباط در این شهر قرار داشته‌اند.

معنای عامیانه رباط

رِباط در لغت چیزی را گویند که مَشک و چهار پا و غیر آن را به وسیله آن ببندند و در اصل، عبارت است از: بستن اسب در نقطه‌ای معین و تأسیس ساخلو برای مرزبانی. جمع آن رُبُطْ است.

معنای اصطلاحی رباط

در اصطلاح، رباط و مرابط به مرز داری، اقامت گزیدن در مرز، نگهبانی دادن در اطراف کشور و مرزها، دیدبانی برای آگاهی از احوال دشمن و حفظ کشور از حمله آنان اطلاق می‌شود.

معنای لغوی و اصطلاحی

ربط در لغت به معنای بستن و محکم کردن است.. این که قرآن کریم می‌فرماید: وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ آخَرینَ مِنْ دُونِهِم‏... ^{[انفال–60]} ‎. در این‌جا، رباط مصدر به معنای مربوط است؛ یعنی بسته شده، یا جمع «ربیط» است و به همان معنا، ولی استعمال آن در اسب‌هایی که برای جهاد بسته می‌شوند غلبه پیدا کرده است. بنابراین "رباط الخیل" به معنای اسب‌هایی است که برای جنگ آماده شده است.

مرابطه هم از ریشۀ "ربط" است که به باب مفاعلة رفته و به معنای مواظبت کردن(از طریق بستن و منع کردن) است. به شخصی که در مرزها حاضر شده و از تمامیت کشور اسلامی محافظت می‌کند، "مرابط" گفته می‌شود. رباط؛ نیز مصدر "ربط" است که به همان معنای بستن می‌آید.

در اصطلاح فقهاء رباط و مرابطه به وقتی گقته می‌شود که عده‌ای جهت مراقبت از مرزها و مراقبت از تحرکات دشمن در آنسوی مرزها در آن مناطق حاضر شوند و اگر در آنجا برای مدتی ساکن شوند به آنان "مرابط" گفته می‌شود.

مرابطه در کتاب‌های حدیثی و فقهی

در کتاب‌های فقهی بحثی دربارۀ "مرابطه" آمده است. شیخ طوسی در کتاب تهذیب الاحکام؛ عنوانی آورده است به نام "مرابطه در راه خدا". که در آن روایاتی از ائمه (علیه‌السلام) آورده است که مسلمانان را به حفظ مرزهای کشور اسلام تشویق کرده است. و از جایی که حفظ مرزها جنبۀ تهاجمی ندارد، شرکت در آن حتی برای شیعیان که حکومت‌های وقت را قبول نداشته‌اند، از طرف امامان معصومعلیه‌السلام مجاز شمرده شده است. لذا فقها با توجه به این روایات مرزبانی از کشورهای اسلامی را حتی در زمان غیبت امام معصوم علیه‌السلام مستحب دانسته‌اند. علامه حلی در‌این‌باره می‌فرماید: مرابطه (مرزداری) در زمان حضور امام (علیه‌السلام) مستحب مؤکد است و در زمان غیبت امام (علیه‌السلام) نیز مستحب است؛ زیرا معمولاً در حفظ مرزها، جنگ و درگیری نیست و فقط جهت مراقبت و نشان دادن نیروها به دشمن است. بله همان‌طور که در روایات اشاره شده است، اگر در حین مرزبانی؛ دشمنان به سرزمین اسلام حمله کنند، مرزبان می‌تواند جهت دفاع از خود و دفاع از اسلام و نه به خاطر دفاع از سلاطین و حاکمان ستمگر، وارد مبارزه شده و از اسلام محافظت نماید.

تاریخچه و پیشینه

ماهیت و اساس شکل‌گیری نهاد اسلامی "رباط" در قرن دوم هجری، از سواحل جنوبی دریای مدیترانه در شمال آفریقا برخاسته است؛ جایی که امروز تونس نام دارد.

رباط‌ها در قـرن‌‌هـای‌ نـخستین‌ اسلامی و پیش از فراگیرشدن اسلام در بیشـتر مرزهـای جهان اسلام وجود داشتند و نظامیان در‌ آنـها‌ مـستقر بودند. بنابر گزارشات تاریخی، رباط‌ها در آغاز استحکامات ساده‌ای بودند و در نقاط بـی‌حـفاظ مرزی‌ ساخته‌ می‌شدند‌ تا پناهگاه گروهی از جهادگران باشند.

ساختمان آنها در ساده‌ترین شکل نـقشه‌ای‌ مـستطیل‌ داشـت و شامل یک دیوار بر اطراف اطاق‌هایی برای اقامت، انبارهای اسلحه و تدارکات و برج‌های دیده‌بانی و علامت دادن بـود‌ که غالبا با شتاب بنیان گرفته بود.

