علویان ترکیه
علویان ترکیه پیروان شاخه‌ای محلی از اسلام هستند. بیشتر پیروان آن در ترکیه و کمی در سوریه‌اند. برخی علویان را شاخه‌ای از شیعیان دوازده امامی دانسته‌اند. علویان ازین جهت که ستایشگر حاجی بکتاش والی هستند، دیدگاه تنگاتنگی با بکتاشیه دارند. گروه‌های قومی علویان را ترکان آناتولی، مردم آذری، تاتارها، کردها و ترکمن‌ها تشکیل می‌دهند.
پیشینه نام‌گذاری
ذوالفقار شمشیر نامدار علی و نماد علوی‌ها این نام از علی(ع)، پسرعمو و داماد پیامبر مسلمانان گرفته شده‌است و به معنی کسی است که پیرو علی است.
گاهی نام قزلباش نیز به جای علوی به کار می‌رود.
پیشینه تاریخی
برخی علوی‌گری را شاخه‌ای از تشیع دانسته‌اند. از این لحاظ پیشینهٔ تشیع همان پیشینهٔ اسلام است و تشیع یعنی پیروی از رسول و قرآن مجید، تشیع یعنی عمل به وصیت پیامبر و اخذ معارف دینی و گرفتن تبیین و تفسیر متون دینی از اهل‌بیت پیامبر.
بسیاری از قبیله‌های آناتولی در زمان ایلخانان مغول شیعه شدند و کسانی مانند یونس امره و حاجی بکتاش درین زمان سربرآوردند. پیرامون همین زمان قزلباش‌ها در اردبیل پایه‌ریزی صفویه را آغاز نموده بودند.
پس از پیمان آماسیه در سال ۸۸۴ خورشیدی میان ایران و عثمانی، قزلباش‌ها خود را در سمتی از مرز یافتند که به باورشان متعلق به آن نبودند و به سمت دیگر یعنی ایران تعلق داشتند.
پراکندگی
نقشه و نام‌های استان‌های علوی‌نشین در ترکیه، رنگ آبی پررنگ‌تر نشان از جمعیت بیشتر علوی دارد. آمار دقیقی از جمعیت علویان در ترکیه در دست نیست. اساسی‌ترین دلیل این موضوع می‌تواند آزارها و رنجش‌های تاریخی گروه‌های سنی تندرو که کمابیش نیز ضد علویان رخ می‌دهند، باشد. جمعیت این گروه ۲۵میلیون برآورد می‌شود. (۳۰٪ کل جمعیت ترکیه)[۱] بسیاری از ترکان آناتولی و ترکمن‌ها و کردها و زازاهای ترکیه را علویان تشکیل می‌دهند، بیشتر زازاهای ترکیه علوی می‌باشند.[۲][۳][۴].پیشینهٔ تمرکز علویان در استان تونج‌ایلی (با نام پیشین درسیم) می‌باشد.
عقاید
قلمداد مرز ویژه‌ای برای باورهای علویان کار آسانی نیست. بیشتر باورهای این گروه سینه به سینه از نیاکانشان به ایشان رسیده‌است. مهم‌ترین سرچشمهٔ باورهای این گروه بر پایهٔ گفته‌های عرفانی بویروک‌های (فرموده‌های) شیخ صفی الدین و سخنان شریعت جعفر صادق است. افرادی مانند پیر سلطان ابدال، شاه اسماعیل و حاجی بکتاش نیز نقش بسزایی بر باورهای علویان داشته‌اند.
علویان ارادت ویژه‌ای به علی دارند و او را والاترین آفریده‌ها بعد از محمد برمی‌شمارند. بر همین پایه بسیاری از علویان واژه علی-محمد را برای نشان دادن این باور بکار می‌برند. عبارت «خشنودی خدا، محمد، و علی» کاربرد زیادی در نیایش‌های علوی دارد. ایشان باور به همان دوازده امام دیگر شیعیان داشته و از آنجا که همگی از نسل علی هستند، آنها را با نام علی دوم (حسن مجتبی) تا علی دوازدهم (مهدی) می‌شناسند.
باور علویان دربارهٔ خدا برگرفته از عرفان ابن عربی است. باور کسانی مانند منصور حلاج نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. وحدت وجود و حق از پایه‌های باوری علوی‌گری است.
انسان کامل (همان شیعه راستین در نزد دیگر شیعیان) از دیگر باورهای علوی‌گریست. خودآگاهی و الگوی‌برداری از انسان‌های بزرگی مانند علی یا حاجی بکتاش راه دستیابی به انسان کامل است.
مراتب معنوی
چهار دروازهٔ معنوی علوی‌گری به ترتیب ازین قرارند:
معرفت
حقیقت
در نزد علویان دستیابی به دروازهٔ سوم و چهارم به ندرت رخ می‌دهد. طریقت که دروازه یا پلهٔ دوم است پایهٔ بخش زیادی از دوران زندگی یک علوی است که در آن فرد خود را باید تسلیم رهبر روحانی (پیر، مرشد، دده) بنماید؛ بنابراین مبنای اصلی تفکرات علویان عرفان تشیع است هر جند تفکرات صوفی‌گرایانه بر آنان بی‌تأثیر نبوده‌است.
