سوره فتح

سوره فتح درباره پیروزی نهایی مسلمانان، پاداش ایمان و جهاد و اخلاص، بخشش لغزش‌های مجاهدین، هشدار به کافران و مسلمانان کاهل و در نهایت جهانی شدن دین خدا است. «‌فتح‌» نامیدن این سوره به دلیل آن است که در ابتدای سوره، از فتح مبین (پیروزی درخشان) سخن می‌گوید. در فضیلت قرائت سوره فتح آمده است، کسی که این سوره را قرائت کند، همانند کسی است که همراه پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در فتح حضور داشته یا مانند کسی است كه با او در بیعت شجره بیعت كرده است.

علت نام‌گذاری

«سوره فتح»؛ تنها نام اين سوره «فتح» است كه از آيۀ اول آن گرفته شده است. در اين آيه از پيروزی پيامبر اسلام در بستن قرارداد صلح حديبيّه سخن به ميان آمده است.

مفهوم کلی سوره

• اميدآفرينی با يادآوری فتح مكه؛
• جداسازی مرز مؤمنان و كافران و منافقان؛
• گزارش صلح حديبيّه و بيعت رضوان.

اهداف و آموزه‌ها

هدف‌های اساسی سوره فتح عبارت‌اند از:

1. ايجاد اميد به فتح و پيروزی در دل مؤمنان؛
2. جدا كردن مرز بين مؤمنان، مشركان و منافقان در رابطه با جهاد.

محتوا و موضوعات

محتوای سوره فتح از هفت بخش تشكيل يافته است.

• سوره با مساله بشارت فتح آغاز می‌شود و آيات پایانی آن نيز به همين مساله مربوط است و تاكيد بر تحقق خواب پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) مربوط به وارد شدن به مكه و انجام مناسك عمره است؛
• بخش ديگری از سوره حوادث مربوط به صلح حديبيه و نزول سكينه و آرامش بر دل‌های مؤمنان و مساله بيعت رضوان را بازگو می‌كند؛
• در بخش ديگری از مقام پيامبر و هدف والای او سخن می‌گويد.
• در قسمت ديگری از كارشكنی‌های منافقان و نمونه‌هايی از عذرهای واهی‌شان در مورد عدم شركت در ميدان جهاد پرده‌برمی دارد.
• در بخش ديگری قسمتی از تقاضاهای نابجای منافقان را منعكس می‌سازد.
• و در قسمتی دیگر كسانی را كه از شركت در ميدان جهاد معذورند معرفی می‌كند.
• و بالآخره در بخشی نيز از ويژگی‌های پيروان خط مكتبی پيامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) و صفات مخصوص آنها سخن می‌گويد.

روی‌هم‌رفته آيات اين سوره فوق‌العاده حساس و سرنوشت‌ساز و مخصوصا برای مسلمانان امروز در برابر حوادث گوناگونی كه جوامع اسلامی با آن درگير هستند الهام‌‌آفرين است.

فضائل، خواص و ثواب قرائت

1. ابی‌بن‌كعب از پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) خدا روايت می‌كند: «هر كس سوره فتح را قرائت كند مانند آن است كه با حضرت محمّد صلی‌الله‌عليه‌وآله در فتح مكّه شركت داشته است».
2. در روايت ديگر آمده است: «هر کس این سوره را قرائت کند مانند كسی است كه زير آن درخت با حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم) بيعت كرده است».
3. عمربن‌خطاب می‌گويد: «در يكی از سفرها با پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) بوديم كه فرمود: شب گذشته سوره‌ای بر من نازل شد كه از دنيا و ما في‌ها نزد من بهتر است: إِنَّا فَتَحْنا تا ... وَ ما تَأَخَّرَ». اين روايت را بخاری در صحيح خود آورده است.
4. قتاده از انس نقل می‌كند: «هنگامی كه از جنگ حديبيه بازگشتيم، از انجام اعمال حج ما جلوگيری شده بود و ما همگی محزون و غمگين بوديم كه ناگهان خداوند نازل فرمود: (إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً) پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: آيه‌ای بر من نازل شده است كه در نظر من از تمام دنيا بهتر است».
5. عبدالله بن‌مسعود می‌گويد: «رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) از جنگ حديبيه بازگشت فرمود، ناگهان ديديم كه حضرت از سرعت خود كاست، نزدیک شديم ديديم خداوند (إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً) را بر حضرت نازل فرموده است و حضرتش را فوق‌العاده مسرور يافتيم و فرمودند: كه اين سوره بر او نازل شده است».
7. عبد اللَّه‌بن‌بكير از پدرش روايت می‌كند كه امام صادق(علیه‌السلام) فرمودند: «اموال و زنان و كنيزان خود را با خواندن (إِنَّا فَتَحْنا) از تلف شدن حفظ كنيد، اگر انسان از كسانی باشد كه اين سوره را زياد بخواند روز قيامت منادی به طوری كه همه مردم بشنوند او را صدا می‌زند كه تو از بندگان خالص من هستی، او را به بندگان صالح من ملحق نمائيد و او را در بهشت‌های پر نعمت جای داده، از شربت گوارای رحيق مختوم آميخته به كافور سيراب سازيد».