رباط‌ها گـاه بـه صورت پایـگاه‌های بـزرگ نـظامی برای تدارک حمله مـسلمانان به سرزمین‌های کفار نیز ساخته و مورد استفاده قرار می‌گرفت. این‌گونه رباط‌ها را معمولا حکام می‌ساختند. مـثل «ربـاط المنستیر‌» در‌ تونس که بانی آن زیادةالله بـود و در سـال 206 ه. ق بـنیان گـرفت.

بنابراین رباط‌ها ابتدا به منزله پادگان‌های‌ نظامی‌ و مـحل نـگهداری اسـب و آذوقه مجاهدان اسلام بوده و آنها در سده‌های نخستین اسلامی به مرزهای‌ سرزمین‌های‌ مسلمان هجرت کـرده و بـا احـداث رباط‌ها در مرزهایی که مورد تهدید مشرکان بود‌ به‌ پاسداری‌ از دین مبین اسلام می‌پرداختند.

درباط و مرابطه در قرآن کریم

قرآن کریم درباره رباط و مرابطه می‌فرماید: یاایُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُو وَاتَّقُوا للَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون ^{[آل عمران–۲۰۰]} ‎. «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، (در مقابل مشکلات و هوس‌ها) شکیبا باشید استقامت کنید و در برابر دشمنان نیز پایدار باشید و از مرزهای خود مراقبت کنید و از خدا بترسید تا رستگارشوید.» وَ اعِدُّوا لَهُمْ مَااسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبوُنَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ ^{[انفال–۶۰]} ‎. «هر نیرویی در قدرت دارید، برای مقابله با آنها (دشمنان)، آماده سازید! و (همچنین) اسب‌های ورزیده (برای میدان نبرد)، تا به وسیله آن، دشمن خدا و دشمن خویش را بترسانید.»

دیدگاه صاحب مجمع‌البیان درباره آیه صابروا ورابطوا

صاحب تفسیر مجمع‌البیان در ذیل آیه اول می‌نویسد این آیه شریفه جمیع آنچه را برای مکلف لازم است دربر دارد؛ زیرا «اصبرُوا» شامل انجام عبادات و ترک گناهان می‌شود. «صابروا» شامل چیزهایی است که در برابر دیگران باید انجام دهد، مثل جهاد با دشمن و مهمتر از آن جهاد با نفس و «رابطوا» شامل دفاع از مسلمانان و دین می‌شود و «واتقواالله» شامل پرهیز از همه گناهان و محرمات و عمل به همه اوامر و واجبات است.

و «رابطوا» یعنی در مرزها اقامت گزینید، اسبان را آماده نگهدارید و مترصد و مستعد ّ برای نبرد با دشمن باشید. رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) فرمود:«رِباطُ لَیْلَةٍ فی‌ سَبیلِ اللَّهِ خَیْرٌ مِنْ صِیامِ شَهْرَیْنِ». «یک شب مرزبانی بهتر و ثوابش بیش از دو ماه روزه است.» و نیز فرمود:«مَنْ رابَطَ یَوْماً وَ لَیْلَةً فی‌ سَبیلِ اللَّهِ کانَ یَعْدِلُ صِیامِ شَهْرٍ وَ قِیامَهُ لا یَفْطَرُ وَ لایَنْفَنِلُ عَنْ صَلاتِهِ الّا لِحاجَةٍ». «کسی که یک شبانه روز در راه خدا، مرزبانی کند پاداشش معادل کسی است که یک ماه روزه گرفته و شب‌ها به عبادت مشغول بوده و جز برای کار ضروری دست از نماز نکشیده باشد.»

ساخت‌وساز و مخارج

ساخت‌ رباط‌ به دلیل آن که در آغاز‌ با‌ هدف حـفاظت‌ از‌ مـرزها‌ و دفــاع از سـرزمین‌هـای‌ اسلامی انجام می‌‌‌‌گرفت، امری مقدس به شمار می‌‌‌‌آمد و مسلمانان بـه آن‌اشـتیاق‌ داشتند‌. زیرا بـر اسـاس آیات قرآن، مرابطه و حفاظت از مرزهای اسلامی در برابر دشمنان‌ امری‌ واجب است؛

به همین سبب، رباط به دلیل جـایگاه‌ مهمی کـه در امر جهاد مسلمین و پاسداری از مرزهای‌ اسلام‌ داشت‌، جنبه تقدس به خود گرفت و رباط‌سازی و رباط‌نشینی رهنمودی دینی و امری مقدس و ارزشمند در دین اسلام محسوب گردید. چه بسا شهیدانی که از رباطی به جنگ با مشرکین‌ برمی‌خواستند‌ و به شـهادت مـی‌رسیدند و در همان‌ رباط بـه خـاک سپرده مـی‌شدند.

