اقلیت‌های مذهبی در فرانسه (مقاله)

«اقلیت‌های مذهبی در فرانسه (خوجه‌ها)» نوشتاری است که به بررسی «شیعیان خوجهٔ‌ اثنی‌عشری» می‌پردازد. این شیعیان اقلیتی کوچک و منسجم به‌شمار می‌‏روند که با وجود جمعیت اندک 125 هزار نفری از نظم و انضباط قابل ملاحظه‌‏ای برخوردارند. این اقلیت اندک، در حال حاضر در پنج قاره جهان حضور دارند و افزون بر آنکه تحت نظارت عالی فدراسیون جهانی «شیعیان خوجهٔ‌ اثنی‌عشری» قرار دارند، در هر کشور نیز دارای اجتماعات مستقلی‌ هستند. در این مقاله، با بهره‌گیری از روش تحلیل و توصیف تلاش شده است نحوهٔ پیدایش این اقلیت کوچک دینی به‌گونه‌ای کنشگر به‌منزلهٔ پرسش اصلی مورد بررسی قرار گیرد. تلاش برای اثبات آنکه این جامعۀ کوچک شیعی از بدو تأسیس تاکنون با موفقیت‌های زیادی همراه بوده است نیز فرضیهٔ اصلی را تشکیل می‌دهد. چهارچوب تحقیق بر این مؤلفه استوار شده است که «شیعیان خوجهٔ‌ اثنی‌عشری» در برخی امور می‌توانند به‌مثابهٔ الگو، سرمشق دیگر جوامع شیعی قرار گیرند. پرداختن به همۀ عوامل اصلی و فرعی نقش‌آفرین در موفقیت این جامعهٔ کوچک شیعی در کشور‌های هدف نیز جنبهٔ نوآوری این مقاله شمرده می‌شود.

اقلیت‌های مذهبی در فرانسه

پیشینهٔ خوجه‏‌های‌ اثنی‌عشری

تاریخ پیدایش این جماعت، به حدود شش قرن پیش باز می‌‏گردد. در اواسط سدهٔ 1400 میلادی، بر اساس آموزش‌‏های یک گروه از مبلغان اسماعیلی ایرانی اعزام‌شده به هندوستان به سرپرستی پیرصدرالدین، برخی از هندوان و مسلمانان بدین باور اعتقاد یافتند که خداوند در جهان حلول کرده و هر چیزی دارای ذات الهی است. این باور به‌تدریج شکل آیینی خاصی به‌خود گرفت و توسط پیرصدرالدین «آیین صراط مستقیم» نامیده شد. این باور جدید، از نظر اعتقادی بر حلول مبتنی بود؛ بدین معنا که خداوند چندبار به‌صورت برخی از انسان‌ها مجسم شده است (آن‌گونه که عقیدهٔ هندوان است)؛ اما آنها بر این عقیدهٔ هندویی که معتقد است ویشنو خدای هندوان نُه بار حلول و تجلی انسانی داشته است، نام علی (علیه‌السلام) را به‌عنوان دهمین فرد افزودند.

پیروان این عقیده، رفته‌رفته به نام خواجه شناخته شدند و پیرصدرالدین نیز آنها را به این عنوان نامید. لغت «خوجه» کنونی، در واقع همان تغییریافتهٔ لقب «خواجه» فارسی، به معنای بزرگ و سرور است. این عقیده در میان جماعت خوجه همچنان به حیات خود ادامه داد تا اینکه در سال 1839 میلادی، «آقاخان محلاتی»، نخستین امام این فرقه ـ که در شورش برابر فتحعلی‌شاه قاجار شکست خورده بود ـ به بمبئی گریخت و کوشید این خوجه‏‌ها را تحت کنترل خود درآورد. وی در این امر تا حدودی توفیق یافت و عقاید آنان را از آنچه بر آن بودند، به باورهای شیعهٔ اسماعیلی تغییر داد و آنها را که در مناطق مختلف شبه‌قاره‌هند زندگی می‏‌کردند، تشویق کرد تا نماز بخوانند، روزه بگیرند و به حج و زیارت اهل‌بیت و ائمه‌ٔ اطهار (علیهم‌السلام) مشرف شوند؛ و در عین حال، آنان را موظف به پرداخت مقرری به جماعت‌خانه‏‌های اسماعیلی کرد. از آن زمان، این خوجه‌‏ها به‌طور کامل به مذهب اسماعیلیه روی آوردند و جماعت‌خانه‌‏هایی نیز برای خود تأسیس کردند که بزرگ‏ترین آنها در بمبئی قرار داشت. نظارت سخت‏گیرانه آقاخان اول بر این نواسماعیلیان، سرانجام موجب جدایی برخی از اعضای این جماعت از آقاخانی‌‏ها شد که در رأس آنها، یکی از بزرگان این قوم به نام حبیب ابراهیم بود. وی به‌همراه گروهی از خوجه‌‏ها، از فرامین تحکم‏‌آمیز آقاخان مبنی بر تعلق تمام دارایی آنان به آقاخان سربرتافتند و تحت تأثیر چند عالم سنی‌مذهب که اشکالاتی اساسی بر آقاخان مطرح کرده بودند، به اهل‌سنت پیوستند.