در رسوم طائفگی پنج گناه بزرگ در نزد علویان
کشتن یک انسان
طلاق زن
حق الناس
دزدی
جمع‌خانه
جمع‌خانه، نیایشگاه علویان است. رسمی بنام موم‌سوندو در جمع‌خانه رواج دارد که در آن نیایشگران ۱۲ شمع را به نیت ۱۲ امام با خیساندن خاموش می‌کنند. به‌طور تاریخی از آنجا که در این آیین زن و مرد با هم هستند، سنی‌ها آن را نمادی از رابطهٔ نامشروع دانسته و علویان را کافر می‌پنداشته‌اند.
برادرباشی
برادرباشی رسمی است که در آن میان دو مرد علوی (و گهگاه میان زن‌هایشان) پیوند برادری بسته می‌شود. این پیمان بر پایهٔ پلهٔ نخست علوی‌گری (شریعت) است و تا پایان پلهٔ دوم پابرجا است. با ورود به پلهٔ سوم با برگزاری جشنی این پیمان برداشته می‌شود اما از آنجا که راهیابی به پلهٔ سوم به ندرت است، این پیوند تا آخر عمر ماندگار می‌ماند.
نیایش
مانند دیگر شیعیان توسل، استغاثه و تبرک جستن به بارگاه ائمه و بزرگان از دیگر کارهای علویان است. پخش بامیه میان مردم نیز رسمی کهن است.
جشن‌ها
نوروز، غدیر و خضر روز سه روز بزرگ علویان است. همچنین سالگرد زادروز حضرت علی و ازدواج علی و فاطمه نیز جشن گرفته می‌شوند.
زکات
پرداخت زکات علویان با دیگر مسلمانان تفاوت دارد. زکات را می‌توان برای تمامی کارهای نیک پرداخته شود.
مکان‌ها
در برخی از علویان که التزام به دین کمتر است اجباری به حج رفتن برایشان نیست. زیارت بارگاه بزرگان جایگاه ویژه‌ای برای علویان دارد.
ساختار رهبری
بر خلاف ساختار بکتاشی‌ها و صوفیان که رهبری بر پایهٔ سلسله است، رهبری علویان موروثی است که برگرفته از ساختار رهبری صفویه است. نزدیک به ۱۰٪ علویان سید‌اند.
رهبران علوی با نام‌های پیر مرشدها رهبر دده شناخته می‌شوند. بر خلاف باور به برابری زن مرد، رهبری ویژه مردان است.
بزرگان
بزرگانی مانند شاه قلو، قراجا احمد (هر دو در استانبول)، ابدال موسی (در آنتالیا)، سید قاضی از بزرگان علوی بودند.
زنان و خانواده
زنان علوی نسبت به دیگر مذهب‌های اسلامی احکام کمتری دارند. مردان حق ازدواج با بیش از یک زن را ندارند.
رابطه با دیگر مسلمانان
دشمنی علویان با حنفی‌های سلفی پیشینه‌ای دیرین دارد، چرا که آنها، علویان را کافر به سنت‌های اسلامی برشمرده و از طرف دیگر برخی صوفیان علوی نیز براین باورند که قرآن پس از پیامبر تحریف شده‌است. اما این اعتقاد تمام علویان نیست. اما در نواحی خاوری ترکیه با توجه به زیاد بودن کردها و زازاهای ایرانی‌تبار و شافعی مذهب بودن اهل سنت این ناحیه که خود دوستدار اهل بیت هستند، علویان رابطهٔ خوبی با سنی‌های این ناحیه دارند. بعضی معتقدند امام خمینی فتوایی مبنی بر مسلمان شمردن علویان داده که پایانی بر چند سده کشمکش دربارهٔ این گروه شمرده می‌شود.
موسیقی
علویان در تمام زمان‌ها، چه زمانی که قدرت داشتند و چه زمانی که در کوه‌ها فراری بودند، با موسیقی رابطهٔ خوبی داشتند و اوزان‌های بسیاری در ترکیه علوی بوده و حتی بعضی از رهبرانشان نیز ساز نواخته و آواز می‌خواندند.
پانویس
- ↑ علویان ترکیه
- ↑ سعیدیان، عبدالحسین، سرزمین ومردم ایران، انتشارات علم و زندگی، تهران ۱۳۷۷.
- ↑ دانشنامهٔ دانش‌گستر، تهران مؤسسهٔ علمی فرهنگی دانش گستر
- ↑ ایرج افشار سیستانی، تاریخ تمدن اقوام آریایی، انتشارات نگارستان، چاپ اول، زمستان ۱۳۸۷