ازاین رو برخی افراد نیکوکار به‌ قصد‌ خیرات‌ و کسب‌ برکات‌ به ساخت رباط‌ مـی‌‌پرداخـتند. پس از تـغییر کاربری رباط‌ها همچنان به ساخت و نگهداری این بناهای عام‌المنفعه‌ توجـه‌ می‌‌‌‌شـد؛ زیرا عـلاوه بر فواید خیریه‌، عواید‌ اقتصادی‌ داشتند‌ و سـبب‌ رونـق‌ تجـارت منطقـه می‌‌‌‌گردیدند.

با وجود مشارکت مردم در ساخت رباط، در آنها برای مـخارج مـسافران و سـاکنان از درآمدهای وقفی اسـتفاده مـی‌شـد. مخارج هر رباط در سند وقفیّه‌اش درج شده بود که برای زمانی محدود یا نامحدود در نظر گرفته شده بود. همچنین واجدین شرایط بهره‌مندی از امکانات رباط نیز به­‌طور کامل شرح داده شده بود.

معماری رباط

در ساخت رباط، مانند بسیاری دیگر از بناهای دوران اسلامی، سبک‌های رایج در هر سرزمین را به کار می‌گرفتند. این بناها معمولاً چهارگوش و شامل دیواری پیرامونی، مسجد، انبارهای سلاح، اصطبل و برجهای نگهبانی در گوشه‌ها بود. اندازۀ رباط‌ها گوناگون بود و گاهی به قلعه‌ای کوچک یا حتی برجی دیده‌بانی می‌مانست. گاهی رباط‌ها به استحکامات نظامی رومیان شباهت داشت، بناهایی چهارگوش با برجهای گوشه‌ای؛ گاهی نیز یک رباط شامل چند تالار می‌شد. به گفتۀ مقدسی، رباط‌های سواحل شام مناره‌هایی برای برافروختن آتش و فرستادن پیام داشتند؛ این مناره‌ها پیام را به‌سرعت از رباط‌ها به آبادی‌ها می‌رساندند. در روز پیام را با دود می‌فرستاند.

یکی از کهن‌ترین رباط‌های برجاماندۀ افریقیه، رباط سوسه در شمال کشور تونس است. این رباط را که پایگاه حمله به سیسیل بود، اغلبیان در ۲۰۶ ق / ۸۲۱ م ساخته‌اند. رباط سوسه بنایی است مربع‌شکل و دوطبقه، با ابعادی نزدیک به ۴۰ متر، که در گوشه‌ها و میانۀ هر ضلع برجی گرد دارد. در گوشۀ بنا مناره‌ای است و در طبقۀ پایین رباط، پیرامون حیاط، رواق و اتاق‌هایی قرار گرفته است. در طبقۀ بالا تالاری کشیده و ستون‌دار ساخته‌اند که مسجد رباط بوده است.

تغییر کاربری رباط‌ها

پس از پیشرفت و تثبیت اسلام در سرزمین‌های مرزی و برطرف‌ شدن‌ تهدیدهای‌ غیرمسلمانان، رباط‌هـا بـه تــدریج تـغییـر کـاربری دادند. رباط‌ها‌ در‌ مناطقی مانند مغرب به مکانی برای اجتماع صـوفیان تـبدیل شـدند به گونه‌ای کـه واژه‌های رباط و خانقاه به صورت مترادف به کار می‌‌‌‌رفت، اما در سـرزمین‌ هـای‌ شــرقی‌ ‌جـهان اسلام مانند مکه به‌ دلیـل‌ قرارداشـتن‌ در مسـیر کاروان‌های تجـاری و زیارتی بـیشتر ربـاط‌هـا به محل استراحت مسافران و کاروان‌ها تبـدیل شـدند و ‌کاربری‌ کاروان‌سرا یافتند.

بنابراین برخلاف مرزهای غربی قلمرو اسلام، رباط‌های مشرق‌زمین از قرن چهارم به بعد دچار تغییرات اساسی شدند. از آن زمان به بعد، یک رباط، نهادی عام‌المنفعه بود که توسط انسانی خیّر ساخته شده بود تا وسایل آسایش و راحتی را برای مسافران مسلمان، فقرا و در راه ماندگانی فراهم کند که عموماً صوفی بودند.

چنین تفاوت‌هایی در مصر و عصر ممالیک تقویت شد؛ چراکه در اثر رواج تصوف، خانقاه و رباط به نهاد عام‌المنفعه مشابهی تبدیل شد. در واقع به نظر می‌رسد خانقاه مسجدی محسوب می‌شده که میزبان صوفیان بی‌خانمان بوده و رباط، سرپناهی برای عموم فقرا و مفلسان بوده که خرقه طریقتی خاص از صوفیان را به تن نداشته‌اند.