پس از جدایی حبیب ابراهیم، گروه دیگری از خوجه‏‌ها نیز از جماعت آقاخان جدا شدند و به‌تدریج درگیری‏های پنهان در درون جماعت خوجه‌‏ها صورت علنی و آشکار یافت. این در حالی بود که آنها اعمال مذهبی خود را نیز به کناری نهادند و نه‌تنها نماز نمی‌‏خواندند، بلکه به عبادات دیگر نیز توجهی نداشتند. در اوایل دهه 1870 میلادی گروهی از این خوجه‌‏ها که در زمرهٔ مخالفان آقاخان به‌شمار می‌‏رفتند، به‌قصد زیارت رهسپار کربلا شدند و در نجف به دیدار یکی از مجتهدان بزرگ آن زمان، شیخ‌زین‌العابدین مازندرانی رفتند و چون خود را شیعه معرفی کردند، توجه شیخ را جلب نمودند؛ اما هنگامی که آیت‌‌الله مازندرانی از احکام و اعمال مذهبی آنها پرسید، اظهار داشتند که نماز نمی‌‏خوانند، روزه نمی‏‌گیرند و عبادات دیگر را نیز به‌جای نمی‌‏آورند. همچنین در پاسخ به پرسش مجتهد بزرگ نجف دربارهٔ تشرف آنها به حج نیز گفتند که زیارت ائمه‌ٔ اطهار (علیهم‌السلام) را بر سفر حج مقدم می‌‏شمارند. در پی این امر که موجبات نارضایتی آیت‏‌الله زین‌العابدین مازندرانی و دیگر علمای بزرگ نجف را فراهم آورد، آنان از شیخ درخواست کردند تا یکی از روحانیون را برای ارتقای معلومات مذهبی آنها به هند اعزام کند. آیت‏‌الله مازندرانی درخواست آنها را اجابت کرد و یکی از شاگردان فاضل خود به نام «ملاقادر حسین» را که هندی بود، به بمبئی اعزام نمود.

ملاقادر حسین پس از استقرار در بمبئی، فعالیت‌‏های تبلیغی خود را در منزل یکی از خوجه‌‏ها آغاز کرد. این فعالیت‌‏ها شامل برپایی نمازهای جماعت و ارائهٔ مباحث آموزشی اخلاقی پس از نمازجماعت و پاسخ به پرسش‌های دینی نمازگزاران بود. به‌تدریج تعداد شرکت‏‌کنندگان در مجالس ملاقادر افزایش یافت؛ به‌گونه‌ای که در شب‏‌های جمعه بالغ بر یک‌صد نفر در محفل درس ملا حضور می‏‌یافتند. در این جلسات تعالیم اسلامی را بر اساس اصول عقاید شیعهٔ اثنی‌عشر به پیروان خود آموخت و موجب شد که گروه اندکی از آقاخانی‌‏ها در زمرهٔ یاران ثابت وی درآیند و رسماً مذهب اثنی‌عشری را بپذیرند. در پی این امر، جماعت خوجه‌‏ها به دو گروه اکثریت ^{«پیروان آقاخان»} و اقلیت ^{«اثنی‌عشری»} تبدیل شدند و درگیری‌‏های مذهبی بین آنان که از مدتی قبل آغاز شده بود، شدت گرفت. پس از خودداری گروه اقلیت از اطاعت دستور آقاخان و ادامهٔ ارتباط با ملاقادر، آنها در همهٔ امور، اعم از تجارت، روابط اجتماعی، ازدواج و... تحریم شدند. این در حالی بود که شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری با وجود وحشت و هراس از توطئه‏‌های خوجه‌‏های آقاخانی که به قتل چند نفر از آنها انجامید، همچنان مراسم مذهبی خود را تحت هدایت ملاقادر به‌صورت مخفیانه ادامه می‌‏دادند.

در اواخر دههٔ 1880 میلادی، روحانی دیگری به نام شیخ‌ابوالقاسم نجفی با هدف توسعهٔ مذهب تشیع اثنی‌عشری از ایران رهسپار هند شد و در بمبئی اقامت گزید. وی در این شهر با کمک برخی از بازرگانان سرشناس ایرانی که با خوجه‏‌های اثنی‌عشری ارتباط داشتند برای نخستین بار نماز جمعه را ـ که تا پیش از آن هرگز در بمبئی اقامه نشده بود ـ برگزار کرد. شیخ‌ابوالقاسم نجفی سپس به تبلیغ تشیع در بین خوجه‌‏های آقاخانی پرداخت واین در حالی بود که شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری بمبئی فاقد هرگونه مسجد یا سالنی برای انجام مراسم عبادی خود بودند. شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری در سال 1899 میلادی، رسماً جماعت خود را در بمبئی تأسیس کردند. در پی این امر، آقاخان و یارانش کوشیدند از طریق افزایش محیط رعب و وحشت و حملات فیزیکی به این افراد، آنها را به انحلال این جماعت وادارند. با این حال، شیعیان خوجهٔ‌اثنی‌عشری تحت رهبری ملاقادر و شیخ‌ابوالقاسم نجفی در برابر این فشارها و توطئه‌‏ها پایداری کردند و به‌تدریج تعداد جماعت آنها به میزان قابل توجهی افزایش یافت. این در حالی بود که آقاخانی‌‏ها، با اعمال تحریم سعی داشتند این ^{نوشیعیان} را از نظر اقتصادی در تنگناهای سختی قرار دهند.

با تداوم این تحریم‌‏ها و پایداری خوجه‌‏های اثنی‌عشری بر عقاید خود، به‌تدریج گروهی از آنان تصمیم گرفتند به محلی جدید مهاجرت کنند. در آن زمان، شرق آفریقا مکان مناسبی برای استقرار شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری به‌شمارمی‏‌رفت. این منطقه به دلیل سفرهای منظم دریایی هندی‏‌ها به آنجا، تا حدودی برای ایشان شناخته شده بود. از این رو، تعدادی از خوجه‌‏های اثنی‌عشری ازآخرین سال‏‌های سدهٔ 1800 میلادی به‌تدریج به این منطقه مهاجرت کردند و درجزیرهٔ زنگبار سکونت یافتند. تعداد این مهاجران در دهه‏‌های 1920 و 1930 میلادی بسیار افزایش یافت و هزاران نفر از شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری در زنگبار مستقر شدند و از طریق این جزیره به دیگر مناطق شرق آفریقا، ازجمله تانزانیا، کنیا و اوگاندا راه یافتند و جماعاتی را در این کشورها تأسیس کردند. پس از استقلال پاکستان، گروه دیگری از شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری از _{ایالات کچ} و _گجرات به پاکستان مهاجرت کردند و اقلیت‏‌هایی را در شهرهای کراچی و حیدرآباد تشکیل دادند. در دهه‏‌های 1970 و 1980 میلادی نیز تعدادی از خوجه‏‌های اثنی‌عشری مقیم شرق آفریقا در آرزوی زندگی بهتر و با هدف ادامهٔ تحصیل فرزندان خود، رهسپار کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی شدند. این اقلیت کوچک، هرچند در حال حاضر جمعیت بسیار اندکی را در برابر دیگر شیعیان جهان تشکیل می‌‏دهند، اما به دلیل نظم و انسجام داخلی و تلاش خستگی‏‌ناپذیر، به یکی از موفق‌‏ترین گروه‏های شیعی تبدیل شده‏اند، به‌گونه‏ای که تا حد امکان کمک‏‌های قابل توجهی را در اختیار دیگر شیعیان در کشورهای مختلف قرار می‌دهند و هنگام بروز برخی مصائب و مشکلات نیز به یاری آنها می‌‏شتابند.