محل زمان نزول

1. سوره فتح در مدينه بر پيامبر اسلام صلی‌الله‌عليه‌وآله نازل شده است.
2. تاريخ نزول سوره فتح در سال هشتم هجری ما بين صلح حديبيه و جنگ تبوك است و سوره در راه، موقع برگشتن از حديبيه نازل شده است و بعد از سوره صف (و بقولی جمعه و بقولی ممتحنه) نازل شده است.

فضای نزول

پيامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) در سال ششم هجرت تصميم گرفت كه به اتفاق مهاجرين و انصار و ساير مسلمانان به عنوان مراسم عمره به سوی مكه حركت كند و قبلا به مسلمانان اطلاع داده بود كه من در خواب ديدم همراه يارانم وارد مسجدالحرام شده ايم و مشغول مناسك عمره هستيم.

مسلمانان در ذی‌الحليفه نزدیک مدينه احرام بستند و با تعداد زيادی شتر برای قربانی حركت كردند. وضع حركت پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به خوبی نشان می‌داد كه هدفی جز انجام اين عبادت بزرگ ندارد. تا اين‌كه پيامبر وارد سرزمين حديبيه شد (حديبيه قريه‌ای در نزدیکی مكه بود كه حدود بیست كيلومتر تا مكه فاصله داشت).

ولی در اينجا قريش باخبر شدند و راه را بر پيغمبر بستند و از ورود او به مكه مانع شدند و در واقع تمام سنت‌هايی را كه در زمينه امنيت زائران خانه خدا در ماه حرام داشتند زير پا گذاردند، چرا كه آنها معتقد بودند در ماه‌های حرام (از جمله ماه ذی‌القعده كه پيامبر در آن ماه قصد عمره داشت) و مخصوصا در حال احرام نبايد مانع هيچ‌كس شوند، حتی اگر كسی قاتل پدر خويش را در اين ايام و در اين مراسم می‌ديدند ابدا متعرض او نمی‌شدند.

در اين‌جا ماجرای مفصلی پيش آمد كه به عقد قرارداد صلحی ميان پيامبر و مشركان مكه به نام صلح حديبيه منتهی شد ولی به هر صورت آن سال مانع ورود پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به مكه شدند، ناچار پيامبر به يارانش دستور داد كه شترهای خود را در همان‌جا قربانی كنند، سرهای خود را بتراشند و از احرام بيرون آيند و به سوی مدينه باز گردند. در اينجا طوفانی از غم و اندوه مسلمانان را فرا گرفت و انبوهی از ناراحتی‌ها و گاه شك و ترديد بر افراد ضعيف‌الإيمان غالب شد. موقعی كه پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) از حديبيه به سوی مدينه می‌آمد مركبش سنگين شد و از حركت باز ايستاد و در همين حال چهره مباركش غرق سرور و شادمانی بی سابقه‌ای گشت و فرمود: «هم اكنون آيات سوره فتح بر من نازل شد».

قرائت سوره فتح در نماز مستحبی هر شب از ماه رمضان

مسعودی می‌گفت شنیدم هرکس در هر شب‌ ماه رمضان سوره فتح را در نمازهای مستحبی بخواند در آن سال از گزند حوادث محفوظ می‌ماند. البته، روایتی دیگر، این اثر و نتیجه را تنها با خواندن سوره فتح در نماز شب اول رمضان اعلام می‌دارد: امام(علیه‌السلام) فرمود: کسی که هنگام حلول ماه رمضان دو رکعت نماز مستحبی بخواند و در رکعت اول ام الکتاب(حمد) و سپس فتح را بخواند و در رکعت دوم هر سوره‌ای که دوست داشت؛ پروردگار در آن سال نگهبان او در مقابل بدی­‌ها خواهد بود و پیوسته تا ماه رمضان سال آینده تحت حمایت خداوند خواهد بود.