ذکر این نکته حایز اهمیت است که با وجود تاثیرات فرهنگی ممالیک بر شبه جزیره و حرمین شریفین، هیچ سند و مدرک روشنی دال بر وجود خانقاه پیش از تسلط دولت عثمانی در مکه وجود ندارد. حال آنکه رباط‌هایی همچون رباط "رامشت" از سال 529، همزمان با حکومت فاطمیان، با هدف سکونت صوفیان در مکه تاسیس شده است.

رباط‌های مکه

از آن جهت که رباط، مسکن عابدان و صوفیان و زاهدان بوده است، دور از ذهن نیست که نزدیک‌ترین نقاط به خانه خدا در شهر مکه در اولویت ساخت رباط‌ها قرار داشته باشند. اما با توجه به وضعیت جغرافیایی شهر مکه و کمبود اراضی خالی در اطراف خانه خدا، احداث رباط‌ها با فاصله قابل توجهی از خانه خدا انجام شده است.

بر مبنای تک‌نگاری‌های دو تاریخ‌نگار؛ تقی‌الدین محمد بن احمد فاسی و نجم‌الدین عمر بن فهد که هر دو متعلق به قرن نهم هجری هستند؛ می‌توان به تعداد قابل توجهی از رباط‌های مهم شهر مکه دست یافت. فاسی بسیاری از اسناد وقفیه را عیناً در کتابش نقل کرده و بدین ترتیب تنها اثر برجای مانده از آن رباط‌ها را برای ما برجا گذاشته است. چه تمامی این ابنیه و آثار آن، توسط وهابیان نابود شده است.

قدیمی‌ترین رباط‌ها در ایران

کاروانسرای رباط انوشیروانی

رباط انوشیروانی آهوان یکی از کهن‌ترین رباط‌های ایران و استان سمنان است که پیشینه آن به پیش از اسلام و دوره ساسانی بازمی‌گردد. این رباط در ۳۶ کیلومتری جاده سمنان-دامغان واقع شده‌است. در کتاب‌های مستشرقین نوشته شده است که رباط انوشیروانی متعلق به شرف‌الدین معالی انوشیروان پسر ملک‌المعالی منوچهر بوده که در سال‌های ۴۲۱ و ۴۲۰ هجری قمری حکومت می‌کرده است.

«صنیع الدوله» در کتاب خود درباره رباط انوشیروانی آهوان سمنان می‌نویسد: «از جمله رباطی در این محل هست معروف بر رباط انوشیروانی‌، بسیار قدیمی و به قدمت آن رباطی در ایاب و ذهاب سفر خراسان دیده نشده و بر نهج غریبی آن را ساخته‌اند. تمام این بنا از سنگ و گچ و آجر است.

چهار ایوان بلند دراز در چهار سمت دارد و ارتفاع ایوانی که به جای دالان است و در کاروان سرا در طرف وحشی آن بوده چهارده ذرع می‌شود، ارتفاع سه ایوان دیگر ده ذرع و در چهار سمت حجرات از چهار طرف‌، غلام گردشی است بر روی ۲۶ پایه و طاق‌های ایوان‌ها و حجرات ضربی. غلام گردش‌ها همه با آجر است و روی همه را با سنگ و گچ پالانه کرده‌اند و قطر پالانه حالا نیم ذرع می‌شود و مجردی‌ها و پایه‌ها و دیوار چهار بدن از خارج یکجا از سنگ و گچ است. روی ایوان‌ها را سفید کرده بودند. در بعضی مواضع تا پنج طبقه آثار سفید کاری موجود است. عرض داخل رباط ۴۴ قدم و طول ۴۶ قدم و از خارج ۹۰ قدم طول و همین قدر عرض دارد.»

رباط قره بیل شهرستان گرمه، روستای رباط

کاروانسرا یا رباط قره‌­بیل یکی دیگر از کاروانسراهای تاریخی شهرستان گرمه است که به احتمال فراوان قدمت بنای اولیه آن به قرون 5-4 هجری می­‌رسد و در متون تاریخی از آن به نام رباط املوتلو یاد شده است. بعدها در دورۀ تیموری و زمانی که شاهراه کهن گرگان - نیشابور برای دسترسی به مشهد احیا می‌شود، به دستور وزیر با تدبیر دربار تیموری، میر علی‌شیر نوایی، رباط‌­هایی در طول این مسیر ساخته شده و یا رباط ­های قدیمی مرمت می‌شود. در این فرایند رباط قره بیل نیز توسعه یافته و با الحاق بخش‌هایی جدید احیا و مورد استفاده مسافران قرار می­‌گیرد. این کاروانسرا با مصالح سنگ، ساروج، گچ و آجر بنا شده و پلان چهارگوش با دو حیاط بزرگ و کوچک دارد. در گرداگرد حیاط بزرگ غرفه ­های متعددی احداث شده که پوشش سقف آنها گنبدی است و زیر سقف با کاربندی‌های زیبای گچی تزئین شده است.