وضعیت اجتماعی

یکی از مهم‏ترین شاخصه‌‏های اجتماعی در جوامع مختلف خوجهٔ اثنی‌عشری، خانواده و جایگاه والای آن است. خوجه‌‏ها خانواده را نهادی مقدس درنظر می‌‏گیرند که نقش مهمی در رشد و تربیت نسل آینده ایفا می‏کند. آنان تأکید دین اسلام بر حفظ حرمت و قداست خانواده، مبنی بر احترام به والدین، رعایت انصاف و عدالت بین فرزندان، رابطهٔ مناسب و مبتنی بر اخلاق اسلامی بین زن و شوهر و اعضای خانواده، لزوم احترام به کهن‌سالان، حفظ عفت و نجابت حریم خانواده و... را به‌مثابه اصولی خدشه‏‌ناپذیر درنظر می‌گیرند و بقای خود را در حفظ حرمت و اصالت خانواده می‌‏دانند. خانواده در جماعات خوجهٔ اثنی‌عشری، افزون بر زن و مرد و فرزندان، دربرگیرندهٔ پدر و مادر نیز می‌‏باشد و احترام به کهن‌سالان به‌عنوان اصلی مهم به فرزندان آموزش داده می‌‏شود. معمولاً پدران در خانواده‌‏های خوجهٔ اثنی‌عشری ستون اصلی را تشکیل می‌دهند و نقش مهمی در تربیت فرزندان برعهده دارند. پدران و مادران، همچنین فرزندان خود را از سنین خردسالی به مساجد و حسینیه‌‏ها می‌برند و به‌ویژه می‌‏کوشند در ایام مُحرَم و ماه مبارک رمضان، و مراسم و مناسبت‌‏های اسلامی، این کودکان را با آیین‏‌های مذهبی خود که در مساجد و حسینیه‌‏ها انجام می‏‌شود، آشنا کنند؛ همچنین با آشنا ساختن آنان با مقررات اسلامی و اصول تشیع، راه و رسم زندگی در جامعه را نیز به آنها بیاموزند. کودکان و نوجوانان خوجهٔ اثنی‌عشری از این طریق به‌تدریج برخی مقررات اجتماعی نانوشتهٔ حاکم بر این جامعه، همچون لزوم حفظ سنت‌‏های اجدادی خود، عدم اختلاط با دیگر اقوام و گروه‏های قومی و اجتماعی، و لزوم یک‌پارچه نگهداشتن جامعهٔ کوچک خود را نیز فرا می‌گیرند.

نظم و انظباط

از دیگر شاخصه‌‏های اجتماعی جوامع خوجهٔ اثنی‌عشری، نظم‏‌پذیری و پیروی از مقررات هر جماعت است. آنان معتقدند حفظ و بقای جماعات خوجه، مستلزم پایبندی به قوانین وضع‌شده توسط فدراسیون جهانی و فدراسیون‌های منطقه‌ای است و آنها از این طریق می‌‏توانند اهداف خود را عملی سازند. افزون بر آن، انزواطلبی و عدم اختلاط با دیگر گروه‏‌های قومی، از دیگر قوانین حاکم بر کلیهٔ جماعات خوجهٔ اثنی‌عشری است و آنان در کشورهای مختلف، تا حد امکان از ایجاد هرگونه رابطه‏‌ای با بومیان آن کشور خودداری کرده، مناسبات و ارتباطات خود را با دیگر گروه‏‌های قومی، در محیط کار خلاصه می‏‌کنند. ازدواج با دیگر اقوام حتی شیعیان ایرانی و لبنانی بسیار به‌ندرت صورت می‌گیرد و گاه دیده شده است فردی که همسری غیر خوجهٔ اثنی‌عشری را برگزیده، به‌تدریج از جماعت خود طرد شده است.

روحیهٔ اطاعت‏‌پذیری

از دیگر خصلت‏های اجتماعی شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری روحیهٔ اطاعت‏‌پذیری (تقریباً مطلق) از دستورها و فرامین فدراسیون جهانی و فدراسیون‏‌های منطق‌ه‏ای است. همهٔ اعضای جماعات خوجه، ملزم به پذیرش دستورها و بخشنامه‏‌های فدراسیون جهانی‌اند و این دستورها را گاه از فتاوای مراجع تقلید خود و تعالیم اسلامی نیز ارجح می‌‏شمارند. تلاش برای حفظ انسجام داخلی خویش از طریق تأسیس جماعات و تحکیم آن، از دیگر خصوصیات اجتماعی خوجه‌‏های اثنی‌عشری است. از این رو، آنان پس از ورود به هر کشوری، هرچند با جمعیتی اندک، به‌سرعت جماعتی تشکیل می‌دهند و با جمع‌‏آوری پول و کمک‌های نقدی از دیگر جماعات و فدراسیون جهانی، به احداث مسجد، امامباره و مدرسه‏ای اسلامی در جنب مسجد اقدام می‌کنند.

حفظ وحدت

از دیگر اصول اجتماعی خوجه‏‌های اثنی‌عشری، حفظ اتحاد آنها در برابر دیگر مسلمانان، اعم از شیعیان و اهل‌سنت است. در واقع، هرچند آنها در درون اختلافاتی دارند، ولی همواره به‌صورت پیکری واحد عمل کرده و اجازه نداده‌‏اند مخالفان در درون آنان نفوذ کنند و در تشکیلات و سازمان‌دهی جماعات خوجه‌‏های منطقه یا کشوری خاص خللی پدید آورند. در مجموع، می‌‏توان گفت شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری با وجود جمعیت بسیار کم، از نظر اجتماعی و اصول و قوانین خود، تأثیر قابل‌توجهی بر دیگر پیروان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) در سراسر جهان برجای گذاشته‏‌اند. این امر که نشئت‌گرفته از سه عامل نظم، وحدت و سازمان‌دهی مناسب است، موجب شده که آنها طی چند دههٔ اخیر به پیشرفت‏های چشمگیری دست یابند و به‌عنوان یکی از اقلیت‏‌های شاخص دینی در جهان اسلام جلوه‏‌گر شوند.

آداب و رسوم

جامعهٔ شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری، جامعه‌ای کاملاً سنتی با قوانین عرفی خاص خود است که همهٔ اعضای آن خود را موظف به رعایت این قوانین ـ که در گذر زمان، از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته‌اند ـ می‌دانند. آداب و رسوم این جامعه به دو بخش سنت‌های عمومی هندویی و سنت‌های اسلامی تقسیم می‌شود؛ با این حال، پیوستگی عمیقی بین این سنت‌های عمومی و دینی به‌چشم می‌خورد. در واقع می‌توان گفت جامعهٔ شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری به‌دلیل پیشینهٔ تاریخی خود، برخی از آداب و رسوم خاص ^هندوها را در خود جای داده است. از این رو، در برخی از سنت‏های این جامعه، هنوز ردپای عمیقی از سنت‌‏های اصیل هندوستان ـ به‌ویژه هندوها ـ به‌چشم می‌‏خورد؛ بنابراین، با اینکه اعضای این جامعه بیش از صد سال است که مذهب تشیع اثنی‌عشری را پذیرفته‌اند و تا حد امکان سعی می‌‏کنند سنت‌‏های برجای‌مانده از مذهب هندو را از خود دور سازند، ولی برخی از این سنت‏‌ها همچنان در زمرهٔ آداب و رسوم پایدار این جامعه مانده است؛ به‌گونه‏‌ای که در مراسم شادی و سرور، جشن ازدواج، سوگواری، نوع پوشش، غذا و... میراث کهن هندی حاکم بر این جامعه مشهود است.

آمیختگی آداب و رسوم هندویی و اسلامی

یکی از مهم‏ترین سنت‌‏های اصیل جامعهٔ شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری برپایی جشن ازدواج است که اوج ‏آمیختگی آداب و رسوم هندویی و اسلامی در آن دیده می‌شود. ازدواج در بین شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری معمولاً به‌صورت درون‌گروهی صورت می‌گیرد و اعضای هر جماعت معمولاً ترجیح می‏‌دهند فرزندانشان با دیگر افراد در همان جماعت ازدواج کنند. در جامعهٔ شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری، برخلاف آیین هندویی، مردان به خواستگاری دختران می‏‌روند. مراسم خواستگاری به‌صورت سنتی انجام می‌شود و خانوادهٔ داماد در منزل عروس حضور می‌‏یابند. پس از توافق دربارهٔ ازدواج، مذاکرات رسمی در خصوص مهریه ـ که در زبان گجراتی _«پودا» نام دارد ـ انجام می‌شود و به‌دنبال آن، خبر نامزدی زوج جوان طی یک مهمانی موسوم به _«سقای»، طبق آداب و رسوم ایالات گجرات اعلام می‌‏شود. پیش از عروسی، مراسم موسوم به _«شادی» آغاز می‏‌شود...

از دیگر سنت‏‌های شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری، بر تن کردن لباس‌‏های سنتی هندی است. در واقع، خوجه‌‏های اثنی‌عشری چون از نظر قومی و نژادی در زمرهٔ اقوام مهاجر از هندوستان به‌شمار می‌‏روند، لباس را بخشی از هویت ملی و قومی خود درنظر می‏‌گیرند؛ از این رو، معمولاً در منازل و محل کار خود لباس‏‌های هندی بر تن می‌‏کنند. شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری در زمینهٔ خوراک نیز کاملاً سنتی عمل می‏‌کنند. معمولاً پخت شیرینی و شربت‌‏های هندی و انواع و اقسام غذاهای هندی، در بین خانواده‏‌های خوجه در کشورهای مختلف بسیار رایج است. موسیقی در جامعهٔ شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری جایگاه والایی دارد و هرچند آنان در این زمینه تابع نظریهٔ مراجع تقلید خود هستند و از موسیقی‏‌های محرک پرهیز می‏‌کنند، ولی بسیاری از جوانان این جامعه، باوجود تقید مذهبی خود، در منازل و محل کار به انواع موسیقی‏‌های پاپ هندی گوش می‌کنند و در زمینهٔ بحث غنا به مسائل شرعی چندان اهمیتی نمی‌‏دهند. افزون بر آن، هرچند افراد این جامعه معمولاً به موازین اسلامی پایبندند و از تماشای صحنه‌‏های رقص و آواز خودداری می‏‌کنند، ولی معمولاً به تماشای فیلم‌‏های هندی که از طریق شبکه‏‌های ماهواره‏ای در سرتاسر دنیا قابل دسترسی است، می‌پردازند.

سفر به هندوستان

سفر به هندوستان و بازدید از اقوام و خویشان دور و نزدیک، از دیگر سنت‌‏های خوجه‌‏های اثنی‌عشری است. آنان به‌دلیل علاقهٔ بسیار به سرزمین خود، معمولاً هر سال سفری به هند انجام می‌دهند و علاوه بر دیدار بستگان خود، از آثار تاریخی و گردشگاه‏‌های طبیعی این کشور زیبا بازدید می‏‌کنند. برخی از خوجه‌‏های اثنی‌عشری نیز برای معالجه به هندوستان سفر می‏‌کنند و به خانواده‌‏هایی که توانایی پرداخت هزینهٔ تحصیل فرزندان خود را در کشورهای غربی ندارند کمک کرده، فرزندانشان را در دانشگاه‏‌های هند ثبت‌‌نام می‌‏کنند.

حفظ ملیت و هویت

از دیگر سنت‏‌های زیبای خوجه‌‏های اثنی‌عشری، تلاش آنها برای ایجاد نوعی تلفیق بین دین و ملیتشان است. در واقع آنها باوجود علاقهٔ فراوان به مذهب اهل‌بیت و افتخار به شیعه بودن خویش، کوشیده‌اند ملیت و هویت خود را نیز حفظ کنند. این امر در نام‌های ایشان متجلی است؛ به‌گون‌ه‏ای که نام تمامی آنان، به‌ویژه مردان، مخلوطی از اسامی هندی و نام‏‌های ائمهٔ اطهار و پیامبران است. برخی از این اسامی عبارتند از: بشیر شیوجی، محمد لالجی، جعفر نانجی، محمد دوجی، باقر جیوراج، کاظم والجی، حسنین آلارخیا، علی دایا و.... تلاش برای پیوند خصوصیات قومی برجای‌مانده از هندوئیسم و مذهب تشیع، در دیگر سنت‌‏های این جامعه، مانند مراسم ختنه‌سوران پسربچه‏‌ها، جشن تولد، مراسم خاک‌سپاری و... نیز کاملاً به‌چشم می‏‌خورد. با این حال، خوجه‌‏های اثنی‌عشری برخی از سنت‌‏های قدیمی خود را که با قوانین اسلام مغایرت دارد، به‌کناری نهاده و به مقررات اسلامی روی آورده‌‏اند. از دیگر سنت‌‏های جامعهٔ شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری، تلاش برای حفظ زبان‏‌های کهن قومی آنها، به‌ویژه _{زبان گجراتی} و تا حدودی نیز _کچی، به‌عنوان یکی از مهم‏ترین عوامل ارتباط و تفاهم بین افراد و جماعات خوجهٔ اثنی‌عشری است.

وضعیت فرهنگی

یکی از ویژگی‌های بارز جامعهٔ شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری، سطح بالای فرهنگی این اقلیت کوچک است. این امر ـ که البته بخشی از آن به نظم و انسجام داخلی، و بخشی نیز به بنیه و توان اقتصادی قابل ملاحظهٔ آنها بازمی‏‌گردد ـ موجب شده است خوجه‏‌های اثنی‌عشری به پیشرفت‌‏های چشمگیری از نظر فرهنگی ـ به‌ویژه در زمینهٔ فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی ـ دست یابند. یکی از شاخصه‏‌های مهم فرهنگی این جامعه، فرهنگ بالای کتاب و کتاب‌خوانی است؛ به‌گونه‌ه‏ای که تقریباً تمام اعضای جماعات مختلف، به مطالعهٔ کتاب‌ها و مجله‌های گوناگون، اعم از علمی، فرهنگی، اقتصادی و دینی علاقهٔ زیادی دارند و با وجود اشتغالات فراوان، از مطالعه غافل نمی‌‏مانند. در این راستا، کودکان از آغاز یادگیری خواندن و نوشتن، به مطالعهٔ کتاب‌های مختلف تشویق می‌‏شوند و در مهدکودک‌ها و مراکز پیش‌دبستانی خوجه‌‏های اثنی‌عشری، این انگیزه به‌تدریج در شخصیت آنها شکل می‏‌گیرد.

مطالعهٔ کتاب

افزون بر این، تقریباً تمامی خوجه‌‏ها هر روز صبح و پیش از آغاز فعالیت‏‌های خود، روزنامه‏‌های کشور محل اقامت خویش را مطالعه کرده یا به پایگاه‌‏های اینترنتی مراجعه می‏‌کنند. تسلط آنها به زبان‌‏های مختلف، از جمله انگیسی، سواحیلی، گجراتی و اردو نیز عرصهٔ مطالعاتی گسترده‌ای را برای آنان فراهم کرده است. از این رو، بیشتر خوجه‌‏ها با مراجعه به پایگاه‌‏های اینترنتی به زبان‏‌های مختلف، معمولاً از اخبار روز جهان آگاه‌اند و در زمینه‌های مختلف، اطلاعات عمومی گسترده‌ای دارند. خوجه‌‏های اثنی‌عشری همچنین ساعاتی از شبانه‌روز را به مطالعهٔ کتب دینی؛ نظیر: قرآن، نهج‏‌ البلاغه و مفاتیح‌الجنان اختصاص می‏‌دهند و بسیاری از آنان، هر روز پس از نماز صبح صفحاتی از قرآن و نهج‏‌البلاغه را مطالعه می‏‌کنند. از دیگر ویژگی‏های فرهنگی این جامعه، ریشه‌‏کن شدن بی‏سوادی در بین همهٔ افراد این اقلیت کوچک است. در واقع، هرچند برخی از افراد نسل اول خوجه‌‏های اثنی‌عشری مهاجر به شرق آفریقا به‌دلیل مشکلات موجود و شرایط نامناسب اقتصادی بی‏‌بهره از سواد خواندن و نوشتن بودند، ولی هم‌اکنون همهٔ اعضای جماعات خوجهٔ اثنی‌عشری باسوادند و جدای از طبقهٔ تحصیل‌کرده، دیگران دارای دیپلم متوسطه‌اند. البته این امر در جماعات مختلف با نوساناتی مواجه است؛ به‌گونه‌ای که سطح عمومی سواد در بین خوجه‌‏های ساکن شرق و جنوب شرق آفریقا، اروپا و آمریکای شمالی، مطلوب و تا حدودی بالاتر از خوجه‌‏های ساکن پاکستان و هند است.

تسلط به زبان انگلیسی

از دیگر شاخصه‌‏های خوجه‌‏های اثنی‌عشری، تسلط بالای آنها به زبان انگلیسی است. چنان‌که مشخص است، زبان انگلیسی به‌عنوان یک عنصر ارتباطی گسترده، جایگاه والایی را در جهان کنونی به خود اختصاص داده است و کشورهای مختلف جهان در تلاش‌اند دست‌کم در مقاطع تحصیلات عالیه، این زبان را بین دانشجویان دانشگاه‏‌ها و مراکز آموزش عالی خود فراگیر سازند. شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری نیز با درک شرایط موجود، از این عنصر مهم ارتباطی به‌نحو مطلوب بهره‏‌برداری نموده و نظام آموزشی خود را در کشورهای مختلف، بر اساس زبان انگلیسی تنظیم و تدوین کرده‌‏اند. در این زمینه، کودکان خوجهٔ اثنی‌عشری در کشورهای مختلف، از کلاس اول مدرسه با این زبان آشنا می‌شوند و همهٔ درس‌ها به زبان انگلیسی به آنها ارائه می‏‌شود. این امر موجب شده است تقریباً تمام خوجه‌‏های اثنی‌عشری به‌روانی و سهولت به انگلیسی صحبت کنند. این امر حتی در ماداگاسکار و رئونیون فرانسوی‌زبان که از مستعمرات فرانسه به‌شمار می‌‏روند، به‌چشم می‌‏خورد و شیعیان خوجهٔ مقیم این دو کشور نیز از آموزش انگلیسی به فرزندان خود غافل نمانده‏‌اند. معدود خوجه‏های اثنی‌عشری مقیم هلند، فرانسه، سوئد، پرتغال و اسپانیا هم باوجود تسلط به زبان این کشورها، به انگلیسی سخن می‌گویند. گستردگی زبان انگلیسی در بین خوجه‏‌های اثنی‌عشری به‌اندازه‏ای است که روحانیون و خطبای آنان در سخنرانی‏‌های خود، گاه چند دقیقه به اردو و گجراتی صحبت می‌کنند؛ سپس رشتهٔ کلام را با انگلیسی ادامه می‏‌دهند.

مدارس و مراکز آموزشی

از دیگر شاخصه‏‌های فرهنگی خوجه‌‏های اثنی‌عشری، می‏‌توان به مدارس و مراکز آموزشی آنان اشاره کرد. ایشان از چند دههٔ گذشته و با پی بردن به لزوم یک‌دست کردن آموزش‌های درسی جماعات خود، تقریباً در هر شهر مدرسه‌‏ای نیز بنا نهاده و کودکان خود را در این مراکز نام‌نویسی کرده‌اند. این مدارس در برخی از کشورها به‌طور رسمی مورد تأیید وزارت آموزش و پرورش آنجا قرار گرفته‌‏اند و در برخی کشورها نیز حالت غیررسمی دارند و صرفاً به‌عنوان مرکزی کمک‌آموزشی استفاده می‌‏شوند. وجود کتابخانه‌‏های مختلف در جماعات خوجهٔ اثنی‌عشری، از دیگر ویژگی‏‌های فرهنگی این اقلیت کوچک است. این کتابخانه‌‏ها که در بیشتر شهرهای محل سکونت خوجه‌‏ها فعالیت دارند، از مراکز فرهنگی ارزشمندی به‌شمار می‌‏روند که گنجینه‏‌ای از اطلاعات علمی را در خود جای داده‌اند و به نسل جوان خوجه‏‌ها منتقل می‌‏سازند.

موقعیت اقتصادی

چنان‌که اشاره شد، شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری هم‌اکنون اقلیت کوچک دینی به‌شمار می‏روند که شغل اصلی بیشتر آنان فعالیت‌‏های تجاری و بازرگانی است. دراین‌باره می‏‌توان گفت اقتصاد یکی از مهم‏ترین ارکان جامعة خوجه‌‏های اثنی‌عشری است و هرچند طی دو دههٔ گذشته به برخی مشاغل علمی و فرهنگی نیز روی آورده‏اند ولی اقتصاد و تجارت همچنان زیربنای اصلی جماعات مختلف این اقلیت کوچک به‌شمار می‌‏رود. در رهگذر این امر، و البته سخت‏کوشی و پشتکار شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری، امروزه آنان در بیشتر کشورهایی که به‌عنوان اقلیت‏‌هایی مهاجر در آنجا حضور دارند، از وضعیت مالی و رفاهی خوبی برخوردارند. در بررسی وضعیت اقتصادی شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری، باید تمایزاتی را بین شیعیان خوجهٔ مقیم شبه‌قارهٔ هند و خوجه‌‏های اثنی‌عشری مقیم آفریقا و کشورهای غربی قایل شد. در ارتباط با خوجه‌‏های اثنی‌عشری مقیم هند و پاکستان شایان ذکر است، هرچند آنها طی چند دههٔ گذشته و از بدو تأسیس فدراسیون جهانی و سازمان مسلمانان شیعهٔ خوجهٔ اثنی‌عشری آمریکای شمالی، همواره مورد حمایت این سازمان‏ها قرار داشته‌‏اند، ولی تفاوت مشهودی از نظر رفاهی و مالی بین آنان و دیگر خوجه‌‏های اثنی‌عشری به‌چشم می‌‏خورد. از این رو، در بررسی وضعیت زندگی شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری مقیم هند باید اذعان داشت آنها به‌دلیل وضعیت اقتصادی عمومی هند و فقر نسبی حاکم بر این کشور، موقعیت اقتصادی بالایی ندارند و بیشتر خوجه‏‌های اثنی‌عشری ساکن بمبئی، احمدآباد، ماندوی و بارووا (گجرات)، از مشکلات معیشتی مختلفی رنج می‌‏برند.

از این رو، با وجود مشکلات ناشی از امنیت نسبی این کشورها، خوجه‌‏های اثنی‌عشری بخشی از نبض اقتصادی کشورهای یادشده را در دست گرفتند و به‌ویژه در زمینهٔ اقلام صادراتی کشورهای شرق و جنوب آفریقا چای، قهوه و کاکائو نقش مهمی را برعهده دارند؛ بنابراین، با وجود فقر شدید این کشورها، افزایش تورم عمومی و افزایش قیمت کالاهای اساسی، پیوسته بر ثروت خوجه‌‏های اثنی‌عشری افزوده شده است و برخی از تجار این جماعات، به‌عنوان ثروتمندترین تجار تانزانیا، کنیا، مادگاسکار و اوگاندا جلوه‏‌گر شده‌اند. شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری ساکن اروپا (بیشتر انگلستان) و آمریکای شمالی، اگرچه در زمرهٔ طبقات نخبهٔ این کشورها شمرده نمی‏‌شوند، وضعیت مالی مناسبی دارند و بیشتر به خرید و فروش لوازم منزل، صادرات و واردات کالاهای مختلف، خرید و فروش اتومبیل‌‏های دست دوم و... می‌پردازند. بخشی از آنان نیز در بخش‏‌های علمی و با سمت استاد دانشگاه، مهندس و پزشک فعالیت می‏کنند. در مجموع، خوجه‌‏های اثنی‌عشری در اروپا و آمریکای شمالی وضعیت مالی مناسبی دارند و چند تن از آنها در زمرهٔ افراد پول‌دار و ثروتمند به‌شمار می‌‏روند.

جایگاه دینی

یکی از شاخص‏‌ترین ویژگی‌های جوامع خوجهٔ اثنی‌عشری در سراسر جهان، تقید دینی و رعایت کامل فرایض دینی است. در واقع، پیروی از اصول و قوانین مذهب اهل‌بیت و اطاعت از دستورهای دینی و مذهبی، بر تمام امور زندگی شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری سایه افکنده است و جماعات مختلف آنها تلاش دارند از طریق انجام برنامه‌‏های دینی مختلف، همهٔ اعضای جماعات خود را تحت پوشش قرار دهند و به پیکری واحد مبدل سازند. تقید دینی شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری در وهلهٔ اول مربوط به اصول و فروع دین است و آنان تأکید خاصی به برپایی نمازهای یومیه به‌صورت جماعت دارند. افزون بر آن، ایشان مراسم و مناسبت‌‏های دینی خود، مانند اعیاد، شهادت ائمهٔ اطهار، ایام فاطمیه و به‌ویژه ماه مُحرَم را با تشریفات مفصلی برگزار می‌‏کنند. تقیدات دینی خوجه‏‌های اثنی‌عشری، از دوران کودکی آنها آغاز می‌‏شود و کودکان اعم از دختر و پسر، معمولاً پیش از بلوغ، نمازهای یومیه را از والدین خود می‌آموزند و همراه با پدران و مادران در مساجد و حسینیه‌‏ها حضور می‏‌یابند. این امر که همواره مورد تأکید رهبران این جامعه و امامان جماعات بوده، موجب شده است باورهای دینی از نخستین سال‏ها در آنها نقش ببندد و به‌عنوان بخشی از زندگی آنان درنظر گرفته شود. افزون بر آن، روحانیون جماعات نیز کودکان را از دورهٔ طفولیت از طریق برپایی کلاس‌‏های آموزشی با دین اسلام و قوانین آن آشنا می‌سازند و می‌‏کوشند تا حد ممکن اصول اولیهٔ اسلام را به آنها آموزش دهند.

اهمیت به نماز و خمس زکات

خوجه‌‏های اثنی‌عشری برای نماز اهمیت خاصی قائل‌اند و حتی‌الامکان می‌کوشند نمازهای یومیهٔ خود را به‌صورت جماعت برگزار کنند. آنان معتقدند برگزاری نماز جماعت، جدای از اجر معنوی و ثواب آن، سبب استحکام روحیهٔ اخوت، برابری و اتحاد بین آنها می‌شود و مناسبات اجتماعی شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری را تحکیم می‌‏بخشد. آنان هر هفته در نماز جمعهٔ مساجد خود شرکت می‌‏کنند. این در حالی است که معمولاً در آن روز لباس‌‏های تمیز هندی بر تن می‌‏کنند. برپایی نمازهای مستحبی نیز جایگاه خاصی در بین خوجه‌‏های اثنی‌عشری دارد و به‌ویژه نماز عید فطر با حضور تمام اعضای جماعات و به شیوه‏‌ای بسیار زیبا برپا می‌‏شود. شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری در زمینهٔ پرداخت خمس، زکات، صدقه و نذورات نیز همواره پیشگام بوده‌اند و هر سال سهم امام و سادات را از طریق جماعات خویش یا فدراسیون‌‏های منطقه‌‏ای به دفتر مرجع تقلید خود آیت‏‌الله سید علی حسینی سیستانی در عراق یا نمایندهٔ ایشان آقای شهرستانی در قم می‌‏فرستند. حج و زیارت اماکن مقدس، از جمله مراقد ائمهٔ اطهار در عراق و ایران نیز از دیگر اموری است که برای خوجه‌‏های اثنی‌عشری بسیار اهمیت دارد. خوجه‏‌های اثنی‌عشری، دیگر شرایع اسلامی را نیز تا حد امکان گرامی می‌‏دارند. شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری در زمینهٔ فعالیت‏‌های تجاری خود نیز از ورود به معاملات رباگونه به‌شدت پرهیز دارند و از امور تجاری‌ای که شبه‌ه‏ای از ربا‏خواری در آن باشد، خودداری می‌‏کنند. آنان از خوردن غذاهای مشکوک از نظر حلال بودن نیز خودداری کرده، معمولاً در خرید گوشت گاو و گوسفند، به مهر حلال آن توجه بسیار دارند.

شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری و سیاست

چنان‌که اشاره شد، اقتصاد و فعالیت‏های تجاری، همواره امری زیربنایی برای شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری درنظر گرفته شده است و بیشتر اعضای این اقلیت مذهبی عهده‏‌دار مشاغل بازرگانی مختلف و متنوعی‌اند. این امر تا حدودی ناشی از علاقه و طبیعت ذاتی آنها به روی‌گردانی از ورود به عرصهٔ سیاسی است. این بی‌رغبتی سبب شده است که خوجه‌‏های اثنی‌عشری هرچه بیشتر به تجارت و بازرگانی روی آوردند. در ارتباط با نقش شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری در ساختار سیاسی کشورهای محل سکونت خویش و عرصهٔ روابط بین‏‌الملل گفتنی است اصولاً آنان به‌دلیل اینکه در هر کشور اقلیت‏‌های کوچکی را تشکیل می‌‏دهند و هرگونه حادثه می‌‏تواند موجودیت و تمامیت آنها را با مخاطراتی جدی مواجه سازد، معمولاً از ورود به امور سیاسی و تلاش برای تصدی مشاغل بالای دولتی پرهیز می‌کنند و می‏‌کوشند وارد این گونه امور نشوند.

شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری مقیم انگلستان و اروپا، در ارتباط با فعالیت‌‏های سیاسی خود تابع سیاست فدراسیون جهانی‌اند و معمولاً با هماهنگی شورای مسلمانان بریتانیا به دفاع از جایگاه تشیع و حقوق مسلمانان این کشور و دیگر مسلمانان اروپا می‏‌پردازند. آنان هر سال با شرکت در راهپیمایی روز قدس به‌همراه دیگر مسلمانان اروپا، خشم خود را از حمایت‌‏های مستمر دولت‏های اروپایی از رژیم صهیونیستی به‌تصویر می‌‏کشند. آنان طی دو دههٔ اخیر، بارها مخالفت خود را با اقدامات اسلام‌‏ستیزانهٔ کشورهای فرانسه، دانمارک و هلند نیز اعلام کرده‌اند و در میتینگ‏‌هایی که توسط سازمان‌‏های اسلامی برگزار می‏‌شود، شرکت می‌‏کنند. با این حال، آنان در صحنهٔ سیاسی این کشورها دخالتی ندارند و از ورود به جریان‌های سیاسی این کشورها پرهیز می‏‌کنند.

چالش‌ها

با وجود موفقیت‌های به‌دست آمده، خوجه‌‏های اثنی‌عشری طی چند دهٔ گذشته با چالش‌های فراوانی نیز مواجه بوده‌‏اند؛ که به‌نوعی موانع پیش‌روی آنان شمرده می‌‏شوند. این مشکلات، هرچند بر اساس موقعیت مکانی و محل زندگانی آنها تا حدودی با هم اختلاف دارند، در اساس و مبنا تفاوت چندانی با هم ندارند. یکی از مشکلات مهم شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری، به‌ویژه جماعات مستقر در اروپا و آمریکای شمالی، تهاجم فرهنگی غرب و مظاهر فریبندهٔ آن است که نسل جوان آنان را در این کشورها به‌شدت تهدید می‌‏کند. از سوی دیگر، طی دو دههٔ گذشته، موج عظیمی از تبلیغات بر ضد دین اسلام و مذهب تشیع در غرب به‌راه افتاده و مراکز و مؤسسات تحقیقاتی با اطلاق واژه‏‌هایی ابهام‏‌برانگیز، نظیر اسلام‌هراسی و شیعه‌هراسی کوشیده‌اند مسلمانان و به‌ویژه شیعیان را انسان‏‌هایی خشن، متعصب و ضد دموکراسی و آزاداندیشی معرفی کنند و تا حد امکان تصویری مخدوش از اسلام و مذهب مترقی تشیع را در پیش چشمان مردمان مسیحی مغرب زمین نشان دهند.

مهاجرت تدریجی بسیاری از خوجه‌های اثنی‌عشری به کشورهای غربی، از دیگر مشکلات موجود در بین شیعیان خوجهٔ ساکن شرق آفریقاست. سطح پایین علمی و فرهنگی این کشورها، مشکلات معیشتی، شیوع برخی بیماری‌ها و وضعیت نامناسب بهداشتی، کاهش نسبی درآمدهای عمومی خوجه‌ها، تورم بسیار بالای حاکم بر جامعه و... از عوامل دیگری هستند که به‌تدریج جوانان خوجه را با انگیزهٔ بهره‌مندی از امکانات مناسب زندگی و تحصیل در دانشگاه‌‍‌های صاحب‌‌نام به‌سمت مغرب‌زمین سوق می‌دهد. با این حال، در مقایسه با اروپا و آمریکا شاید بتوان گفت با وجود رفاه حاکم بر غرب، خوجه‌ها در آفریقا از زندگی راحت‌تری برخوردارند و مهاجرت آنان به اروپا و آمریکای شمالی، تنها مشکلات آنها را تشدید می‌کند. از سوی دیگر، سازمان‌های تبلیغی شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری در شرق آفریقا با توطئه‌های مداوم معاندان، از جمله مسیحیان و به‌ویژه وهابیون و گروه‌های وابسته به رابطة العالم الاسلامیه مواجه‌اند و در برخی موارد این توطئه‌ها تا جایی شدت گرفته که موجب تعطیلی برخی از مدارس اسلامی وابسته به این سازما‌ن‌ها و به‌هدر رفتن بخش مهمی از سرمایه‌گذاری صورت گرفته در مناطق مختلف تانزانیا و کنیا شده است. در مجموع، می‌توان گفت خوجه‌های اثنی‌عشری به‌دلیل پراکندگی خود در کشورهای مختلف جهان، با مشکلات فرهنگی و اجتماعی مختلفی مواجه‌اند که به‌نوبهٔ خود موجب شده است بخشی از اقدامات تبلیغی آنها معطوف به رفع این مشکلات و موانع شود. با این حال، این معضلات نه‌تنها خللی در عزم و ارادهٔ راسخ آنها پدید نیاورده، بلکه موجبات وحدت، استواری و تقویت روحیهٔ ایستادگی در برابر این مشکلات را افزایش داده است. از این رو، می‌توان پیش‌بینی کرد در آینده‌ای نه‌چندان دور، این جامعه هرچه بیشتر استحکام یافته، انگیزهٔ آنها در غلبه بر مشکلات پیش روی افزایش یابد.

فرجام سخن

چنان‌که در بخش‌های مختلف مقاله مشخص شد، شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری گروهی انشعابی از اسماعیلیه‌های نزاری (آقاخانی‌های امروز) هستند که طی حدود یک‌صد سال گذشته در سایهٔ همت والا و پشتکار و انسجام گروهی، به اقلیتی هدفمند مبدل شده‌اند که افزون بر تقویت هرچه بیشتر بنیهٔ اقتصادی خود، توجه خاصی به اشاعهٔ فرهنگ شیعه داشته و تبلیغ مکتب اهل‌بیت را در رأس برنامه‌های خود قرار داده‌اند. این اقلیت کوچک، با وجود چالش‌ها و مشکلات پیش روی، طی چند دههٔ گذشته به پیشرفت‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی قابل توجهی دست یافته‌اند و با اتحاد و همدلی، به جامعه‌ای تبدیل گشته‌اند که از بسیاری جهات می‌تواند برای دیگر مسلمانان، به‌ویژه شیعیان، به‌عنوان الگو درنظر گرفته شود.